Ο Πάνος Ιωαννίδης και η αθέατη όψη της Κύπρου

Το 1964, τέσσερα χρόνια μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, εμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα ο Κύπριος συγγραφέας Πάνος Ιωαννίδης με μια συλλογή διηγημάτων που έφερε τον εμβληματικό τίτλο Στην Κύπρο την αέρινη..., από τον γνωστό στίχο του Κωστή Παλαμά. Το βιβλίο βγήκε στις εκδόσεις Φέξη και το προλόγιζε η Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, η οποία σημείωνε: «Στην Κύπρο πάνε κιόλας πολλά χρόνια που οι νέοι άνθρωποι παλεύουν για την ελευθερία τους· με την ίδια πίστη πολεμάνε και εργάζονται και με το ίδιο πάθος αγωνίζονται να εκφραστούν και να ζήσουν. Θαρρώ πως μέσα στα διηγήματα του Ιωαννίδη, τέτοια βιώματα κυριαρχούν, τέτοιες διεκδικήσεις αποτολμιούνται και πως σ’ ένα αστραφτερό σκληρό σταυροδρόμι σμίγουν την τέχνη με τη ζωή». Από τότε που γράφτηκαν αυτά, έχουν περάσει πενήντα χρόνια. Πώς, αλήθεια, έσμιξε η τέχνη με τη ζωή στην «Κύπρο την αέρινη», και πόσο καλή είναι η ενημέρωσή μας για την ίδια τη ζωή της τέχνης στην Κύπρο; Ένα παράδειγμα της πλημμελούς μας γνώσης είναι ότι το έργο του Πάνου Ιωαννίδη, πλούσιο και πολυσήμαντο, μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες και βραβευμένο κατ’ επανάληψη στην Κύπρο, παραμένει άγνωστο στην Ελλάδα. Το φαινόμενο μοιάζει να επιβεβαιώνει την άποψη ότι το 1960, η ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, ενός δεύτερου ελληνικού κράτους, συνεπώς και ενός δεύτερου «εθνικού κέντρου», μπέρδεψε τα χαρτιά όχι μόνο στα ζητήματα του παραδοσιακού ελληνικού εθνικισμού, αλλά και σε αυτά της κουλτούρας[1]. Αυτό τουλάχιστον δείχνει το γεγονός ότι η συζήτηση για την ελληνικότητα της «κυπριακής» λογοτεχνίας συνεχίζει να αποτελεί ζήτημα[2]. Φαίνεται ότι ακόμη εκκρεμεί το ερώτημα εάν και σε ποιο βαθμό η εκτός Ελλάδος λογοτεχνία ανήκει στην «εθνική λογοτεχνία» ή αποτελεί «τοπική παράδοση» στα ευρύτερα σύνορα του ελληνισμού, που είχε πριν από χρόνια θέσει ο Ρόντρικ Μπήτον[3]. Αναμφίβολα το ενδιαφέρον για τα λογοτεχνικά τεκταινόμενα της Κύπρου είναι πάντα ζωντανό, όπως δείχνουν μελέτες και αφιερώματα περιοδικών[4]. Κύπριοι συγγραφείς περιλαμβάνονται στην τράπεζα δεδομένων του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, ενώ επίσης ορισμένοι έχουν περιληφθεί σε ανθολογίες, εκδίδουν τα βιβλία τους σε ελληνικούς εκδοτικούς οίκους και το έργο τους έχει απασχολήσει κατ’ επανάληψη τους Έλληνες λογοτεχνικούς κριτικούς[5]. Όμως θα έλεγα ότι αυτό ισχύει επιλεκτικά, με αποτέλεσμα να είναι πολύ λίγα τα ονόματα των Κυπρίων λογοτεχνών που έγιναν ευρύτερα γνωστά[6]. Η περιορισμένη παρουσία και προβολή του έργου Κυπρίων συγγραφέων στην Ελλάδα έχει ως συνέπεια ότι οι εν Ελλάδι αναγνώστες ελάχιστα γνωρίζουν σημαντικούς Κύπριους συγγραφείς που πλούτισαν την ελληνική γλώσσα, όπως οι ποιητές Παντελής Μηχανικός ή ο Θεοδόσης Νικολάου και ο πεζογράφος Πάνος Ιωαννίδης, ένας συγγραφέας με σημαντική παρουσία στα ελληνικά γράμματα. Θα προσπαθήσω να παρουσιάσω το έργο του Πάνου Ιωαννίδη μέσα από ένα πλέγμα προβληματισμών με γενικότερη στόχευση, πιστεύοντας ότι η ανάγνωση των Κυπρίων συγγραφέων που γράφουν στην ελληνική γλώσσα είναι μέγιστο μάθημα για τον Ελλαδίτη αναγνώστη και, κυρίως, για τον θεωρητικό της λογοτεχνίας. Μας δίνει τροφή για να θέσουμε πολλά ερωτηματικά σχετικά με το ζήτημα του «εθνικού» λογοτεχνικού κανόνα, κι ακόμη για να σκεφτούμε πόσο πολυπροσδιορισμένος είναι ο διάλογος των συγγραφέων του «ελλαδικού», «ελληνικού» ή μείζονος ελληνισμού, με τους συγγραφείς ανά τον κόσμο, παλαιότερους ή σύγχρονους, κλασικούς ή μοντέρνους. Ο Πάνος Ιωαννίδης γεννήθηκε το 1935 στην Αμμόχωστο και ζει στη Λευκωσία. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Μόρφου, όπου είχε μετατεθεί ο πατέρας του, υπάλληλος στον Κυπριακό Κυβερνητικό Σιδηρόδρομο που λειτούργησε μέχρι το 1951. Φοίτησε στο Παγκύπριο Γυμνάσιο και αμέσως μετά άρχισε να εργάζεται ως δημοσιογράφος. Από το 1955 εργάστηκε στην Κυπριακή ραδιοφωνία ως παραγωγός ραδιοφωνικών εκπομπών. Το 1967, μετά από σπουδές στον τομέα των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στις ΗΠΑ, εργάστηκε στην Κυπριακή Τηλεόραση και ανέλαβε τη θέση του διευθυντή. Στα γράμματα εμφανίστηκε από το 1955, με ποιητικές συλλογές και διηγήματα σε περιοδικά. Την πρώτη επίσημη εμφάνισή του έκανε με τη συλλογή διηγημάτων Στην Κύπρο την αέρινη… το 1964. Ασχολήθηκε κυρίως με την πεζογραφία αλλά και με το θέατρο. Πολλά διηγήματά του σε θεατρική διασκευή γνώρισαν μεγάλη επιτυχία στην Κύπρο, ενώ το θεατρικό έργο του Πέτρος ο Α΄, με θέμα τη ζωή του κυριότερου Λουζινιανού βασιλιά, στον οποίο αφιέρωσε μεγάλο μέρος του Χρονικού του ο Λεόντιος Μαχαιράς, έγινε τηλεοπτική ταινία. Ο Πάνος Ιωαννίδης τιμήθηκε επανειλημμένα με λογοτεχνικά βραβεία. Το 2013 πήρε το βραβείο μυθιστορήματος της Κυπριακής Δημοκρατίας για το βιβλίο του Κοάζινος. Από την ιστορία στη μυθοπλασία: στα όρια του ρεαλισμού Το έργο του Πάνου Ιωαννίδη σφραγίζεται από τα οδυνηρά βιώματα των ιστορικών γεγονότων σε έναν γεωπολιτικό χώρο που συνεχώς κλυδωνίζεται (αγγλική αποικιοκρατία, αγώνας για την Ένωση, τουρκική εισβολή και διχοτόμηση του νησιού). Οι ακραίες καταστάσεις συνυπήρχαν με τον αγώνα για την επιβίωση. Ήδη την πρώτη συλλογή διηγημάτων του τη χώριζε σε δυο μέρη: «Τις μέρες του πολέμου», «Και τις μέρες της ειρήνης». Ο διαχωρισμός αυτός, απλός, και περιεκτικός, δίνει το στίγμα σε ολόκληρο το έργο του. Στον Ιωαννίδη η ιστορία γίνεται αντικείμενο διαφορετικών λογοτεχνικών χειρισμών. Άλλοτε τα πρόσφατα ιστορικά γεγονότα τροφοδοτούν άμεσα το κείμενο –σ’ αυτήν την κατηγορία ανήκουν τα διηγήματά του με θέματα από τον αγώνα της ΕΟΚΑ και την τουρκική εισβολή–, άλλοτε το παρόν δίνει αφορμές για μια μυθοπλασία κοινωνικού περιεχομένου και άλλοτε το ιστορικό παρελθόν της Κύπρου, από την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα, προσφέρει το υλικό για αναλογίες ανάμεσα σε ιστορικά πρόσωπα και σύγχρονες καταστάσεις. Στο έργο του Πάνου Ιωαννίδη που αντλεί θέματα από την πρόσφατη ιστορία περιλαμβάνονται ορισμένα από τα σημαντικότερα διηγήματα της ελληνικής λογοτεχνίας για την ανθρώπινη κατάσταση εν πολέμω. Ο «Γκρηγκόρυ», από τη συλλογή Στην Κύπρο την αέρινη..., δημοσιεύεται σχεδόν την ίδια εποχή με την Κάθοδο των εννιά του Θ. Βαλτινού. Εδώ το θέμα είναι ένα άλλο είδος πολέμου ανάμεσα σε αγωνιστές της ΕΟΚΑ και αποικιοκράτες. Οι αντάρτες της ΕΟΚΑ συλλαμβάνουν ως όμηρο τον Γκρηγκόρυ με την εντολή να τον εκτελέσουν για αντίποινα και να τον κρεμάσουν σε πάσσαλο. Όμως ο Γκρηγκόρυ, ένα αγαθό παιδί που μεγάλωσε στην Κύπρο και αφομοιώθηκε, αισθάνεται φίλος των αγωνιστών της ΕΟΚΑ, τους υπηρετεί πρόθυμα και ακόμη κι όταν του δίνουν την ευκαιρία να δραπετεύσει δεν το κάνει. Ο αγωνιστής που έχει αναλάβει την εκτέλεση, και αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο, δυσκολεύεται να υπακούσει στη διαταγή: «Το χέρι μου ίδρωσε γύρω στο πιστόλι. Η κυκλική αφή της σκανδάλης μού ’σκαβε το δάχτυλο. Αντίκρυ ο Γκρηγκόρυ έτρεμε. Ολάκερος παρακαλούσε: “Μη!”... Οι άντρες γύρω παρακολουθούσαν». Ο αφηγητής-εκτελεστής θυμάται: «Τα χέρια του είχανε ξυλιάσει, δεν ξεκολλούσανε απ’ τα ποδάρια μου. Τά ’χω ακόμα τα σημάδια... Κόκκινα και βαθιά, σάμπως να τά ’σκαψε μαχαίρι». Το διήγημα κλείνει ειρωνικά με το επιμύθιο: «Ούτε την άλλη μέρα, ούτε την παράλλη, ούτε καμιά φορά το αρχηγείο δε μας ζήτησε αναφορά. Ήτανε σίγουροι οι κύριοι πως είχαμε συμμορφωθεί και τον κρεμάσαμε στον πάσσαλο, εν στολή...». Στην ίδια συλλογή διηγημάτων περιλαμβάνεται ένα ακόμη διήγημα, «Η σιωπή ήρθε στη νύχτα», με θέμα το άτομο μπροστά στις ακραίες καταστάσεις του πολέμου: ένας αγωνιστής της ΕΟΚΑ υποβάλλεται σε βασανιστήρια που οι Εγγλέζοι έχουν αναθέσει σε έναν Τουρκοκύπριο στρατιώτη[7]. Το διήγημα είναι ένα από τα πιο διεισδυτικά κείμενα στην ελληνική γλώσσα για τα βασανιστήρια και τη σχέση θύτη-θύματος. Η αφήγηση, χρησιμοποιώντας την εσωτερική εστίαση, εισχωρεί στις βαθύτερες πτυχές της ψυχολογικής κατάστασης του κρατούμενου και ανακαλεί τις κλασικές σελίδες για τα βασανιστήρια του Αυστρoεβραίου φιλόσοφου Ζαν Αμερύ, που υπήρξε έγκλειστος στα ναζιστικά στρατόπεδα: «Όποιος υπέκυψε σε βασανιστήρια παραμένει παντοτινά ξένος στον κόσμο. Το όνειδος της συντριβής δεν εξαλείφεται. Η εμπιστοσύνη στον κόσμο ουδέποτε αποκαθίσταται», γράφει ο Αμερύ[8]. Ο βασανισμός, ακραίο μέσο εξευτελισμού και εκμηδένισης του ανθρώπου, αναδεικνύεται στο διήγημα του Πάνου Ιωαννίδη μέσα από την ασθματική αφήγηση του εξεγερμένου θύματος σε μια εντατική προσπάθεια να δοθεί έκφραση στο «άρρητο» του ψυχικού και σωματικού πόνου, όταν το άτομο βρίσκεται ανυπεράσπιστο στα χέρια της εξουσίας. Η ιστορία ως αλληγορία Οι δυνατότητες αναπαράστασης της ιστορίας είναι το αντικείμενο μιας σειράς διηγημάτων δημοσιευμένων στις συλλογές Κρόνακα Ι και Κρόνακα ΙΙ (1970 και 1972), που περνούν από τη ρεαλιστική αφήγηση στην αλληγορία. Εδώ το ιστορικό γεγονός θα χρησιμέψει σαν καθρέφτης του παρόντος, θα αναζητηθούν ομοιότητες, θα εξοικονομηθεί ένας «λανθάνων και αλληγορικός πολιτικός λόγος»[9], τολμηρός και πολυσήμαντος, σε μια ταραγμένη περίοδο στην Κύπρο που δεν ευνοούσε την ανοιχτή κριτική του καθεστώτος. Στο διήγημα «Κινύρας», ο συγγραφέας αποδίδει στον μυθικό Aρχιερέα και Bασιλιά της Πάφου που έζησε στα χρόνια του Tρωικού πολέμου, ομοιότητες με τον χαρακτήρα και τις πολιτικο-θρησκευτικο-οικονομικές επιδιώξεις τού επίσης Πάφιου Aρχιεπισκόπου και πρώτου Προέδρου της Kύπρου, Mακαρίου Γ΄. Ο Κινύρας, άνδρας ωραιότατος με παροιμιώδη πλούτο, είχε καταπλήξει ακόμη και τον Οδυσσέα με την πονηρία του. Ανάλογες ομοιότητες βρίσκουμε στον Ρουά Αλέξη του ομώνυμου διηγήματος με τον στρατηγό Γεώργιο Γρίβα-Διγενή. Ο Ρουά Αλέξης ή Αλέξης Λύκος, ένας μεσαιωνικός αγρότης επαναστάτης, ηρωικός όσο και φανατικός, πίστευε πως είναι όργανο της ιστορίας και πως αυτός θα απελευθέρωνε το νησί. Αυτές οι συζεύξεις του παρελθόντος με το παρόν στα διηγήματα του Πάνου Ιωαννίδη επιτρέπουν τη διευρυμένη θέαση της ιστορίας μέσα από πολλαπλούς καθρέφτες και γίνονται με σφριγηλή γλώσσα, με λεξιλόγιο πολύκλωνο και εμπλουτισμένο από την καθαρεύουσα, τη μεσαιωνική και τη ντοπιολαλιά, αλλά προπάντων με γρήγορο ρυθμό, δραστικό διάλογο, ακριβόλογες περιγραφές. Μαγικός ρεαλισμός: η διάρρηξη της ρεαλιστικής αναπαράστασης Στο μυθιστόρημα Απογραφή, που δημοσιεύεται το 1973, στην ταραγμένη περίοδο πριν από την εισβολή, ο Πάνος Ιωαννίδης επιχειρεί μια τολμηρή σύνδεση του ρεαλιστικού με το εξωπραγματικό, σε μια προσπάθεια διεύρυνσης των ορίων της μυθοπλασίας, προφητική για την τραγωδία που ακολούθησε. Στο μυθιστόρημα αυτό, έντονα αινιγματικό και συμβολικό, παρακολουθούμε τη ζωή ενός διάσημου πολεμικού ανταποκριτή, του Ιωσήφ Ακρίτα, και της γυναίκας του Μαρίας, που έχουν καταφύγει σε ένα χωριό της Σολέας, τα Σπήλια (ή Κούρδαλι), γνωστό για τις βυζαντινές τοιχογραφίες της εκκλησίας του. Τον Ιωσήφ τον οδήγησε στο χωριό η απογοήτευσή του από τη δουλειά του, η αίσθηση ότι τα ΜΜΕ μεταμορφώνουν την τραγωδία του πολέμου σε θέαμα και η ανάγκη του για αυθεντικότητα. Η λύση θα δοθεί μέσα από τον μύθο που ενσαρκώνουν τα άλλα πρόσωπα του μυθιστορήματος, το ζεύγος των αρχαιολόγων Αρκαντζιέλσκ και ο νεαρός Μιχαήλ από την Πάτμο – πρόσωπα συμβολικά, από τις τάξεις των «αγγέλων». Χάρη στο σμίξιμο του Μιχαήλ με τη Μαρία θα γεννηθεί μια νέα θεϊκή δύναμη, μια εκρηκτική ενέργεια η οποία βγαίνει μέσα από την αρχετυπική μητέρα, τη Μαρία, και διαχέεται στο περιβάλλον, επηρεάζει και ευεργετεί άμεσα ή έμμεσα τα πάντα. Η ενέργεια αυτή ελευθερώνει, θεραπεύει, εξαγνίζει και μεταμορφώνει όσους βρίσκονται μέσα στο πεδίο επιρροής της ή όσους με ειλικρίνεια την επιζητούν: ο δημοσιογράφος Ιωσήφ Ακρίτας δεν θα διστάσει να κάψει όλο το αρχείο του από τα ρεπορτάζ στον Τρίτο Κόσμο. Αντίθετα, άλλα πρόσωπα, όπως ο ιερέας του χωριού, δεν θα είναι έτοιμα να δεχθούν την αγαθοποιό ενέργεια, και θα παραμείνουν εγκλωβισμένα στον κύκλο των δαιμόνων της καταστροφής. Η Απογραφή, μια απεγνωσμένη προσπάθεια διάρρηξης της ρεαλιστικής αναπαράστασης, που αντλεί την έμπνευσή της από τις πηγές μιας μετα-ψυχικής, μυστικίζουσας θεώρησης του κόσμου, έχει μια διάσταση προφητική για την εποχή που γράφεται. Αυτό το είδος μυθοπλασίας δύσκολα βρίσκει συγγενικά έργα στην ελληνική λογοτεχνία αυτής της περιόδου – ίσως θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα Όνειρα της Αγγέλικας (1958) της Εύας Βλάμη. Πιο βέβαιες αναλογίες βρίσκουμε στον μαγικό ρεαλισμό των Λατινοαμερικανών συγγραφέων, για παράδειγμα στο διήγημα του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, «Ένας πολύ γέρος κύριος με τεράστια φτερά», ή σε μυθιστορήματα της Ιζαμπέλ Αλλιέντε. Χαρακτηριστικό του μαγικού ρεαλισμού, σε αντίθεση με άλλα είδη φανταστικής λογοτεχνίας, είναι ότι εντάσσει το μαγικό στοιχείο με απόλυτη φυσικότητα σε ένα κατά τα άλλα απολύτως ρεαλιστικό περιβάλλον. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Απογραφή είναι ένα από τα πρώτα δείγματα του μαγικού ρεαλισμού στην ελληνική γλώσσα. Στην Κύπρο της διχοτόμησης: ρόλοι, ταυτότητες, «στολές» Οι ακραίες καταστάσεις κυριαρχούν ξανά στα διηγήματα του Πάνου Ιωαννίδη που δημοσιεύονται μετά το 1974 και την τουρκική εισβολή. Τα θέματα πάλι περιστρέφονται γύρω από τη βία, σε διακοινοτικό αλλά και ενδοκοινοτικό επίπεδο: Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι, σαστισμένοι και δίβουλοι μέσα στο μακέλεμα της εισβολής γίνονται πρωταγωνιστές σε μια σειρά από «σκληρά» διηγήματα, με εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις. Στο διήγημα «Οι στολές», κατά τη διάρκεια της εισβολής, ένας ηλικιωμένος Τουρκοκύπριος, φανατικός εθνικιστής, βλέπει την κόρη του να γίνεται θύμα βιασμού από έναν Τούρκο στρατιώτη, που συμπεριφέρεται ως εισβολέας και κατακτητής αδιακρίτως απέναντι στον άμαχο πληθυσμό. Ο Τουρκοκύπριος πατέρας, μπροστά στις αδυσώπητες αλήθειες του πολέμου, θα μεταστραφεί και θα φυγαδεύσει έναν διωκόμενο Ελληνοκύπριο του χωριού, δίνοντάς του την στρατιωτική στολή του πεθαμένου γιου του. Στο διήγημα «Η βαλίτσα» συγκεφαλαιώνεται το δράμα της προσφυγιάς μετά τη διχοτόμηση του νησιού. Ένα ώριμο ζευγάρι ετοιμάζει τη μόνη βαλίτσα που επιτρέπεται να πάρει πριν εγκαταλείψει το σπιτικό του στα κατεχόμενα[10]. Αντικείμενα-σύμβολα συνδέονται με λεπτές αποχρώσεις των προσωπικών στιγμών του ζευγαριού, και δίνουν στο διήγημα, με μεγάλη αφηγηματική πυκνότητα, μια πτυχή της διαχρονικής και πανανθρώπινης εμπειρίας σε καιρούς διωγμού. Ο συγγραφέας, περιγράφοντας τη δραματική και λαβυρινθώδη διαδικασία της επιλογής ανάμεσα σε ουσιώδη και επουσιώδη, αναψηλαφεί τις ανθρώπινες συμπεριφορές μέσα από τις συμβολικές προεκτάσεις τους. Στο διήγημα «Η αθέατη όψη», που έδωσε τον τίτλο σε ομώνυμη συλλογή διηγημάτων του (1979), ο συγγραφέας επανέρχεται στο θέμα των βιασμών εν πολέμω μέσα από μια διπλή οπτική: σε πρώτο επίπεδο το διήγημα εστιάζεται στην μικρόψυχη στάση των Ελληνοκυπρίων απέναντι σε γυναίκες που βιάστηκαν από Τούρκους στη διάρκεια της εισβολής. Σε δεύτερο επίπεδο ο συγγραφέας θέτει το ζήτημα της σχέσης τέχνης και πραγματικότητας εν πολέμω. Εδώ πρωταγωνιστής είναι ένας ζωγράφος που μετά την εισβολή έφυγε από την Κύπρο από απέχθεια για τη βία. Όταν επιστρέφει στο νησί επισκέπτεται τη γνωστή περιοχή της νοτιοανατολικής Κύπρου, το Κάβο Γκρέκο, μια έρημη έκταση πλάι στη θάλασσα με έδαφος κατάσπαρτο από οστά ζώων που κάποτε πέθαναν εκεί. Βρίσκει όμως το τοπίο αλλαγμένο, αισθητικά «νοθεμένο»: ένας ηλικιωμένος πρόσφυγας από την κατεχόμενη Λάπηθο κατάφερε να φτιάξει εκεί πεισματικά, κι ενάντια στις αντίξοες συνθήκες που δημιουργούσε το άγονο και πετρώδες έδαφος, ένα μποστάνι, όπου ζει με την εγγονή του Μαρία, τη μόνη που επέζησε από την οικογένεια, κι ένα παιδάκι. Ο ζωγράφος ερωτεύεται τη Μαρία και προσπαθεί να φτιάξει το τέλειο πορτρέτο της αινιγματικής κοπέλας και να εγγράψει σ’ αυτό την «αθέατη όψη» της. Όμως θα έρθει αντιμέτωπος με τις αλήθειες του πολέμου: το παιδάκι είναι γιος της Μαρίας, καρπός του βιασμού της κατά την εισβολή. Ο ζωγράφος θα κληθεί να σταθμίσει με τη στάση του την ίδια τη βία, πέρα από την καλλιτεχνική της αναπαράσταση: «Πίεσε τον εαυτό του να γυρίσει, να κινήσει προς το σπίτι της ξανά, πεζός, έστω και ξεριζώνοντας όλην αυτή την πρασιά αν χρειαζόταν, μέχρι να ξεθυμάνει η ανίσχυρη οργή του, μα δεν είχε πια δύναμη... Ούτε για μπρος ούτε για πίσω. Ούτε για ζωή ούτε για θάνατο... το πρώτο κύτταρο του καρκίνου ενεργοποιήθηκε...». Εδώ πρόκειται για τον «καρκίνο» των στερεότυπων που κινητοποιούν τους μηχανισμούς του κατατρεγμού και της περιθωριοποίησης και θα επηρεάσουν εντέλει και τον ζωγράφο, τον δυνάμει δημιουργό της «αθέατης όψης», που θα τραπεί σε φυγή μπροστά στη φρίκη της πραγματικότητας. Το διήγημα, δημοσιευμένο το 1979, προοιωνίζεται τους πολέμους στα Βαλκάνια, τη στρατηγική της εθνοκάθαρσης και το ζήτημα των βιασμών που αποτέλεσε μείζον θέμα διεθνώς, ενώ αποτελεί ένα οριακά ειρωνικό σχόλιο για την ηθική διάσταση της τέχνης. Από το έπος στην μπαχτινική παρωδία Στη συλλογή διηγημάτων που δημοσιεύει προς το τέλος της δεκαετίας του ’80, με τίτλο Νικολάου Κέη, δημοσιογράφου, τρεις παραβολές, (Λευκωσία 1988), ο Πάνος Ιωαννίδης επιστρατεύει ένα οπλοστάσιο από τεχνικές που περιλαμβάνουν τα εκφραστικά μέσα της σάτιρας, τη διόγκωση, την παραμόρφωση που φτάνει ως το γκροτέσκο, τη διάνθιση με το κωμικό στοιχείο, την παρωδία με την ευρύτερη έννοια του όρου. Ο όρος «παραβολή» στον τίτλο του βιβλίου υποδεικνύει το είδος της μυθοπλασίας που ευνοεί την αλληγορική ανάγνωση. Στα διηγήματα της συλλογής φορέας της αφήγησης είναι ένας δημοσιογράφος, που το όνομά του, Νίκος Κέης, ενδεχομένως παρωδεί τον Κ. του Κάφκα ή άλλα πρόσωπα δημοσιογράφων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Νίκος Κέης εισδύει σε διαφορετικούς κοινωνικούς χώρους, της τέχνης, της πολιτικής, του Τύπου και συμμετέχει σε διάφορα επεισόδια που εικονογραφούν τη ζωή στην Κύπρο τον καιρό της τουρκικής εισβολής, της διχοτόμησης και της περιόδου οικονομικής ανάκαμψης. Στις «Φωτογραφίες» παρακολουθούμε στιγμές από τη ζωή ενός καλλιτέχνη, του Φώτου Λαμπρινού (πίσω από το πρόσωπό του αναγνωρίζουμε τον ζωγράφο Γιώργο Σκοτεινό). Ο ζωγράφος, ιδιόρρυθμος και αντισυμβατικός, έχει επιλέξει τη ζωή στο περιθώριο και ζει απομονωμένος σε ένα χωριό κοντά στην Κερύνεια. Είναι το μόνο πρόσωπο στα διηγήματα που διατηρεί την αυθεντικότητά του και άλλωστε θα τιμωρηθεί για τη στάση του: την περίοδο της εισβολής ένας Ελλαδίτης αξιωματικός του ζητά να φτιάξει μια αφίσα. Εκείνος θα ζωγραφίσει την Κύπρο σαν μαντιλοδεμένη μάνα, να κόβει με τσεκούρι το ίδιο της το χέρι· έξαλλος ο αξιωματικός με τους φαντάρους του θα καταστρέψει όλα τα έργα του ζωγράφου. Στο διήγημα «Λιτανεία» οι Τούρκοι απελευθερώνουν δέκα χρόνια μετά την εισβολή έναν από τους 3.000 αγνοούμενους. Πλήθος ανθρώπων συρρέει για να μάθει κάτι για τους δικούς του. Όμως οι αλήθειες προβάλλουν δυσοίωνες. Ο απελευθερωμένος κρατούμενος έχει μόνο να απαριθμήσει εκτελέσεις άλλων αγνοουμένων, που οι εχθροί ανακοίνωναν στα μεγάφωνα του στρατοπέδου δήθεν ως αντίποινα για την αντιστασιακή δράση της ελληνοκυπριακής πλευράς, που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε: «μας έχουνε φορτώσει όσα θα έπρεπε να ’χαμε κάμει…», λέει ένας από τους επισήμους που υποδέχθηκαν τον κρατούμενο, ενώ ο ίδιος αρνείται να μιλήσει στους συγγενείς των αγνοούμενων: Πώς να τους πει ότι «οι πατεράδες και τ’ αδέλφια, τα παιδιά τους, εξαφανίστηκαν ή εκτελέστηκαν για όσα δεν τολμήσατε να κάνετε;». Η «Λιτανεία» είναι ένα διήγημα που προεκτείνει τολμηρά ως τα άκρα την πολιτική σάτιρα, καθώς ρίχνει προκλητικά στο βασίλειο των λέξεων και των λογοτεχνικών εργαλείων το θέμα του ηρωισμού, πολλαπλά απομυθοποιημένο, και αναπλάθει όχι μόνο το φρικτό αίσθημα της ματαίωσης ενός αγώνα, αλλά την αδιανόητη προδοσία που προκάλεσαν οι αντιπαλότητες του «εθνικού» κέντρου με την «περιφέρεια». Τις τεχνικές υπονόμευσης του ρεαλιστικού σύμπαντος ο Πάνος Ιωαννίδης θα τις οδηγήσει σε δραστικότερες μορφές στο μυθιστόρημα Η αβάσταχτη φιλοπατρία του Π.Φ.Κ. Μια αριστοφάνεια παραβολή.[11] Εδώ το δαιμόνιο της επινόησης οδηγεί τον συγγραφέα στην «μενίππεια σάτιρα» και στους πολύχρωμους κόσμους του Πετρώνιου και του Φελλίνι, ή της σενέκειας Αποκολοκύνθωσης, όπου η καρναβαλική αναπαράσταση της πραγματικότητας γίνεται ένας τεράστιος καθρέφτης της σύγχρονης κοινωνίας. Πάλι φορέας της αφήγησης είναι ο δημοσιογράφος Νίκος Κέης. Το μυθιστόρημα εξελίσσεται θεατρικά στη διάρκεια μιας νύχτας. Ο Κέης είναι προσκεκλημένος σε μια δεξίωση που δίνει ο Π.Φ.Κ., άλλοτε φίλος του και συμμαθητής του στο Παγκύπριο Γυμνάσιο, ο οποίος τώρα έχει ανέλθει στα υψηλότερα στρώματα της κοινωνίας και της κουλτούρας. Ο Π.Φ.Κ., πάμπλουτος πλέον, έχει χτίσει ένα πολυτελέστατο σπίτι επάνω στην πράσινη γραμμή, το Κονάκι. Πρόκειται για ένα οχυρό, προστατευμένο χάρη σε ειδικές πόρτες και παράθυρα από τους ήχους των πολεμικών επεισοδίων που συνεχίζονταν στην νεκρή περιοχή. Το Κονάκι είναι κάτι σαν κιβωτός του πολιτισμού αλλά και ναός του «life-style» και της ευωχίας. Η τέχνη, ευρωπαϊκή και κυπριακή, εκπροσωπείται από τα πιο μεγάλα ονόματα, κι από έργα του Χένρυ Μουρ και του Διαμαντή, αλλά και του ιδιόρρυθμου και άσημου Φώτου Λαμπρινού – που γνωρίσαμε στο διήγημα «Φωτογραφίες». Ο Π.Φ.Κ. θεωρεί ότι ένα σπίτι σ’ αυτήν την ακριτική περιοχή εκφράζει την πλέον ένθερμη φιλοπατρία, διότι οι κάτοικοί του κρατούν την περιοχή ζωντανή. Όμως η φιλοπατρία του επεκτείνεται και αλλιώς, στον πολιτικό τομέα: έχει συλλάβει ένα σχέδιο διάσωσης της Κύπρου που δεν στηρίζεται σε συνομιλίες, αλλά στην επιλογή ενός ανθρώπου στη θέση του Γενικού γραμματέα στον ΟΗΕ που θα υποστηρίξει την υπόθεση της Κύπρου, και ως πιο κατάλληλος κρίνεται ένας υποψήφιος που διατηρεί ερωτική σχέση με έναν Κύπριο. Το σχέδιο αυτό θα απασχολήσει τους συνδαιτυμόνες μιας ολονύχτιας κραιπάλης στο Κονάκι, όπου προσκλήθηκε ο δημοσιογράφος Νίκος Κέης για να πεισθεί, με ποικίλα δελεάσματα, να το προωθήσει στα ΜΜΕ. Ο συγγραφέας στο μυθιστόρημα αυτό φτιάχνει ένα είδος σάτιρας που αγαπά τα κράματα, τον αδυσώπητο καγχασμό με το πικρό γέλιο της χλεύης, το ευτράπελο με το τραγικό, το τετριμμένο με το παράδοξο, το απολύτως αναγνωρίσιμο με το εξωπραγματικό. Έτσι, το Κονάκι, ένα «Ερμιτάζ της Πράσινης Γραμμής», όπως το ονομάζει σε ομότιτλο κεφάλαιο ο συγγραφέας, γίνεται ένας κρανίου τόπος των εθνικών ιδανικών. Το μεγάλο φαγοπότι που στόχο του έχει τη σωτηρία της πατρίδας και τον εκμαυλισμό του δημοσιογράφου Νίκου Κέη, ένα είδος «Ζωής… εν γνάθω», συνιστά μια από τις πικρότερες –και καρναβαλικότερες– σελίδες της ελληνικής πεζογραφίας γύρω από το θέμα της εκπόρθησης και εξαγοράς των συνειδήσεων, και του ρόλου των ΜΜΕ σε αυτό το τραγικό παιγνίδι, εν ονόματι της «φιλοπατρίας». Αυτήν τη νύχτα που θα κριθεί στο Κονάκι η τύχη του Κυπριακού, οι επιφανείς συνδαιτημόνες –οι οποίοι θυμίζουν το κοσμοπολίτικο περιβάλλον του ξενοδοχείου Λήδρα όπως το γνωρίσαμε στα Πικρολέμονα του Ντάρρελ και στην Χάλκινη εποχή του Ρόδη Ρούφου– ταμπουρωμένοι πίσω από τον πλούτο, κωφεύοντες στον έξω κόσμο και υπό τους ήχους του Αλμπινόνι και του Μπαχ, είναι οι «ακρίτες που εμποδίζουν να σβηστεί η περιοχή». Ο συγγραφέας σκηνοθετεί αυτούς τους σύγχρονους Κύπριους «ακρίτες» να «ευωχούνται για την πατρίδα» και να ασχημονούν ποικιλοτρόπως, τυφλά αθύρματα όσο και όργανα της τάξης που ορίζει τις τύχες του νησιού. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι το Κονάκι του Π.Φ.Κ., εκεί όπου «οι ήχοι και οι απόηχοι του Αττίλα έπαψαν να υπάρχουν», δεν είναι μόνο ένας φανταστικός χώρος στην αλωμένη περιοχή της Λευκωσίας, αλλά και ένας χώρος λογοτεχνικού αναστοχασμού που θέτει στο προσκήνιο όχι μόνο την πολιτική, αλλά και την ίδια την τέχνη. Εδώ τα έργα των ζωγράφων, όπως και η μουσική, δεν υπηρετούν πλέον την αλήθεια αλλά την απόκρυψη της πραγματικότητας, καθώς έχουν μεταβληθεί σε καταναλωτικά αγαθά. Τα δυο βιβλία του Πάνου Ιωαννίδη με ιστορίες –ή παραβολές– από τη ζωή του δημοσιογράφου Νίκου Κέη σε μια ψυχροπολεμική περίοδο για την Κύπρο αποτελούν, θα λέγαμε, ένα είδος μπαχτινικής παρωδίας, ή ένα «mock-epic», του στερεοτυπικού ηρωικού αφηγήματος. Η σάτιρα εδώ εκφράζει την ηθική αντίσταση και την επιθυμία του συγγραφέα να αποφύγει την όποια εξιδανίκευση ή εξωραϊσμό της πραγματικότητας. Στη μορφή αυτή η σάτιρα γίνεται μούσα της εξεγερμένης συνείδησης, και δεν είναι τυχαίο ότι κατεξοχήν την χρησιμοποιούν σύγχρονοι λατινοαμερικανοί ή ανατολικοευρωπαίοι συγγραφείς που έχουν βιώσει την εμπειρία των ολοκληρωτικών καθεστώτων, όπως ο Μίλαν Κούντερα και ο Μάριο Βάργκας Λιόσα. Η μπαχτινική παρωδία και το καρναβαλικό ναρκοθετούν τις κυρίαρχες και συμβατικές ερμηνείες της πραγματικότητας και αποκαλύπτουν, μέσα από την πολυφωνική και διαβρωτική λειτουργία τους την αφτιασίδωτη όψη της. Μια αυτοβιογραφική τριλογία σε βαθμίδες μύησης Τα τρία τελευταία μυθιστορήματα του Πάνου Ιωαννίδη έχουν αυτοβιογραφικό χαρακτήρα. Πρωταγωνιστεί ο Πέτρος Αρχοντίδης, περσόνα του συγγραφέα. Κάθε μυθιστόρημα επικεντρώνεται γύρω από έναν ιδιαίτερο θεματικό άξονα, όμως και τα τρία κατά κάποιον τρόπο εκπροσωπούν αναβαθμούς ή στάδια μύησης. Στο μυθιστόρημα Οι Ντέβα (Αιώρα/Αρμίδα 2006), που σημαίνει φύλακες-άγγελοι στα σανσκριτικά, ο συγγραφέας δίνει ένα από τα ωραιότερα βιβλία στη νεοελληνική γλώσσα για τη σχέση των ανθρώπων με τα ζώα. Πρόκειται για ιστορίες με κατοικίδια, που μοιράζονται σταθερά τη ζωή μιας οικογένειας: τα δυο παιδιά του Πέτρου Αρχοντίδη από μικρή ηλικία ανακαλύπτουν ότι έχουν ιδιότητες «ντέβα». Θα αναλάβουν να φροντίσουν και να θεραπεύσουν σκύλους και γάτες της γειτονιάς και του σπιτιού με απαράμιλλο ζήλο, αναπτύσσοντας βαθύτερη επικοινωνία με τους τετράποδους συγκατοίκους τους. Συγκινητικές ιστορίες, σκυλίσιες, γατίσιες και ανθρώπινες, διανθίζονται με οξυδερκείς παρατηρήσεις για τον κοινωνικό ρατσισμό, και συντροφεύουν ανάλογες ιστορίες των μεγάλων φιλόζωων της ελληνικής λογοτεχνίας, του Ροΐδη, του Μητσάκη, του Ζαχαρία Παπαντωνίου, του Νίκου Καββαδία, του Ε.Χ. Γονατά, της Ζυράννας Ζατέλη. Το μυθιστόρημα Αμερική ’62: De Profundis (Αιώρα/Αρμίδα 2008) ακολουθεί το πρότυπο ενός «road movie». Πρωταγωνιστεί ο νεαρός δημοσιογράφος Πέτρος Αρχοντίδης, ο οποίος αφηγείται τις περιπέτειές του όταν βρίσκεται τον Οκτώβριο του 1962 με υποτροφία στις ΗΠΑ, την περίοδο της πυραυλικής κρίσης στην Κούβα. Εκεί θα ταξιδέψει στη χώρα, θα γνωρίσει τον κόσμο της, και στη διάρκεια αυτού του οδοιπορικού θα συνδεθεί στενά με έναν Τούρκο συνάδελφο και θα μοιραστούν το δωμάτιο του ξενοδοχείου, τις εκδρομές τους, τις παράξενες εμπειρίες τους. Το μυθιστόρημα, με κινηματογραφικούς ρυθμούς, απρόοπτα και ανατροπές, συνδυάζει τη διεισδυτική ματιά στην εξουσία των μεγάλων κοσμοκρατοριών, στον ρατσισμό, στο «αμερικανικό όνειρο», με την εξερεύνηση του εσωτερικού κόσμου. Η φιλία του Πέτρου Αρχοντίδη με τον Τούρκο συνάδελφο δίνει την αφορμή για μια ανατροπή των εθνικών στερεότυπων και των προκαταλήψεων. Όταν αποχαιρετιούνται, «με μια παράξενη γυαλάδα στα μάτια», έχουν και οι δυο μυηθεί στην άνευ συνόρων πατρίδα της φιλίας. Στο τελευταίο μυθιστόρημα της αυτοβιογραφικής τριλογίας του, με τον αινιγματικό τίτλο Κοάζινος (Αρμίδα, 2013)[12], ο Πάνος Ιωαννίδης συνδυάζει το μυθιστόρημα εφηβείας ή ενηλικίωσης με την ιστορία μιας μικροαστικής οικογένειας κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατικής διακυβέρνησης. Μέσα από την επίπονη ιχνηλασία της μνήμης, ο συγγραφέας διασώζει επεισόδια της ζωής ενός παιδιού και στη συνέχεια ενός έφηβου, αλλά επίσης ανασύρει μυρωδιές, χρώματα και γεύσεις, ενώ τα επεισόδια της ζωής καταγράφονται όχι μόνο για την «αλήθεια» τους, αλλά και για τη μαγεία τους, την παραμυθία τους και τα διδάγματά τους. Η ανασύσταση του ιστορικού παρελθόντος μέσα από τις αθέατες πλευρές της καθημερινότητας δίνει το έναυσμα για τη σύνθεση ενός είδους πατριδογνωσίας της Αγγλοκρατούμενης Κύπρου τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στη Λευκωσία, την Κερύνεια και τη Μόρφου. Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η προσπάθεια του πατέρα του Πέτρου Αρχοντίδη να βρει έναν κρυμμένο θησαυρό από την εποχή των Ρωμαίων με τη βοήθεια ξένων και Κυπρίων πνευματιστών, αλλά η προσπάθεια της ανεύρεσης του θησαυρού προσδίδει στο μυθιστόρημα τη συμβολική διάσταση της υπαρξιακής αναζήτησης νοήματος. Σ’ αυτήν την απίστευτη όσο και αληθινή ιστορία με άδοξο τέλος, τα πρόσωπα των δυο «μάγων», που εμφανίζονται με ψευδώνυμα, πρόσωπα πραγματικά όπως και τα άλλα του βιβλίου, μας βοηθούν να αναπλάσουμε μια άγνωστη σελίδα της ιστορίας της Κύπρου την περίοδο της Αγγλοκρατίας, όταν λόγω της απουσίας πανεπιστημίου ή άλλων πολιτισμικών φορέων οι νέοι έβρισκαν διέξοδο για τις πνευματικές ανησυχίες τους στις σχολές και τις στοές των φιλοσόφων-πνευματιστών, ροζικρουσιανών ή θεοσοφιστών. Ένας από αυτούς, ο Στυλιανός Αττεσλής, ο γνωστός «δάσκαλος» του Στροβόλου –που είναι και ένας από τους «μάγους» του μυθιστορήματος– συγκέντρωνε στη στοά του γνωστά πρόσωπα της λευκωσιάτικης κοινωνίας, επιστήμονες και ποιητές, κι ανάμεσά τους τον Πέτρο Αρχοντίδη και τον φίλο του Μιχαλάκη Καραολή, τον μετέπειτα ήρωα της ΕΟΚΑ. Ένα μέλος της στοάς, ο Αντρέας Ρολάνδης, εξέδιδε την εβδομαδιαία εφημερίδα Ψυχικά Νέα[13], μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του ελλαδικού περιοδικού Ψυχικαί Έρευναι του Άγγελου Τανάγρα. Με αφορμή τις μυστηριώδεις όσο και ευτράπελες ιστορίες των «μάγων» της Λευκωσίας έρχεται στο προσκήνιο μια από τις πιο ενδιαφέρουσες όψεις της Κύπρου, δηλαδή οι βαθιές πολιτισμικές ρίζες της στο πλούσιο ταμείο της μεσογειακής ελληνικής Ανατολής –ρίζες που διαμόρφωσαν τον τρόπο ζωής, ακόμη και στην περίοδο της αγγλικής αποικιοκρατίας– και αναδύεται ένας πολυπολιτισμικός κόσμος που μοιάζει να διατηρεί ακόμη αρχαϊκές, ανορθολογικές αντιλήψεις μέσα σε ένα κράμα ειδωλολατρίας και χριστιανικού μυστικισμού. Τολμούμε να υποθέσουμε ότι, μέσα από αυτές τις επιβιώσεις πανάρχαιων δοξασιών, στους αντίποδες του δυτικού ορθολογισμού, ο Έλληνας της Κύπρου μπορούσε να γεφυρώνει τα ιστορικά κενά, να φαντάζεται ότι είναι μετενσάρκωση ενός αρχαίου Έλληνα, αλλά και ενός Λουζινιανού, ενός σταυροφόρου, ενός πρωτοχριστιανού μάρτυρα, και ό,τι άλλο θα μπορούσε να ενώσει τα μνημονικά ίχνη από πολλαπλές πολιτισμικές ταυτότητες σε μία νέα ταυτότητα, πολυφωνική, σε αντίθεση με εκείνη του πολίτη ενός εθνικού κράτους. Χάρη στην τέχνη της αποτύπωσης των πολιτισμικών τεκμηρίων και στα πορτρέτα απλών όσο και ξεχωριστών ανθρώπων, το μυθιστόρημα Κοάζινος διασώζει μια Κύπρο στην οποία «το θαύμα λειτουργεί ακόμη». Η λογοτεχνία στην εποχή της βαρβαρότηταςΤο έργο του Πάνου Ιωαννίδη περιστρέφεται γύρω από τις πραγματικότητες του πολέμου και της ειρήνης σε μια εποχή και σ’ έναν τόπο που γνώρισε την ακραία βαρβαρότητα. Ο συγγραφέας, αντλώντας θέματα από την πρόσφατη ιστορία όσο και από το παγκόσμιο ταμείο λογοτεχνικών μύθων, έδωσε τον δικό του αγώνα με τα εκφραστικά μέσα –που κινούνται από τον ακραίο ρεαλισμό έως τον εσωτερικό μονόλογο, και από τον αλληγορικό τρόπο αφήγησης έως την μπαχτινική παρωδία και το καρναβαλικό– για να εκφράσει την εξεγερμένη συνείδηση σε μια ύστατη προσπάθεια αυτογνωσίας. Δεν είναι τυχαίο ότι το ίδιο το θέμα της τέχνης επανέρχεται στα κείμενά του: οι ιστορίες των ζωγράφων στις «Φωτογραφίες» και στην «Αθέατη όψη», οι σελίδες για το «Ερμιτάζ της πράσινης γραμμής», δίνουν το στίγμα ενός αναστοχαστικού προβληματισμού, που ξεπερνά την τοπική ιστορία και λογοτεχνία και συνομιλεί με τη διεθνή λογοτεχνική κοινότητα και τα φλέγοντα ζητήματα, όπως η αμφισβήτηση της αποικιοκρατικής σκέψης, η τραυματική μνήμη, η αναζήτηση της ταυτότητας. Επιπλέον, χάρη στην αλληγορική μέθοδο, ο συγγραφέας του «Κινύρα» και των «παραβολών» επιχειρεί μια επανερμηνεία της ιστορίας και την προσπέλαση της αθέατης όψης της: συμβολισμοί, μεταφορές, μυθικές αναφορές ζητούν από τον αναγνώστη τη δραστήρια και δημιουργική συμμετοχή του σ’ αυτήν την διερεύνηση και ανακάλυψη νέων σημασιών. Η καρναβαλική διόγκωση, η μενίππεια παραμόρφωση δρουν ως καταλύτες στο λογοτεχνικό σύμπαν του Πάνου Ιωαννίδη και σε ένα έργο βαθιά στοχαστικό και επινοητικό, που ωστόσο μοιάζει να μας υποδεικνύει, συμβολικά και παραμυθητικά, τεχνικές επιβίωσης. Η ποθητή άνωση, το πέταγμα της φαντασίας προς τα άνω, η διάσταση του παραμυθιού, –ή, αλλιώς, ο ανθρωπολογικός μηχανισμός που διαιωνίζει η λογοτεχνία–, όπως παρατηρεί ο Ίταλο Καλβίνο[14], είναι αυτό που μπορεί να ελαφρύνει τη ζωή από το αβάσταχτο βάρος της βαρβαρότητας. [1] Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «Το ελληνικό κράτος ως εθνικό κέντρο», στον συλλογικό τόμο Ελληνισμός, Ελληνικότητα, Εστία, Αθήνα 1983, σ. 143-164. [2] Παντελής Βουτουρής, «Η ιδεολογική κατασκευή μιας νεοκυπριακής αυτόνομης και ενμέρει ελληνίζουσας λογοτεχνίας», περιοδικό Πλανόδιον, τχ. 51, Δεκ. 2011. Κριτική για τη δημοσίευση των Γιώργου Κεχαγιόγλου-Λευτέρη Παπαλεοντίου, Ιστορία της Νεότερης Κυπριακής Λογοτεχνίας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 2010. [3] Roderick Beaton, Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία, μτφρ. Ευαγγελία Ζουργού, Μαριάννα Σπανάκη, Νεφέλη, Αθήνα 1996, σ. 36. [4] Αλέξης Ζήρας, Όψεις της κυπριακής πεζογραφίας, 1900-2000, εκδ. Αίπεια, Σπίτι της Κύπρου και Πάπυρος, Αθήνα 2010. Σημειώνω επίσης τα αφιερώματα των περιοδικών Αντί 236 (1983), Λέξη 85-86 (1989), Διαβάζω 499 (2009), Λέξη 203-204 (2010). [5] Τους Κύπριους συγγραφείς περιλαμβάνει επίσης το Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των εκδόσεων Πατάκη (2007) και η ηλεκτρονική βάση της Βιβλιονέτ. [6] Ευριπίδης Γαραντούδης, «Η κυπριακή λογοτεχνία στην Ελλάδα. Μια σημαντική προσπάθεια για έξοδο από την αφάνεια», Νέα Εστία, τχ. 1847 (Σεπτ. 2011, σ. 424-427). [7] Οι Άγγλοι προσλάμβαναν Τουρκοκύπριους στο σωφρονιστικό τους σύστημα για να καλλιεργούν την εχθρότητα ανάμεσα στις δυο κοινότητες. [8] Jean Améry, Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση, μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, Άγρα, Αθήνα 2010, σ. 88. [9] Νίκος Ορφανίδης, Η λογοτεχνία της περιφέρειας, της εξορίας και της διασποράς, Αρμός, Αθήνα 2012. [10] Η «Βαλίτσα» γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην Κύπρο, όπως και άλλα διηγήματα του συγγραφέα, χάρη στη θεατρική διασκευή της. [11] Λευκωσία 1989, Καστανιώτη, Αθήνα 1990. [12] Παραφθορά του «κοράζινος», κοράκι στα κυπριακά. [13] Τα Ψυχικά Νέα. Εβδομαδιαία αποκρυφιστική εφημερίδα, κυκλοφόρησαν στη Λευκωσία από το 1952 έως το 1955. Διευθυντής ήταν ο Αντρέας Ρολάνδης, αρχισυντάκτης ο Νίκος Ρολάνδης και συνεργάτες του ήσαν πολλοί Άγγλοι και Ελλαδίτες πνευματιστές, μεταξύ των οποίων ο Παναγιώτης Γιωτόπουλος, πρώην καθηγητής του ποινικού δικαίου και πρόεδρος της Μεταψυχικής Εταιρείας Αθηνών. Στην εφημερίδα δημοσιεύτηκαν συνεντεύξεις μέσω μέντιουμ με αποθανόντες συγγραφείς όπως ο Καβάφης, ο Παπαδιαμάντης, ο Παλαμάς, ο Βιζυηνός, ο Ροΐδης. Στο έντυπο αυτό ο εικοσάχρονος Πάνος Ιωαννίδης δημοσίευσε διηγήματα, από τα οποία ξεχωρίζει «Το άγαλμα» (15 Ιαν. 1955), στο οποίο ο νεαρός πρωταγωνιστής ανακαλύπτει στη θάλασσα ένα αρχαίο άγαλμα αμύθητης αξίας, αλλά από λάθος το άγαλμα καταστρέφεται και ο νεαρός συνειδητοποιεί ότι σημασία έχει να σμιλέψει ο ίδιος τη δική του ζωή. Είναι εμφανείς οι ομοιότητες με την ιστορία της αναζήτησης του θησαυρού στον Κοάζινο. [14] Ίταλο Καλβίνο, Τα αμερικανικά μαθήματα. Έξι προτάσεις για μια χιλιετία, μτφρ. Μαρία Σπυριδοπούλου, Καστανιώτη, Αθήνα 2013, σ. 50.

Ο Πάνος Ιωαννίδης και η αθέατη όψη της Κύπρου

Σύνδεση