Ένα λανθάνον κριτικό κείμενο του Κάλβου ΙΙ

ΜΕΡΟΣ Β΄ Τα κριτήρια του Κάλβου Συνοψίζω: γλωσσική καθαρότητα, σωστή απεικόνιση των εθνικών ηθών, ενδιαφέρον, σωστή θερμοκρασία, σωστή σχέση με τα πρότυπα, είναι για τον κριτικό του Nota τα χαρακτηριστικά των καλών έργων. Τα ίδια χαρακτηριστικά προσδιορίζονται από τον Κάλβο στα παραπάνω κείμενά του ως κύρια αξιολογικά του κριτήρια. Τα παραθέτω: Γλωσσική καθαρότητα Στη γραμμένη στα γαλλικά κριτική του για τον Pananti ο Κάλβος θεωρεί «δυστυχισμένο τον άνθρωπο των γραμμάτων ή τον ποιητή» που, περιορισμένος στον κύκλο μιας τοπικής κοινωνίας και συνηθισμένος «να εκφράζεται χυδαία [στη διάλεκτό της] για να γίνει κατανοητός» («s’ expimer vulgairement pour se faire comprendre»), «θα διάλεγε έναν σοβαρό τόνο» («qui prendrait un ton serieux»), όπως είναι ο τόνος της κοινής ιταλικής. Αυτό που χρειάζεται, γράφει, είναι «η εξάπλωση της μόρφωσης σε όλες τις τάξεις», η οποία θα εξασφαλίσει την ανάπτυξη «της γλώσσας της κοινής λογικής» («le langage du bon sens») και «υψηλότερων εικόνων» («des image plus élevées»), που «θα γίνουν δημοφιλείς χάρη στις αναμνήσεις που θα ξυπνήσουν, στις ελπίδες που θα προκαλέσουν»[1]. Στην επίσης γραμμένη στα γαλλικά κριτική του για τη μετάφραση του Paul et Virginie, στην οποία οραματίζεται μιαν ελληνική γλώσσα που να επιτρέπει στους συγγραφείς «να γράφουν για το έθνος» («d’ écrire pour la nation»), ο Κάλβος, αφού επαινέσει τη γαλλική γλώσσα για το «καθαρό, κομψό ύφος» της («un style clair, elegant»), αναφέρεται στην ομοιότητα της σύγχρονης ελληνικής περίπτωσης με την ιταλική της εποχής της λογοτεχνικής της αναγέννησης. «Η τοσκανική διάλεκτος», γράφει, «παρότι η πιο αρμονική και η πιο ευγενική απ’ όλες τις άλλες» («quoique le plus harmonieux et le plus poli de tous»), αποδείχτηκε ανεπαρκής για τους συγγραφείς, γιατί «τους ανάγκασε να χρησιμοποιούν ή μια μακρά περίφραση ή μια χοντροκομμένη έκφραση («une expression grossière») ή να παραιτούνται από το να εκφράζουν την ιδέα τους». Γι’ αυτό και αναζήτησαν τη βοήθεια της λατινικής γλώσσας. «Η Ελλάδα», συνεχίζει, «βρίσκεται σήμερα σε ακόμη πιο ευνοϊκή θέση για να αντλήσει από το απόθεμα της αρχαίας της γλώσσας· […] τόσο, ώστε ένας μεγάλος αριθμός μορφωμένων ελπίζουν ότι η γλώσσα του Δημοσθένη μπορεί να ξαναγεννηθεί με όλη της την καθαρότητα» («dans toute sa puretè»)[2]. Στις διαλέξεις του στο Λονδίνο για την ελληνική γλώσσα –απόσπασμα (ή περίληψη) μιας από αυτές δημοσιεύτηκε στην Ape italiana– ο Κάλβος μιλάει για το «καθαρό και λεπτό ύφος» ενός λόγου του Ισοκράτη[3] και υπογραμμίζει με ικανοποίηση ότι το «καθαρό ύφος» («the pure style») στο οποίο είναι γραμμένες οι ελληνικές εφημερίδες που εκδίδονται τώρα στη Βιέννη, και το οποίο δεν «μπορεί να διακριθεί από το ύφος ενός αρχαίου συγγραφέα, […] αρχίζει να αναγνωρίζεται από όλο το έθνος για τύπος του καλού ύφους και για κοινή και γραπτή γλώσσα» («it begins to be acknowledged by the whole nation as the standard of good style, and as the general and written language»)[4]. Σωστή απεικόνιση των ηθών Όπως στον κριτικό του Nota έτσι και στον Κάλβο το αίτημα της καθαρότητας της λογοτεχνικής, και γενικότερα της γραπτής, γλώσσας υπαγορεύεται από την ανάγκη της ανάδειξης του εθνικού πνεύματος και των εθνικών ηθών. Η διάλεκτος, γράφει ο Κάλβος στην κριτική του της μετάφρασης του Paul et Virginie, δεν μπορεί να εκφράσει «κάθε ευγενή ή νέα σκέψη» («chaque pensée noble ou nouvelle») – και νέα και ευγενής ήταν τότε η ιδέα ενός ενοποιημένου και ανεξάρτητου έθνους. Αλλά και η κριτική του για τον Pananti αρχίζει με την παρατήρηση ότι η Ιταλία, «χωρισμένη σε οκτώ ηγεμονίες, που περιέχουν οκτώ πρωτεύουσες, με κατοίκους που διαφέρουν πολύ μεταξύ τους ως προς τον χαρακτήρα, τον τρόπο αίσθησης, τα ήθη και τις διαλέκτους («dont les habitantes ont un caractère, une manière de sentir, des moeurs, des dialects qui diffèrent singulièrement entre eux»), μπορεί θαυμάσια από καιρό σε καιρό να χαιρετίζει την εμφάνιση ενός εθνικού ποιητή, όμως τις περισσότερες φορές δεν ακούει παρά λομβαρδικά, τοσκανικά, ή σικελικά άσματα». Ο Pananti,σημειώνει ο Κάλβος, «είναι Φλωρεντινός και γράφει για τον τόπο του», γράφει για τον τρόπο ζωής «της προνομιούχας κάστας του» («de la caste privilégiée»), δηλαδή «γι’ αυτές τις εύκολες απολαύσεις («ces plaisirs faciles») που εμποδίζουν τη συνεχή και σοβαρή μελέτη». Ο Κάλβος τελειώνει την κριτική του με την προτροπή οι ποιητές της Φλωρεντίας αντί να εντρυφούν σε τέτοιες απεικονίσεις, να μιλήσουν για τα ήθη ολόκληρου του ιταλικού λαού με τρόπο που να ανταποκρίνεται στις ιστορικές απαιτήσεις της εποχής[5]. Και στις σημειώσεις του της «Ode agli Ionî» ο Κάλβος μιλάει εμφατικά για τα ήθη των εθνών, όταν παρατηρεί ότι «οι αρχαίοι Έλληνες έγραφαν για λαούς ελεύθερους και είχαν ως ανταμοιβή τη βελτίωση των ηθών» («la miglioranza dei costumi»), σε αντίθεση με τους Μωαμεθανούς, η αναστροφή με τους οποίους «νόθεψε πολλά από τα ήθη μας και εξαφάνισε τα πλέον απαραίτητα» («ha imbastardito molti de’ nostri costumi, ed annientati i piu necessarî»)[6]. Επίσης: στο «Progetto di nuovi principî di Belle Lettere applicabili alle Belle Arti» («Σχέδιο νέων αρχών της Λογοτεχνίας εφαρμοζόμενων στις Καλές Τέχνες»), στο οποίο περιέγραφε συνοπτικά το περιεχόμενο των μαθημάτων που ετοίμαζε στη Φλωρεντία, ο Κάλβος έγραφε: «Αυτό που θα με απασχολήσει περισσότερο θα είναι η οργάνωση της πραγμάτευσής μου των παθών και των ηθών» («il radunamento del trattato delle passioni e de’ costumi»). Και μιλούσε για τη χρησιμότητα που έχει για τη μελέτη της λογοτεχνίας η μελέτη των εθνικών ηθών[7]. Τέλος, με την επιλογή προς σχολιασμό ενός συγκεκριμένου χωρίου της μετάφρασης του Θεόφραστου από τον Κοραή ([«Su Teofrasto e Koraìs»]), το οποίο αναφέρεται στις διαφορές των συνηθειών ανάμεσα στους Έλληνες και τους Βαρβάρους, ο Κάλβος δείχνει ακόμη μία φορά πόσο τον ενδιέφεραν τα ήθη των ανθρώπων και η διαφορά που προκαλεί σε αυτά το κλίμα του κάθε τόπου[8]. Ενδιαφέρον Το στοιχείο του ενδιαφέροντος είναι για τον Κάλβο ένα από τα σημαντικότερα για ένα δραματικό έργο, και η λέξη αποτελεί γι’ αυτόν κριτικό όρο. Στις δραματολογικές σημειώσεις του στο χειρόγραφο του Ippia και στην περιγραφή των σκηνών αυτής της τραγωδίας ο όρος απαντά έξι φορές (μία φορά περισσότερες απ’ ό,τι στην κριτική για τον Nota): Για τον Κάλβο ο ειδικός σκοπός μιας σκηνής είναι «να ξυπνά το ενδιαφέρον» («di destar l’ interesse»), πράγμα που μπορεί να γίνει «με τη δράση περισσότερο παρά με τον διάλογο»: «con l’ azione piuttosto che col dialogo» (η υπογράμμιση είναι του Κάλβου· πβ. τον κριτικό του Nota: «l’ interesse nell’ azione»: «το ενδιαφέρον που περιέχεται στη δράση»). «Όταν από μια σκηνή λείπει ο ειδικός σκοπός», γράφει ο Κάλβος, «η σκηνή θα καταντήσει χωρίς κανένα ενδιαφέρον» («senza verun interesse»). Αν ο Alfieri δεν είχε οργανώσει σωστά τη δράση στην πρώτη σκηνή του Oreste, στις τρεις επόμενες σκηνές «το ενδιαφέρον θα ήταν περιορισμένο» («l’ interesse sarebbe limitato»)· γι’ αυτό ο δραματικός ποιητής θα πρέπει «να κρατάει σε αγωνία την ψυχή των ακροατών» («tener sospeso l’ animo degl’ auditori»), «έτσι ώστε το ενδιαφέρον να αρχίζει νωρίς» («così che cominci di buon’ ora l’ interesse»). Αλλά και η τρίτη σκηνή της πρώτης πράξης του Ippia θα πρέπει να είναι «άκρως ενδιαφέρουσα» («interessantissima»)· διότι «από την ειδική αναγκαιότητα μιας σκηνής εξαρτάται το μεγαλύτερο μέρος του ενδιαφέροντος» ενός έργου («dalla necessità particolare di una scena dipende la maggior parte dell’ interesse»)[9]. Υπογράμμισα τη λέξη necessità (αναγκαιότητα) του παραπάνω χωρίου, γιατί αποτελεί επίσης όρο του κριτικού λεξιλογίου του Κάλβου συνδεόμενο αναπόσπαστα με τον όρο ενδιαφέρον, τόσο ώστε να μπορούμε να πούμε ότι ο Κάλβος τον χρησιμοποιεί ως συνώνυμο. Ο όρος κατέχει περίοπτη θέση στο «Μνημόνιο» («Memoria») για τη σύνθεση των σκηνών του Ippia («1) Scopo Generale – 2) Scopo Particolare – 3) Necessità – 4) Economia nei dialoghi»: «1) Γενικός σκοπός – 2) Ειδικός σκοπός – 3) Αναγκαιότητα – 4) Οικονομία στους διαλόγους»)[10], και στις σημειώσεις των σχετικών οδηγιών εις εαυτόν απαντά δέκα φορές[11]. «Όταν από μια σκηνή λείπει η αναγκαιότητα», γράφει ο Κάλβος, «μπορούμε να τη θεωρήσουμε περιττή» («Quando gli manchi la necessità possiamo chiamarla superflua»), δηλαδή χωρίς κανένα ενδιαφέρον. Σωστή θερμοκρασία Η απαρέσκεια του Κάλβου για τα ψυχρά έργα δηλώνεται με φρασεολογία όμοια με αυτή του ανώνυμου κριτικού του Nota. Όπως για εκείνον οι κωμωδίες του Albergati είναι «ψυχρές και όχι ενδιαφέρουσες» («fredde e non interessanti»)[12], έτσι και για τον Κάλβο μια σκηνή που θα της λείπει ο ειδικός σκοπός θα είναι «ψυχρή και χωρίς κανένα ενδιαφέρον» («fredda e senza verun interesse»)[13]: για «να ξυπνήσει το ενδιαφέρον» του κοινού ο ηθοποιός θα πρέπει «να δονείται από υψηλά πάθη» («scosso da passioni sublimi»)[14]. Ο Κάλβος επαινεί το μυθιστόρημα του De Saint-Pierre γιατί το διακρίνει «ένα ένθερμο ύφος» («un style passionè»)[15]. Υπογραμμίζει ότι «τα πάθη μας ειδοποιούν για το καλό και για το ωραίο» («le passioni ci avvertono del buono e del bello»), γιατί είναι «οι πρώτες ρίζες του ωραίου και του καλού στη λογοτεχνία» («le prime radici del bello e del buono nelle lettere»)[16], και δηλώνει δηκτικά πως, όταν διαβάζει έργα γραμμένα «με σβησμένη και παγωμένη την καρδιά» («spenti ed agghiacciati i cori»), «φεύγει τρέχοντας» («sono fuggito a gambe»)[17]. Σωστή σχέση με τα πρότυπα Η ποιητική ιδιότητα έκανε τον Κάλβο ως κριτικό ιδιαίτερα ευαίσθητο στο θέμα των διακειμενικών σχέσεων και των επιδράσεων μεταξύ των λογοτεχνών, τόσο ώστε στο θέμα αυτό να επανέρχεται με τη συχνότητα με την οποία το συναντάμε στο κείμενο του κριτικού του Nota. Στις «Σημειώσεις» της «Ode agli Ionî» γράφει ότι στην Ιταλία μελετά τη λογοτεχνία «απορροφώντας τα ωραιότερα άνθη για να δώσει μέλι», και διακρίνει τα καλά πρότυπα από τα κακά υποδεικνύοντας αντίστοιχους ποιητές· στο «Progetto» προβάλλει την Ιλιάδα και την Αινειάδα και τους λόγους του Δημοσθένη και του Κικέρωνα ως πρότυπα του καλού και του ωραίου στη λογοτεχνία· στις σημειώσεις του για τον Ippia δείχνει τι μπορεί να μάθει ένας νεότερος ποιητής από τον Alfieri και υποδεικνύει τα λογοτεχνικά πρότυπα των ηρώων της τραγωδίας του· στην κριτική του για τον Pananti αναφέρει ποια πρότυπα πρέπει να αποφεύγουν οι ποιητές της Φλωρεντίας για να γράψουν την ποίηση που απαιτεί η εποχή· στο κείμενό του για τη μετάφραση του Paul et Virginie αναρωτιέται «πως μια φτωχή και τραχειά γλώσσα» όπως η νέα ελληνική μπόρεσε να αποδώσει «όλες τις λεπτές αποχρώσεις της έκφρασης και της σκέψης» του πρωτοτύπου. Μία από τις βάσεις της κριτικής του Κάλβου ήταν αυτό που ονομάστηκε αργότερα συγκριτική φιλολογία – και ήταν φυσικό ο Κάλβος, με πρόταση του Guilford το 1827, να διοριστεί στην Ιόνιο Ακαδημία «διά την διδασκαλίαν της νεωτέρας φιλολογίας [= λογοτεχνίας] συγκριτικώς προς την αρχαίαν ελληνικήν και την σημερινήν»[18]. Και άλλα στοιχεία Το σύνολο των στοιχείων που παρέθεσα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο συγγραφέας της κριτικής για τον Nota είναι ο Κάλβος. Αλλά υπάρχουν και άλλα κοινά στοιχεία ανάμεσα στον ανώνυμο κριτικό και στον Κάλβο, που, προστιθέμενα στα παραπάνω, ενισχύουν αυτό το συμπέρασμα. Τα παραθέτω: 1) Η αποστροφή τους για το μελόδραμα, η οποία είναι φανερό ότι απορρέει από λόγους όχι μόνο αισθητικούς αλλά και πολιτικούς. Είδαμε ότι ο κριτικός του Nota θεωρεί το μελόδραμα «δυστυχία της τέχνης» («disgrazia dell’ arte») και ψέγει τον Federici γιατί κάποια έργα του ερωτοτροπούν με αυτό («sanno di Melodramma»)[19]. Στην κριτική του για το Il poeta di teatro ο Κάλβος αναφέρεται ειρωνικά στη θητεία του Pananti ως «λιμπρετίστα» («compositore di libreto») και ως συγγραφέα ελαφρών έργων, δηλαδή μελοδραμάτων, στην οποία ασφαλώς οφειλόταν και η «κενότητα ενός θέματος όπως αυτό» του κρινόμενου ποιήματός του («le vide d’ un pareil sujet») [20]. 2) Η σύγκριση της ιταλικής λογοτεχνίας με τη γερμανική από την άποψη των ηθών. Ο ανώνυμος κριτικός επισημαίνει ότι «το γερμανικό πνεύμα και τα γερμανικά ήθη δεν μπορούν να ευδοκιμήσουν καθόλου στην Ιταλία» («non possono gran fatto allignare in Italia»), και γι’ αυτό μέμφεται τον Federici ως «μιμητή γερμανικών κωμωδιών» («ha imitato alcune commedie tedesche») και συμβουλεύει τον Nota «να αποφεύγει επιμελώς τη γερμανική δραματουργία» («d’ evitare accuratamente la Drammaturgia Allemagna»)[21]. Ο Κάλβος κρίνοντας τον Pananti θεωρεί σκόπιμο να δείξει ότι η απεικόνιση του περιπάτου ενός Φλωρεντινού ποιητή δεν μπορεί παρά να είναι διαφορετική από εκείνη ενός Γερμανού λόγω της ανομοιότητας των κοινωνικών τους ηθών («Un poète allemand aurait fait d’ une promenade un tableau d’ un tout autre genre»)[22]. 3) Η σύγκριση της ιταλικής λογοτεχνίας με την αγγλική από την άποψη των ηθών. Ο κριτικός του Nota επικρίνει την Ann Radcliffe, διάσημη τότε συγγραφέα «μαύρων» («γοτθικών») μυθιστορημάτων (και τον μιμητή της κ. Β…) για τη συγκεχυμένη εικόνα της των Ιταλών, αφού σε κάποια μυθιστορήματά της με υπόθεση που εξελίσσεται στην Ιταλία τους παρουσιάζει διαφορετικούς απ’ ό,τι είναι. Ο Κάλβος (που από την αλληλογραφία του –σ. 47– ξέρουμε ότι γνώριζε τη Radcliffe) περιγράφοντας στο «Progetto di nuovi principî…» τα μαθήματα που ετοίμαζε στη Φλωρεντία σημειώνει ότι θα μιλήσει και για τη σημασία της απεικόνισης των ηθών στη λογοτεχνία με συγκριτικά παραδείγματα από την ιταλική και την αγγλική λογοτεχνία: λ.χ. για την πρόσληψη του Milton από τους Ιταλούς και του Ariosto και του Tasso από τους Άγγλους. 4) Η απουσία του ονόματος του Foscolo από το κείμενο της κριτικής. Το να αναφέρεις τον Pepoli και τον Benedetti ανάμεσα στους άξιους λόγου τραγικούς ποιητές της Ιταλίας αγνοώντας τον ποιητή του Aiace και της Ricciarda είναι κάτι που δύσκολα θα μπορούσε να εξηγηθεί, αν την κριτική αυτή δεν την είχε γράψει ο Κάλβος· η εκτίμηση του οποίου για τις τραγωδίες του πρώην μέντορά του, που τον γοήτευαν μερικά χρόνια πριν, θα πρέπει να είχε μειωθεί μετά τη σχετικά πρόσφατη (1817) βίαιη διακοπή των σχέσεών τους. Ο πλήρως αλφιερικός τώρα Κάλβος (που δεν είχε περιλάβει τον Foscolo στο ανθολόγιο των Italian Lessons, το οποίο είχε τυπώσει στο Λονδίνο το 1818), δεν θα τον ανέφερε, προφανώς γιατί θα έπρεπε να διατυπώσει και επιφυλάξεις για τις τραγωδίες του, κάτι που, λόγω της ιδιαίτερης σχέσης τους, θα ήθελε να αποφύγει. Το ύφος του Κάλβου Αλλά υπάρχει και ένα ακόμη στοιχείο για την ταύτιση του ανώνυμου κριτικού με τον Κάλβο, που είναι, κατά την κρίση μου, τόσο πειστικό όσο όλα μαζί τα στοιχεία που ανέφερα: το ύφος και ο τόνος του εν λόγω κειμένου. Έχουμε εξαντλήσει τη μελέτη του ύφους των Ωδών, αλλά ελάχιστα μας έχει απασχολήσει το ύφος των πεζών κειμένων του Κάλβου. Εννοώ, βέβαια, των ιταλικών, γιατί για τα ελληνικά πεζά κείμενά του αυτής της περιόδου δεν θα μπορούσε να γίνει λόγος για ύφος. Και μιλάμε για τον αυστηρό, βλοσυρό, δύσθυμο, μαυροφορεμένο Κάλβο επαναλαμβάνοντας άκριτα τις κοινοτοπίες που από γενιά σε γενιά μάς έχει παραδώσει η κριτική. Τίποτε από αυτά δεν ισχύει για τον Κάλβο της ποιητικής του εποχής: τόσο τα ποιητικά όσο και τα πεζά του κείμενα δείχνουν έναν άνθρωπο εγκάρδιο, κοινωνικό, φιλόδοξο, υπερβολικά βέβαιο για τις ικανότητές του, πνευματώδη, με αυξημένη αίσθηση χιούμορ[23] που τρεφόταν από μιαν ενίοτε απροκάλυπτη υπεροψία, και ειρωνεία που έφτανε ως τον σαρκασμό. Και, βέβαια, ο Κάλβος δεν ήταν, όπως πιστεύεται, πουριτανός, με όποια έννοια και αν νοήσουμε αυτόν τον όρο· όχι μόνο γιατί θα γελούσε με την ιδέα του «απόλυτου προορισμού» (Κάλβος: «την εκλογήν ελεύθερον δίδει το θείον»), αλλά και γιατί άλλο δείχνει ο τολμηρός για τα ποιητικά δεδομένα της εποχής αισθησιασμός των στίχων του (πόσοι άλλοι ποιητές μιλούσαν τότε για «γυμνά άσπρα βυζία» και για «στήθη αφίλητα των παρθένων»;)[24]. Είναι βέβαιο ότι, αν το κείμενο για το οποίο μιλάμε είχε δημοσιευτεί με το όνομα του Κάλβου, κανένας από εκείνους τους μελετητές του που μπορούν να διαβάσουν τα ιταλικά του έργα δεν θα είχε παραξενευτεί, γιατί το κείμενο αυτό σε τίποτε δεν διαφέρει από εκείνα: ο τρόπος σκέψης, ο τρόπος γραφής, το ύφος και ο τόνος του είναι του Κάλβου. Παραθέτω δείγματα του ύφους και του τόνου των ιταλικών κριτικών κειμένων του (και ενός γαλλικού) σε σύγκριση με το ύφος και τον τόνο της κριτικής για τον Nota: «Nota» «Όταν μου μοστράρουν νέες ιταλικές κωμωδίες τυπωμένες και επευφημούμενες, νιώθω κι εγώ δεν ξέρω ποια φρίκη στην ιδέα μιας ανάγνωσής τους» («Quando mi si parano innazi agli occhi nuove commedie Italiane stampate ed applaudite, sento non so quale ribrezzo ad intraprenderne la lettura») «Ode agli Ionî» «Προσπάθησα να επισκεφτώ κάποιο μέρος όπου διδάσκεται δημοσίως η λογοτεχνία, κι έφυγα τρέχοντας» («Mi sono sforzato a visitare qualche luogo ove pubblicamente s’ insegna la bella letteratura, e sono fuggito a gambe»).[25] «Nota» «Έχω ξεπεράσει την απέχθειά μου για τις κωμωδίες του κυρίου Alberto Nota ώστε να μπορώ να τις παρουσιάσω στους αναγνώστες μας» («Ho superato la mia ripugnanza per la commedie del Signor Alberto Nota affine di renderle conto ai nostri lettori»). «Ode agli Ionî» «Ζήτησα να διαβάσω κάποιον κλασικό, και μου ’δωσαν τα σκαλαθύρματα του Gianni» («Ho dimandato qualche classico da leggere, e mi furono dati gli estemporanei del Gianni»).[26] «Nota» «Η ταλαίπωρη τραγωδία του κ. Β. έχει αποβιώσει, και δεν είναι ευγενικό να κακολογεί κανείς τους πεθαμένους» («La povera tragedia del Sigr. B. è defunta, e non è generoso il dir male dei morti»). Επιστολή του Κάλβου «Αγαπητή κ. Quirina, το ότι δεν έχει πεθάνει κάποιος δεν σημαίνει ότι ζει ακόμη» («Cara la Sig.a Quirina, il non morire non vuol dir già vivere»).[27] «Nota» «Αν η κριτική μου είναι λιγότερο αυστηρή, ο έπαινός μου θα είναι επίσης μετριασμένος» («Se la mia critica è men severa, il mio elogio sarà pur moderato»). «Il poeta di teatro» «Αν η υπόθεση του Childe Harold δεν έχει παρά ένα μόνο νήμα, αυτή, βέβαια, δεν έχει δύο» («Si le plan de Childe Harold n’ a qu’ un seul fil, certes celui-ci n’ en a pas deux»).[28] Η βεβαιότητα του Κάλβου για την ορθότητα των κριτικών του εκτιμήσεων είναι τόση ώστε, παρά το νεαρό της ηλικίας του, να μη διστάζει να επικρίνει ακόμη και διάσημους συγγραφείς. Μιλώντας για τη γαλλική μετάφραση των Χαρακτήρων του Θεόφραστου από τον Κοραή σημειώνει: «Ο κ. Κοραής θέλοντας να δώσει μια δική του ερμηνεία ταιριαστή με το νόημα αυτού του χωρίου, αντί να διασαφήσει τη λίγη ακρίβεια της έκφρασης του Θεόφραστου τη βύθισε σε μεγαλύτερα σκότη»[29]. Για τον Έρασμο γράφει: «Τα επιχειρήματα του Έρασμου είναι σαν το μαγικό δάσος της Gerusalemme [Liberata]: εκείνος που αφήνεται στη γοητεία του μεγάλου ονόματος, στην επιδοκιμασία των πολιτισμένων εθνών και στη γνώμη τριών αιώνων, τα σέβεται ως ιερά· όμως όταν δεχτούν το πρώτο χτύπημα, χάνουν όλη τη μαγεία τους»[30]. Την ίδια αφ’ υψηλού κριτική ασκεί ο Κάλβος στο κείμενό του της Ape italiana. To 1819 ο Nota είναι 46 ετών, με «φήμη πανιταλική και μάλλον ευρωπαϊκή, που του προσπόριζε τον θαυμασμό των συγχρόνων του»[31]. Ο δεκαεννιά χρόνια νεότερoς ομότεχνός του τον αντιμετωπίζει με συγκατάβαση σαν πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα («Ο κύριος Nota αξίζει να ενθαρρυνθεί. Βλέπουμε ότι μελετά τα καλά πρότυπα»). Δεν διστάζει να χαρακτηρίσει ψυχρές τις κωμωδίες του Albergati, που τον θεωρούσαν «δεύτερο μόνο μετά τον Goldoni»·[32] και να διατυπώσει επιφυλάξεις και για τον ίδιο τον Goldoni. Είναι τόση η αυτοπεποίθησή του, ώστε ο Vitti σχολιάζοντας την αυτοανθολόγηση (1818) του Le Danaidi μαζί με τον Saul του Alfieri, να παρατηρεί: «Είναι φανερό ότι ο Κάλβος όχι μόνο δεν φοβάται να εμφανιστεί δίπλα στον μεγάλο τραγωδό, αλλά εσκεμμένα προκαλεί τον αναγνώστη και τον υποχρεώνει σε συγκρίσεις»[33]. Το γεγονός ότι στην κριτική των κωμωδιών του Nota o Monti υποδεικνύεται ως ο κύριος φορέας «της ποιητικής και λογοτεχνικής μας δόξας» και ο Alfieri αποκαλείται «ο Σοφοκλής μας» δεν θα πρέπει να μας κάνει να σκεφτούμε ότι συγγραφέας της δεν μπορεί να είναι ο Κάλβος. Διότι, όταν γράφει την κριτική αυτή, ο Κάλβος είναι ένας Ιταλός ποιητής ελληνικής καταγωγής όπως ο Foscolo. Αν η εθνική συνείδησή του είναι ελληνική (όπως βλέπουμε από τις «Σημειώσεις» της «Ode agli Ionî»), η λογοτεχνική του συνείδηση είναι ιταλική. Όταν την 1η Μαΐου 1819 δημοσίευε την κριτική για τον Nota, ο Κάλβος δεν ένιωθε ότι τα ελληνικά του ήταν τέτοια ώστε να μπορεί να γράψει ελληνικά ποιήματα. Το «Ελπίς πατρίδος», που τύπωσε στο Λονδίνο εφτά μήνες αργότερα (20 Νοεμβρίου), αφού τον Αύγουστο πληροφορήθηκε ότι είχε αποφασιστεί η ίδρυση Ελληνικού Παμμουσείου στην Κέρκυρα[34], ήταν ένα ευκαιριακό ποίημα, υμνητικό του λόρδου Guilford που αναλάμβανε την οργάνωσή του, το οποίο ο Κάλβος («Ευλαβώς τρέμων, ρίπτω[ν], πρώτην βολάν τα δάκτυλα επί την πάτριον κιθάραν») είναι προφανές ότι αποφάσισε να γράψει για να εξασφαλίσει μια θέση καθηγητή στο σχεδιαζόμενο ίδρυμα[35]. Απόδειξη της ευκαιριακής αφορμής του ποιήματος είναι ότι μετά την αναστολή της ίδρυσης του Παμμουσείου ο Κάλβος επέστρεψε (τον Σεπτέμβριο του 1820) στη Φλωρεντία και συνέχισε το έργο του ως Ιταλού ποιητή γράφοντας τον Ippia (φθινόπωρο 1820 έως 20 Απριλίου 1821)· όπως ευκαιριακό ήταν και το άτιτλο ελληνικό ποίημα («Απόσπασμα…») που προσπαθούσε να γράψει στη Φλωρεντία τον Απρίλιο του 1821, όταν έμαθε ότι ο Υψηλάντης κήρυξε την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία[36]. Η ποιητική συνείδηση του Κάλβου θα παραμείνει ιταλική ως τον Μάρτιο του 1822, όταν θα μάθει την απόρριψη (21 Φεβρουαρίου 1822) της δεύτερης αίτησης (τέλη Ιανουαρίου 1822) που είχε κάνει από τη Γενεύη για ανάκληση της απέλασής του (για καρμποναρική δράση) από το Μεγάλο Δουκάτο της Τοσκάνης (την πρώτη την είχε κάνει στη Φλωρεντία στις 22 Απριλίου 1821). Με την αίτησή του αυτή, στην οποία γράφει ότι «αν και γεννήθηκε στη Ζάκυνθο, θεωρεί πατρίδα του την Τοσκάνη», ο Κάλβος ζητούσε «την άρση κάθε εμποδίου για την επάνοδό του στην Τοσκάνη, που θα του επέτρεπε όχι μόνο να διακανονίσει τις υποθέσεις του που άφησε εκκρεμείς αλλά και να ξαναβρεί το ρεύμα της [ιταλικής] λογοτεχνικής του ζωής, από την οποία άλλωστε ουδέποτε απομακρύνθηκε»[37]. Α' ΜΕΡΟΣ Τεύχος 50 [1] Βλ. το γαλλικό πρωτότυπο και τη μετάφραση αυτής της κριτικής στο Mario Vitti, O Κάλβος και η εποχή του, ό.π., σ. 105-109 και 113-117 αντιστοίχως. [2] Βλ. το κείμενο του Κάλβου στη μελέτη του Mario Vitti, «Τα κατά Παύλον και Βιργινίαν και ο ενθουσιασμός του Κάλβου», Ιδεολογική λειτουργία της ελληνικής ηθογραφίας, Κέδρος, Αθήνα 31991, σ. 219-220, με τις παρατηρήσεις του Vitti για τις γλωσσικές πεποιθήσεις του Κάλβου (σ. 221-223). [3] Βλ. Αρβανιτάκης (ό.π., σ. 192), όπου το απόσπασμα. [4] Το χωρίο περιέχεται στην περιγραφή της διάλεξης από την εφημερίδα The New Times του Λονδίνου, όπως τη μεταφράζει ο Δημαράς συνοδεύοντάς την με το αγγλικό κείμενό της (Κ.Θ. Δημαράς, «Κοδρικάς και Κάλβος», Ελληνικός Ρομαντισμός, Ερμής, Αθήνα 1982, σ. 122 και 128). Την περιγραφή μετέφρασε σχολιάζοντάς την και ο Γ.Θ. Ζώρας (Νέα Καλβικά, Αθήναι 1970, σ. 44-57). [5] Mario Vitti, Ο Κάλβος και η εποχή του, ό.π., σ. 113-117 (105-109). [6] Βλ. το κείμενο και τις σημειώσεις της ωδής μαζί με τη μετάφρασή τους στο Γεώργιος Θ. Ζώρας, Ανδρέου Κάλβου, «Ωδή εις Ιονίους» και άλλα μελετήματα, Αθήναι 1960 (τις σημειώσεις υπ’ αριθμ. 5 και 8). [7] Το κείμενο πρωτοδημοσίευσε ο Camillo Antona-Taversi στην Rassegna Critica della Letteratura Italiana (τόμ. 20, 1916, σ. 170-173) και έπειτα ο Ζώρας στο Andrea Calbo, Opere italiane…, ό.π., σ. 115-116. Το μετέφρασαν ο Ζώρας, Πάφος, τχ. 6, Φεβρ. 1937, σ. 181-183 (η μετάφραση αναδημοσιεύτηκε τουλάχιστον τρεις φορές), η Μ. Γιαννοπούλου, Βραδυνή, 1 Οκτωβρίου 1937· ο Ν. Β. Τωμαδάκης, Το Νέον Κράτος, τόμ. 4, 1940, σ. 745-746 = Νεοελληνικά, Εν Αθήναις 1983, τόμ. 2, σ. 243-244· και ο Κ. Σολδάτος, «Ανδρέας Κάλβος», Επτανησιακή Πρωτοχρονιά 1960, σ. 19-20. [8] Βλ. το κείμενο στο Mario Vitti, A. Kalvos e suoi scritti…, ό.π., σ. 334-339. [9] Mario Vitti, ό.π., σ. 59-62. [10] Ό.π., σ. 61. [11] Ό.π., σ. 59-69. [12] L’ Ape italiana, τχ. 2, ό.π., σ. 53. [13] Mario Vitti, ό.π., σ. 59. [14] Ό.π., σ. 62. [15] Mario Vitti, «Τα κατά Παύλον και Βιργινίαν και ο ενθουσιασμός του Κάλβου», ό.π., σ. 219. [16] Andrea Calbo, Opere italiane, ό.π., σ. 115. [17] Γεώργιος Θ. Ζώρας, Ανδρέου Κάλβου «Ωδή εις Ιονίους…», ό.π., σ. 19 (29-30). [18] Βλ. το σχετικό έγγραφο στο Κ. Σολδάτος, «Ανδρέας Κάλβος», ό.π., σ. 19-20. [19] L’ Ape italiana, ό.π., σ. 52. [20] Mario Vitti, Ο Κάλβος και η εποχή του, ό.π., σ. 115 (107). [21] L’ Ape italiana, ό.π., σ. 52-53 και 55. [22] Mario Vitti, ό.π., σ. 116 (108). [23] Βλ. και την ευτράπελη έμμετρη αλληλογραφία του με τον ηθοποιό Giuseppe Naldi, στο Mario Vitti, Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου, ό.π., σ. 33 και 76. [24] Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Η παραμόρφωση του Κάλβου», ό.π., σ. 305-306. [25] Γεώργιος Θ. Ζώρας, ό.π., σ. 19. [26] Ό.π., σ. 19. [27] Mario Vitti, Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου, ό.π., σ. 28. [28] Mario Vitti, Ο Κάλβος και η εποχή του, ό.π., σ. 27. [29] [«Su Teofrasto e Koraìs»], Mario Vitti, A. Kalvos e i suoi scritti in italiano, ό.π., σ. 337. [30] «Del sistema di Erasmo», ό.π., σ. 333. [31] Francesco Regli, Dizionario biografico dei più celebri poeti ed artisti melodrammatici, Torino 1860, σ. 362. [32] «Francesco Albergati», Dizionario Bompiani…, ό.π., σ. 37. [33] Mario Vitti, Ο Κάλβος και η εποχή του, ό.π., σ. 51. [34] Βλ. Αρβανιτάκης, ό.π., σ. 176. [35] Βλ. Μιχάλης Πασχάλης, «Κάλβος και Γκίλφορντ», Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, ό.π., σ. 251. [36] Βλ. Νάσος Βαγενάς, «Για μια νέα χρονολόγηση του Ιππία, ό.π., σ. 12-18. [37] Βλ. την αίτηση στο Κ. Πορφύρης, Ο Κάλβος καρμπονάρος, Κέδρος, Αθήνα 21992, σ. 140-141.

Ένα λανθάνον κριτικό κείμενο του Κάλβου ΙΙ

Σύνδεση