Κοσμάς ο Αιτωλός

«Θα έρθη καιρός που θα διευθύνουν τον κόσμο τα άλαλα και τα μπάλαλα» (Κοσμάς, Προφητείαι) Από ένα πρόσφατο άρθρο[1] του Κωνσταντίνου Χολέβα του Ιωάννου πληροφορηθήκαμε ότι φέτος συμπληρώνονται 300 χρόνια από τη γέννηση του αγίου, μάρτυρος, εθναποστόλου, ισαποστόλου και ισαγγέλου Κοσμά του Αιτωλού (1714-1779). Επίσης ότι στη μνήμη του η Ιερά, όπως αυτοαποκαλείται, Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος αφιέρωσε το επίσημο ημερολόγιό της. Ο αρθρογράφος, μέλος του «Δικτύου 21», μιας «επιτροπής εθνικών θεμάτων» του «αρχιεπισκόπου-κεραυνού» Χριστόδουλου[2], του οποίου συμμαχητής υπήρξε, συνεργάτης εκκλησιαστικών ραδιοσταθμών κ.τ.τ., μας προτρέπει να διαβάσουμε ξανά, εμείς και οι πολιτικοί μας, «τις πάντα επίκαιρες διδαχές του και να εξαγάγουμε ωφέλιμες συμβουλές (έτσι) για την παιδεία, την κοινωνία, ακόμη και για την πολιτική». Το άρθρο δοξάζει ότι το κήρυγμα του Κοσμά «προετοίμασε το 1821», «εμπόδισε τους εξισλαμισμούς», «συνιστούσε στους Έλληνες να μη χρησιμοποιούν ξενόφερτες διαλέκτους», ότι η Εκκλησία (ποια απ’ όλες;) αποτελεί «ένα από τα θεμέλια της εθνικής μας ταυτότητας», ότι ο άγιος «καλλιέργησε τον χριστιανικό αντιρατσισμό», και άλλα πληναφή. Τέτοιαν αφορμή λαβόντες επανεγκύψαμε στον Κοσμά. Τα δικά μας συμπεράσματα είναι πως τον άγιο χαρακτηρίζουν κάποιες αλλόκοτες προφητείες, ο φανατικός θρησκευτικός και άλλος αντιδυτικισμός, ο έξαλλος αντιεβραϊσμός, η συνειδητή προπαγάνδιση της υποταγής στους Τούρκους και τον σουλτάνο, η μέριμνα για την ίδρυση σχολείων ως προθαλάμων του μοναστηριού. Όσο για τη θεολογία του, αυτή συνίσταται στην διασπορά ή/και διέγερση μεσαιωνικών φόβων, προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών, με βάση Γραφικές ιστοριούλες. Τεκμήρια για όλα αυτά υπάρχουν. Ο Κοσμάς, που μέχρι και για «διαφωτιστή» μάς τον παρουσιάζουν ενίοτε, θεωρείται από την κρατική θρησκειοπαιδεία «διδάσκαλος του Γένους». Ας δούμε λοιπόν μερικά ζητήματα που καλό θα είναι να έχουμε υπόψη μας, αν δεν θέλουμε να αναπαράγουμε άκριτα διαδεδομένους μύθους. Εξομολογούμαι πάντως πως πριν ασχοληθώ με τον (από το έτος 1961) αγιοποιημένο μοναχό, είχα μιαν αόριστα καλή γνώμη για την περίπτωσή του· όπως και οι περισσότεροι, υποθέτω. Όταν ο ίδιος ο Ιησούς του Ιωσήφ, ο Χριστός των χριστιανών, έχει αποτύχει σε καίριες διαβεβαιώσεις και προφητείες, αντιλαμβάνεται κανείς τι μπορεί να ισχύει για τους μετά Χριστό προφήτες. Στον Κοσμά αποδίδονται δεκάδες αλλόκοτες προφητείες. Το πνεύμα τους είναι του τύπου «μεγάλη πόρτα θα διαβείς», «σε τρία τέρμινα θα συμβεί κάτι», «το ποθούμενον θα έρθη όταν θαρθούν δύο καλοκαίρια και δύο πασχαλιές μαζί»[3] (δηλαδή ποτέ) και τέτοια. Τις θαυμάζουν αυτοί που πιστεύουν και σε θαύματα, στο «γραμμένο» (τουρκιστί κισμέτ) κ.λπ. Εννοείται ότι καμία από αυτές δεν έχει επαληθευτεί. Ιδίως δε εκείνη η πασίγνωστη με τα «κόκκινα γένια» του Αλή πασά. Αυτή δεν είναι προφητεία. Φτιάχτηκε με την αγαθαγγελική μέθοδο εκ των υστέρων, κάτι σαν ευσεβής απάτη. Η ακρίβεια της «προφητείας» είναι αποκαλυπτική. Ο Κοσμάς παρουσιάζεται να προλέγει στον Αλή πασά τα πάντα: «Θα γίνης μεγάλος άνθρωπος, θα κυριεύσης όλη την Αρβανιτιά, θα υποτάξης την Πρέβεζα, την Πάργα, το Σούλι, το Δέλβινο, το Γαρδίκι και αυτό το τάχτι του Κουρτ πασά. Θα αφήσης μεγάλο όνομα στην οικουμένη. Και στην Πόλη θα πας, μα με κόκκινα γένια. Αυτή είναι η θέληση της θείας πρόνοιας»[4]. Ο Καντιώτης μάλιστα τον εμφανίζει να έχει προφητέψει ακόμη και τη …γέννηση του Αλή πασά. Ως να επρόκειτο για τον Εμμανουήλ. Ωστόσο οι διαθρυλούμενες προφητικές ικανότητες δεν βοήθησαν τον Κοσμά να αποφύγει το μοιραίο, τον Αύγουστο του 1779. Όπως και να έχει, λέγεται ότι «τα στερνά τιμούν τα πρώτα». Ας αφήσουμε λοιπόν τα εσόμενα, κι ας δούμε μερικά απ’ αυτά τα «πρώτα». Αντιδυτικισμός Ο Κοσμάς ανήκει στη μακρά ανατολική αντιδυτική παράδοση. Η παράταξη αυτή προτιμούσε την υποδούλωση στους Τούρκους, παρά τη βοήθεια των Δυτικών και του πάπα. Στη θεοκρατική σκέψη το κυρίαρχο ζήτημα είναι οι βουλήσεις του ουρανού και η ερμηνεύτριά τους θρησκεία. Το Γένος μπορεί να θυσιαστεί για χάρη τους. Ο σουλτάνος Μεχμέτ Β΄ ο Φατίχ (Πορθητής) δεν ήταν βέβαια αφελής όταν διάλεγε και διόριζε πατριάρχη Κωνσταντινούπολης τον φανατικό ανθενωτικό καλόγερο Γεώργιο Κουρτέση, Γεννάδιο ή Σχολάριο. Ο οποίος διαρκούσης της πολιορκίας καταπτοούσε τα δεισιδαίμονα πλήθη με σκοτεινές προφητείες του τύπου «είναι γραφτό η Πόλη να τουρκέψει». Για τη στάση του Κοσμά απέναντι στη Δύση γράφει ο Κ. Σαρδελής: «Η θέση του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού είναι απροκάλυπτα αντιδυτική. Κάθε φιλοδυτικός είναι εχθρός του Γένους και της Ορθοδοξίας. Έλληνας Καθολικός ή Προτεστάντης δεν νοείται στην εποχή του και γενικά στην τουρκοκρατία[5]. Ορθόδοξος σημαίνει και Έλληνας, ενώ Έλληνας χωρίς να ’ναι Ορθόδοξος, είναι αποστάτης, επικίνδυνος για το Γένος. Δεν διαφέρει από τον εξισλαμισμένο Έλληνα». Για τον συγγραφέα αυτόν σήμερα «οι ενωτικοί δεν είναι άλλοι από τους Ευρωπαΐζοντες. Αυτοί φοράνε τώρα την παπική τιάρα»[6]. Υπάρχουν ακόμη και σήμερα Συννεοέλληνες που θεωρούν αυτή την επιλογή σωτήρια για το Γένος (των ορθοδόξων). «Η δικαίωση των ανθενωτικών υπήρξε απόλυτη, πανηγυρική» πρεσβεύει ο μνησθείς Σαρδελής[7]. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Πάρης Γουναρίδης, αν το καλοεξετάσει κανείς, για την ηγεσία της Ορθόδοξης Εκκλησίας το ιδανικό πολίτευμα στο παρελθόν δεν είναι το Βυζάντιο αλλά η Οθωμανική Αυτοκρατορία· η οποία ενίοτε ονομάζεται και Μεταβυζάντιο[8]. Είναι γεγονός ότι η μετάβαση από τη ρωμαιο-βυζαντινή στην οθωμανική θεοκρατία και δουλεία υπήρξε όσο πιο ομαλή μπορούσε να είναι. Το δε πατριαρχείο ανυψώθηκε πλέον σε θεμελιώδη θεσμό του οθωμανικού κράτους για τον έλεγχο των υποδούλων χριστιανών. Το συνηθισμένο τροπάριο του διδάχου του Γένους καλόγερου Κοσμά ήταν ότι ο θεός μάς λυπήθηκε και γι’ αυτό μας έστειλε τον σουλτάνο ώστε να μας γλιτώσει από τον πάπα και τη Δύση − που συμβαίνει να έχει τον ίδιο θεό· τον εθνικό θεό των Εβραίων. Η άποψη αυτή θεωρεί τον σουλτάνο όργανο της θείας Πρόνοιας. Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος, επινοητής του σουρεαλιστικού τέρατος «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός», με δάκρυα χαράς ευγνωμονεί τη θεία Πρόνοια για τις επιλογές Της. Οφείλεται συνεπώς στον πατισάχ σεβασμός, ευγνωμοσύνη και αφοσίωση. Ο Κοσμάς συμβούλευε πατρικά τους πιστούς: «Τον Πάπαν να καταράσθε, διότι αυτός θα είναι η αιτία». (Για οτιδήποτε κακό, εννοείται). Ο Αιτωλός ιερομόναχος παρομοίαζε τον πάπα με τον Αντίχριστο, άποψη που ακόμη και σήμερα δεσπόζει στους γνήσιους ελληνορθόδοξους. Την ίδια στιγμή συμβούλευε το ποίμνιο να προσεύχεται υπέρ του πατισάχ. Από τα κηρύγματα του εθνικού διδάχου προκύπτει ότι για τον Κοσμά Δύση είναι ο πάπας. Ο άγιος δεν φαίνεται να έχει πάρει είδηση τι συμβαίνει στη Δύση με τον Διαφωτισμό, τον αντικληρικαλισμό, την πίστη στον ορθό λόγο, τις επιστήμες, τον ουμανισμό, την αμφισβήτηση της (ελέω θεού) βασιλείας, τις δημοκρατικές διεκδικήσεις, τις ελευθερίες. Η «επιστήμη» του είναι του επιπέδου των Γραφών – αιώνες πίσω. Είναι γνωστό ότι ο παρ’ ημίν θρησκευτικός αντιδυτικισμός τείνει να απορρίπτει φοβικά και οτιδήποτε άλλο προέρχεται από τη Δύση· με εξαίρεση τις λογής βοήθειες, ιδίως δε εκείνες σε χρήμα[9]. Εν τούτοις ακόμη και τη θεολογία της Ανατολής στη Δύση τη σπουδάζουν οι ελληνορθόδοξοι. Με σουλτανικά φιρμάνια… Τα έτη 1768-1770 υπήρξε επαναστατική αναταραχή στην Ελλάδα και το Αιγαίο, γνωστή ως Ορλωφικά. Η αποστολή του ιεροκήρυκα Κοσμά εντάσσεται μέσα στα πλαίσια κατευνασμού των ραγιάδων. Τυχαίνει μάλιστα από την περίοδο μετά τα Ορλωφικά να προέρχονται όλες οι γνωστές σε εμάς διδαχές του. Οι σουλτάνοι Μουσταφά Γ΄ και Αμπντούλ Χαμήτ Α΄ επιστρατεύουν λοιπόν την ορθόδοξη Εκκλησία, ώστε αυτή να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της, αντιστάθμισμα των προνομίων που της παραχωρήθηκαν. Βασική τέτοια υποχρέωση είναι οι χριστιανοί ραγιάδες να παραμείνουν ραγιάδες. Ως κατάλληλο πρόσωπο προσφέρεται και επιλέγεται ο Κοσμάς. Τον εφοδιάζουν μάλιστα με τα απαραίτητα σουλτανικά φιρμάνια για τις περιοδείες του[10], ενώ αντίστοιχα έγγραφα του δίνουν οι πατριάρχες και οι επίσκοποι. Έτσι, τόσο οι τουρκικές όσο και οι ορθόδοξες κατά τόπους αρχές προστάζονται να του παράσχουν κάθε διευκόλυνση. Σε επιστολή τού έτους 1777 ο Κοσμάς γράφει στον κατή των Φιλιατών: «Ενδοξότατε, σοφώτατε και πολυχρονεμένε αφέντη Κατή, σε ασπάζομαι και παρακαλώ (…). Εγώ αφέντη μου ως χριστιανός και ανάξιος δούλος του αγίου Θεού και ραγιάς του Βασιλέως μου Σουλτάν Χαμήτ, προσταζόμενος υπό πατριαρχών και αρχιερέων μου περιπατώ και διδάσκω τους χριστιανούς να φυλάγωσι τας εντολάς του Θεού και να πείθωνται εις τας κατά Θεόν βασιλικάς προσταγάς…»[11]. Εννοείται πως ο άγιος δεν βρήκε ούτε μία σουλτανική προσταγή μη κατά Θεόν. …κήρυκας της υποταγής Ο ορθόδοξος ιερομόναχος με αποκαλυψιακές σκηνές σκορπά τον φόβο και την απογοήτευση, αφού το «ποθούμενο» (= ό,τι έκαστος κατά διάνοιαν έχει) καλό θα είναι να ξεχαστεί. Ως μόνη καταφυγή απομένει ο θεός, οι αυτόχριστοι αντιπρόσωποί του, και ο κραταιός σουλτάνος. Παναπεί οι ραγιάδες πρέπει να κατανοήσουν ότι θα ζουν υπόδουλοι για άγνωστο ακόμη διάστημα. Όπως αναφέρει ο εκδότης των Διδαχών Ιω. Μενούνος, ο Κοσμάς «τονίζει ότι αληθινή πατρίδα όλων είναι ο ουρανός και συνιστά στους ακροατές του να μένουν υποταγμένοι στους Τούρκους, που ήρθαν για να διαφυλαχθεί η ορθόδοξη πίστη από την εκ Δυσμών απειλή. Συνιστά ακόμα να προσεύχονται οι χριστιανοί να φωτίζει ο Θεός το βασιλιά [= τον σουλτάνο] και τους ζαπιτάδες [= ζαπτιέδες, Τούρκους χωροφύλακες], ώστε “να κυβερνούν τον κόσμον με πραότητα και με δικαιοσύνην”, να πληρώνουν αγόγγυστα τους φόρους κ.λπ.»[12]. Η συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774) περιόρισε τον ρόλο της Ρωσίας στο Αιγαίο. Οι Τούρκοι θα έπαιρναν πίσω τα νησιά. Ο Κοσμάς λοιπόν «ήταν ο πρώτος, που θα περιώδευε στα μέρη εκείνα και θα κήρυττε την εμμονή στην ορθοδοξία και την υποταγή και πάλι στον Τούρκο!»[13]. Θα κήρυττε μια σουλτανική ορθοδοξία. Σχετικά με την «εθνική» δράση του Κοσμά υπάρχει και η μαρτυρία ενός τρίτου, του προβλεπτή της Αγίας Μαύρας (Λευκάδας) σε έγγραφο με ημερομηνία 2 Μαΐου 1779: «Και βαθμοφόροι Τούρκοι του παρέχουν τώρα την προστασίαν των. Ο καθείς από αυτούς επιζητεί την παρουσίαν του ιερωμένου εις τα χωριά όπου έχουν τα φέουδά των, διότι ούτος παρακινεί τους Έλληνας να φέρωνται νομοταγώς και να πληρώνουν τα δικαιώματα εις τους φεουδάρχας των»[14]. Όπως παρατηρεί ο Μενούνος, «ο Κοσμάς δεν αρκείται στη σιωπή, αλλά και συμβουλεύει καθαρά την υποταγή στον Τούρκο κατακτητή»[15]. Την εποχή εκείνη της αναταραχής, πολλοί ραγιάδες είχαν καταφέρει να αποκτήσουν όπλα «για κάθε ενδεχόμενο». Ιδού τι συμβούλευε ο εθναπόστολος: «Ένα πράγμα σας συμβουλεύω, χριστιανοί μου: Αν θέλετε, να μαζώξετε όλοι σας τα άρματα, να τα δώσετε εις τους ζαπιτάδες και να τους ειπήτε: Δεν είναι εδικά μας. Εμάς ο Χριστός μας τον σταυρόν μάς εχάρισε να έχωμε και όχι άρματα. Και θέλετε να καταλάβετε, χριστιανοί μου, ένας άνθρωπος όταν βαστά άρματα και έχη την ελπίδα του εις αυτά πως ο Θεός δεν τον φυλάγει; (…) Διά τούτο σας συμβουλεύω ωσάν τέκνα μου πνευματικά να ρίψετε τα άρματα και να ελπίζετε εις τον Θεόν»[16]. Κάπως έτσι προετοίμαζε το 1821 ο «άγιος της κλεφτουριάς». (Μέχρι και τέτοιο τον είπαν!). Ο Κοσμάς ήθελε τους ραγιάδες όχι μόνο πειθήνιους, αλλά και τους προέτρεπε να προσεύχονται για τον σουλτάνο. Ο Παύλος δεν ήταν που δίδασκε ότι «αι δε ούσαι εξουσίαι υπό του Θεού τεταγμέναι εισίν»; (Ρωμ. 13.1). Ιδού τι δίδασκε ο Κοσμάς, αυτός ο κατά Καντιώτην «μικρός Παύλος»: «Όταν επέρασαν τριακόσιοι χρόνοι ύστερα από την σταύρωσιν του Χριστού μας, έστειλεν ο πανάγαθος Θεός τον άγιον Κωνσταντίνον και εστερέωσε βασίλειον χριστιανικόν και είχαν το βασίλειον οι χριστιανοί χιλίους εκατόν πενήντα χρόνους. Ύστερα το εσήκωσεν ο Θεός το βασίλειον από τους χριστιανούς και ήφερε τον Τούρκον μέσα από την Ανατολήν και του το έδωκε διά εδικόν μας καλόν (…) Και διατί δεν ήφερεν ο Θεός άλλον βασιλέα (…) μόνον ήφερε τον Τούρκον μέσαθε από την Κόκκινην Μηλιά και του το εχάρισε; Διατί ήξευρεν ο Θεός πως τα άλλα ρηγάτα μας βλάπτουν εις την πίστιν και ο Τούρκος δεν μας βλάπτει, άσπρα [=χρήματα] δώσ’ του και καβαλλίκευσέ τον από το κεφάλι[17]. Και διά να μην κολασθούμεν το έδωκε του Τούρκου και τον έχει ο Θεός τον Τούρκον ωσάν σκύλον να μας φυλάη»[18]. Τούρκος φυλάξοι! Κατά Ελλήνων Ο Κοσμάς έδρασε σε μια εποχή κατά την οποία στους ελλαδίτες Ρωμιούς είχε αρχίσει να καλλιεργείται η ιδέα ότι είναι Έλληνες, απόγονοι των αρχαίων. Τι κήρυττε σ’ αυτή την κρίσιμη για τον νεοελληνικό εθνισμό εποχή; «Και εγώ, αδελφοί μου (…) εξέτασα πρώτον διά λόγου σας και έμαθα πως με την χάριν του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και Θεού δεν είστενε Έλληνες, δεν είστενε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι, αλλά είστενε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί»[19]. Είναι πολύ ορθός ο κάθετος διαχωρισμός που κάνει μεταξύ Ελλήνων και χριστιανών. Ο «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» δεν είχε επινοηθεί ακόμη. Οι εκκλησιαστικοί και οι professionnels de foi εν γένει ισχυρίζονται ότι εδώ με το «Έλληνες» ο άγιος δεν εννοεί τους Έλληνες αλλά τους ...ειδωλολάτρες. Δηλαδή μετά από δεκαοκτώ αιώνες χριστιανισμού υπήρχαν ακόμη στην Ελλάδα «ειδωλολάτρες»; (με την έννοια των οπαδών της εθνικής θρησκείας των Ελλήνων). Φυσικά ο χριστιανικός πολυθεϊσμός, λάτρης (συχνά κακόγουστων) ζωγραφικών πινάκων, αγαλμάτων, λογής λειψάνων και άλλων (ιερών) αντικειμένων, είναι ο τελευταίος που δικαιούται να εγκαλεί τους Έλληνες σαν ειδωλολάτρες. Είναι λοιπόν φανερό ότι ο εθναπόστολος χρησιμοποιεί εδώ το Έλληνες με μειωτική, αν όχι με υβριστική χροιά. Σε κάθε περίπτωση το μήνυμα είναι σαφές: μακριά από τους Έλληνες − τη σκέψη των οποίων αγνοεί μεν, αλλά φοβάται ως υποτυπώδους μόρφωσης καλόγερος. Το μορφωτικό επίπεδο του Κοσμά δεν υπερέβαινε τον μεσαίωνα. Δικαιολογημένα λοιπόν απέφευγε τις πόλεις και τους μορφωμένους, προτιμώντας τους αγράμματους και θρησκόληπτους χωρικούς. Βέβαια συμβούλευε το ποίμνιο να διαβάζει τα ελληνικά. Αλλά γιατί; Όχι ασφαλώς για να γνωρίσει το ελληνικό πνεύμα, αλλά «για να καταλάβει εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας» (Διδαχή Ε΄ / αρίθμηση Καντιώτη). Ο δική μου άποψη είναι πως αν δεν σπουδάσει κανείς σε βάθος τόσο τα εβραϊκά όσο και τη νοοτροπία των αρχαίων σημιτικών λαών δεν θα εννοήσει και πολλά πράγματα από τις Γραφές. Ο ίδιος ο Κοσμάς λέει συγκεχυμένα: «Έμαθα και πέντε εξ ελληνικά και έμαθα πολλών λογιών γράμματα, εβραϊκά, τουρκικά, φράγκικα και από όλα τα έθνη, με την χάριν του Χριστού μας και πολλά τα εδιάβασα. Και όλα τα εθνικά κάλπικα τα ηύρα· όλα ευρέματα και σπέρματα του Διαβόλου» (Διδαχή Η΄). Ή αλλού: «Το σχολείον φωτίζει τους ανθρώπους. Ανοίγουν τα ομάτια των ευσεβών και ορθοδόξων χριστιανών να μανθάνουν τα μυστήρια» (Διδαχή Στ΄). Προειδοποιούσε μάλιστα ότι «το κακό θα σας έρθη από τους διαβασμένους». Με την προφανή έννοια ότι κάθε διαβασμένος είναι a priori ύποπτος. «Τα άθεα γράμματα θα καταστρέψουν τον κόσμο» κήρυττε στον επόμενο αιώνα ο διαβόητος Παπουλάκος. Ο Κοσμάς λοιπόν δεν ήταν διόλου υπέρ των Ελλήνων. Όπως αναφέρει ο Φάνης Μιχαλόπουλος, «ποτέ δεν έκανε λόγο για τους αρχαίους Έλληνες κι ούτε πίστευε πως οι νεώτεροι είχαν πολλές σχέσεις μ’ εκείνους (…) ποτέ δεν έκανε κανένα υπαινιγμό για προγόνους ή κληρονόμους ή πως έχουμε σχέσεις με τους αρχαίους. (…) Η πρωτόγονη κι άγρια κατάσταση της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Στερεάς τον είχον πείσει πως κάθε δεσμός με τους αρχαίους είχε σχεδόν κοπεί και μάλιστα ύστερα από την εμφάνιση του Χριστιανισμού και την κατάκτηση των Τούρκων»[20]. Και μάλιστα ύστερα από την εμφάνιση του χριστιανισμού… Ελληνικά σχολεία Ο Κοσμάς σε επιστολή προς τον αδελφό του Χρύσανθο με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1779, δηλαδή λίγους μήνες πριν την θανάτωσή του, αναφέρει ότι εποίησε «δέκα σχολεία ελληνικά και διακόσια διά κοινά γράμματα». Στα τελευταία διδασκόταν μόνο η ανάγνωση. Δεν ξέρουμε αν η διαβεβαίωση αυτή έχει την ίδια αξία με άλλες αυτοδιαβεβαιώσεις (τη μόρφωσή του κ.λπ.) του Κοσμά. Ο βιογράφος του Ζώτος Μολοσσός τον εμφανίζει ιδρυτή 210 ελληνικών σχολείων και 1.200 κοινών[21]. Τους ίδιους αριθμούς επαναλαμβάνει και ο Καντιώτης. Οι αριθμοί αυτοί είναι βέβαια τερατώδεις. Αποβλέπουν στο χτίσιμο του μύθου του Κοσμά σαν απόστολου της εθνικής παιδείας. Όμως γιατί τα ήθελε τα σχολεία ο Κοσμάς; Για να διδάσκονται τα παιδιά τις επιστήμες, την ιστορία των Ελλήνων, τη φιλοσοφία, το θέατρο, τις καινούργιες ιδέες του Διαφωτισμού που πάσχιζαν να μπουν −έστω από κάποια χαραμάδα− στην Ελλάδα; Προς θεού! Κατά τον άγιο, «σκοπός του σχολείου είναι να διδάξει τι είναι Θεός, τι είναι άγγελοι, δαίμονες, κόλαση, παράδεισος». Το ιδανικό σχολείο ήταν ένα σχολείο που βγάζει καλογεροπαίδια. «Το σχολείο ανοίγει τες εκκλησίες, το σχολείο ανοίγει τα μοναστήρια» έλεγε. Με την ευκαιρία ας πάρουμε μια ιδέα των επιστημονικών γνώσεων του αγίου: «Ο ήλιος, το φεγγάρι και τα άστρα είναι κολλημένα εις τον ουρανόν και ο ουρανός γυρίζει μαζί με τον ήλιον (…) όπου πηγαίνει ο ήλιος εκεί γίνεται ημέρα»[22]. Για τη Γη νόμιζε ότι είναι ακίνητη («στέκει»). Είχε διαβάσει βέβαια για τους Γαλιλαίους ψαράδες, αλλά δεν έτυχε να ακούσει για κάποιον Galileo Galilei. Επίσης νόμιζε −όπως και η Εκκλησία άλλωστε− ότι «αφόντας εκτίσθη ετούτος ο κόσμος είναι χρόνοι επτά χιλιάδες και διακόσιοι ενενήντα»[23]. Σε κάποια περίσταση ψέγει κάποιους ηλικιωμένους: «Δεν το ντρέπεσθε να ξουρίζεσθε; Δεν ήξευρεν ο Θεός οπού τάδωσε τα γένεια;». Θεϊκά αφοπλιστικό. Όμως με τον μύθο περί εκατοντάδων σχολείων του Κοσμά, κατεδαφίζεται ένας άλλος μύθος, εκείνος του «κρυφού σχολειού». Διότι αν ο άγιος έδρασε μέσα σε «πικρής σκλαβιάς χειροπιαστό σκοτάδι» κάτι σαν …ΟΣΚ, ο μύθος του κρυφού σχολειού πάει περίπατο. Η υπερβολή μάλιστα τον εμφανίζει να γκρεμίζει τάχα εκκλησίες για να χτίσει σχολεία! Ξεχνούν οι μυθογράφοι ότι το γκρέμισμα εκκλησιών απαγορεύεται. Η αλήθεια είναι πως τα σχολεία των Ρωμιών ήταν τόσο «κρυφά», που μέχρι και Τούρκοι προτιμούσαν να στέλνουν σ’ αυτά τα παιδιά τους και όχι στους μεντρεσέδες. Σε άλλες περιπτώσεις Τούρκοι αξιωματούχοι απειλούν Ρωμιούς προεστούς να επιδιορθώσουν τα σχολεία των κοινοτήτων τους, διαφορετικά θα έχουν συνέπειες. Τέτοια καταδίωξη των ελληνικών σχολείων από τους Τούρκους! Συνελόντι ειπείν, ο γλυκερός μύθος του κρυφού σχολειού, με ένα μόνο επιχείρημα μπορεί να διασωθεί: Τα κρυφά σχολειά ήταν τόσο κρυφά που κανείς δεν μπόρεσε να τα βρει ποτέ ώστε να μαθητεύσει σ’ αυτά. Εξισλαμισμοί και «ξενόφερτες διάλεκτοι» Ας ξεκαθαρίσουμε ότι βίαιοι εξισλαμισμοί δεν υπήρξαν. Πρωτίστως γιατί κάτι τέτοιο δεν συνέφερε τους Τούρκους. Όποιος ήθελε άλλαζε πίστη· για ευνόητους λόγους[24]. Ακόμη και ορθόδοξοι παπάδες μεταπηδούσαν στο Ισλάμ. Στα 1691 ο μεγάλος βεζίρης Χουσεΐν Κιοπριλή εξέδωσε το πρώτο «Νιζάμι Τζεδίδ», ένα σύστημα ηπιότερου πολιτεύματος για τους ραγιάδες. Η αύξηση των εκούσιων εξισλαμισμών είχε ανησυχήσει την Υψηλή Πύλη που φοβόταν ότι θα έφτανε σε σημείο να μην υπάρχει ικανός αριθμός φορολογουμένων[25]. Σε ό,τι αφορά πάντως τη μεγάλη πλειονότητα των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, η κατάσταση των ραγιάδων δεν θα ήταν και πολύ χειρότερη από των Τούρκων. Μετά την Άλωση παρατηρήθηκε σωρεία εκούσιων εξισλαμισμών. Το γεγονός οφείλεται στη χριστιανική «φιλοσοφία της Ιστορίας». Στο μυαλό των θρησκόληπτων η Άλωση απέδειξε ότι ο θεός του Ισλάμ ήταν ισχυρότερος από τον χριστιανικό. Έτσι προσέπιπταν στον Αλλάχ. Ακόμη και σήμερα χριστιανοί κάποιας μόρφωσης πιστεύουν πως ό,τι έγινε στην Ιστορία θέλημα θεού ήταν. (Συνεπώς και ό,τι θα γίνει). Να αναφέρουμε εδώ ότι μετά τη δημιουργία του νεοελληνικού κρατιδίου αρκετοί Τούρκοι προσχώρησαν στην κρατική ορθοδοξία με προφανή σκοπό να διατηρήσουν τις εστίες και τις περιουσίες τους. Μέσα τους προφανώς παρέμεναν μουσουλμάνοι. Επίσης στη φάση των ανταλλαγών πληθυσμών μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, πολλοί Ρωμιοί δήλωναν προσχώρηση στο Ισλάμ για τους ίδιους λόγους. Συχνά η θρησκεία καθορίζεται από την πολιτική. Παραδίδεται επίσης ότι ο Κοσμάς προέτρεπε τους ακροατές του να μη χρησιμοποιούν μέσα στο σπίτι τους τα αρβανίτικα ή τα βλάχικα, αλλά τα ελληνικά. (Με τα τούρκικα δεν αναφέρεται να είχε πρόβλημα). Σε ποια εθνότητα ανήκαν λοιπόν όσοι μιλούσαν στα σπίτια τους αρβανίτικα και βλάχικα; Και προς τι αυτή η προτροπή του Κοσμά; Για «εθνικούς λόγους»; Όχι βέβαια, αλλά επειδή «η θρησκεία μας είναι στα ελληνικά». Το ίδιο προφανώς θα έλεγε και αν η θρησκεία μας ήταν σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα. Φυσικά ως μεσαιωνικός χριστιανός απείχε έτη φωτός από την ελληνική σκέψη. Σύμφωνα με τον υμνητή του Ζώτο Μολοσσό, ο Κοσμάς «ευεργέτησε και τους Βλάχους, απαγορεύσας να ομιλώσι την Κουτσοβλαχικήν γλώσσαν και συστήσας σχολεία της ελληνικής γλώσσης εις τα χωρία των»[26]. Ευεργεσία η απαγόρευση χρήσης της μητρικής γλώσσας; Η ειρωνεία είναι ότι ο Γ.Α. Παπαθανασίου, στο βιβλίο του Η ιστορία των Βλάχων,[27] υποστηρίζει ότι ο Κοσμάς ήταν βλαχόφωνος, βλαχικής καταγωγής. Η θρησκεία ως παράγοντας και εθνικής αλλοτρίωσης. Ένα παραπλήσιο περιστατικό αναφέρει ο Κώστας Π. Ραχούτης στο πρόσφατο βιβλίο του Τα αρβανίτικα επώνυμα των Ελλήνων[28]. Στη δεκαετία του 1960 σε αρβανιτοχώρι της Βοιωτίας ο (Αρβανίτης) διευθυντής του δημοτικού σχολείου τιμώρησε τον τότε μαθητή συγγραφέα με 40 ξυλιές βέργας αγριελιάς διότι μετά τη σχολική γιορτή της 25ης Μαρτίου απευθύνθηκε σε συμμαθητή του στα αρβανίτικα. Το οξύμωρο είναι ότι ο δαρείς μαθητής μόλις είχε παίξει σε ένα σκετς για το Σούλι και τους Σουλιώτες τον ρόλο του (Αρβανίτη) Λάμπρου Τζαβέλα. Τιμωρήθηκε λοιπόν ο «Τζαβέλας» γιατί μίλησε αρβανίτικα! Παρατηρεί πικρά ο συγγραφέας: «Το μόνο που μάθαμε στο σχολείο ήταν ότι οι Σουλιώτες ήταν άντρες φοβεροί, θερμοί πατριώτες, μα πάνω απ’ όλα πιστοί χριστιανοί, πουθενά όμως δεν υπήρχε γραμμένο ότι ο συγκεκριμένος πληθυσμός ήταν καθαρόαιμοι Αρβανίτες». Κατά Εβραίων Ο αντισημιτισμός είναι η λυδία λίθος κάθε γνήσιου ρατσιστή. Άσχετα αν οι ρατσιστές κατά κανόνα ανήκουν στα χαμηλότερα στρώματα της κοινωνίας. Αν είσαι ρατσιστής και δεν μισείς τους Εβραίους εξ όλης της ψυχής σου και εξ όλης της διανοίας σου (όσης διαθέτεις, τελοσπάντων) ένας χλιαρός ρατσιστής είσαι. Οι Εβραίοι της δυτικής Ευρώπης που αναγκάζονταν να καταφεύγουν στη θρησκευτικά ανεκτική Οθωμανική Αυτοκρατορία για να γλιτώσουν από τις σφαγές των χριστιανών, μπορεί να βρήκαν προστασία υπό τους Οθωμανούς, αναπάντεχα όμως δεινοπαθούσαν από τους χριστιανούς ραγιάδες. Ήταν μια παραδοσιακή συνήθεια κάθε Μεγάλη Εβδομάδα οι χριστιανοί να πετροβολούν ομαδικά τα σπίτια των Εβραίων. Εκείνες τις μέρες οι Εβραίοι τράβαγαν «των παθών τους». Ακόμη και σήμερα, στο Πάσχα των Ελλήνων και Πάσχα της αγάπης, οι ορθόδοξοι καίνε εν ψαλμοίς ομοιώματα του «Εβραίου» ή του «Ιούδα», σε έναν τρισβάρβαρο συμβολισμό. Ίσως νομίζουν ότι το «άφες αυτοίς» αφορούσε μόνο τους Ρωμαίους − που σταύρωσαν τον Ιησού. Η συκοφαντία του αίματος αποτελούσε επίσης μια αβυσσαλέα έκφανση της χριστιανικής λαϊκής ψυχής. Ο Κοσμάς, ως γνήσιος λαϊκορθόδοξος, μισούσε τους Εβραίους. Ας δούμε τι δίδασκε εξαγριώνοντας το χριστεπώνυμο ποίμνιο: «Και τώρα, μην ημπορώντας οι Εβραίοι να τον ματασταυρώσουν τον Χριστόν μας, κάθε Μεγάλη Παρασκευή τον κάνουν από κερί και τον σταυρώνουν και ύστερα τον καίουν ή παίρνουν ένα αρνί και το κτυπούν με τα μαχαίρια και το σταυρώνουν αντίς διά τον Χριστόν. Ακούετε κακία των Εβραίων και του Διαβόλου; Καθώς γεννηθή το οβριόπουλο, αντίς να το μαθαίνουν να προσκυνάη τον Θεόν οι Εβραίοι, παρακινούμενοι από τον Διάβολον, ευθύς όπου γεννηθή, το μαθαίνουν να βλασφημάη, να παραδίνη και να αναθεματίζη τον Χριστόν μας και την Παναγίαν μας και εξοδιάζουν πενήντα-εκατό πουγγιά να εύρουν κανένα χριστιανόπουλο, να το σφάξουν και να πάρουν το αίμα του και μετ’ εκείνο να κοινωνούν. (…) Εσύ τον εύχεσαι και τον χαιρετάς [τον Εβραίο] και εκείνος σε καταράται (...) Τήραξε εις το πρόσωπον ένα Εβραίον όταν γελά να ιδής: τα δόντια του ασπρίζουνε[29], το πρόσωπόν του είναι ωσάν πανί αφωρισμένο, διατί έχει την κατάρα από τον Θεόν (...) έχει τον Διάβολον μέσα του (...). » Σφάζει ο Εβραίος ένα πρόβατον και τα μισά τα εμπροστινά ποδάρια τα κρατεί διά λόγου του και τα πισινά τα μουντζώνει και τα κάνει κουρμπάνι [= τελετουργική θυσία ζώου και συμπόσιο] εις τον Διάβολον και εκείνα τα πουλεί εις τους χριστιανούς διά να τους μαγαρίζη. Θέλει να σε φιλεύση ο Εβραίος κρασί ή ρακί; Αδύνατον είναι να σου το δώση ανίσως και δεν το μαγαρίση πρώτον. Αν δεν προφθάση να το κατουρήση, θε να πτύση μέσα. » Όταν αποθαίνη κανένας Εβραίος, τον βάζουν μέσα εις ένα σκαφίδιον μεγάλο και τον πλένουν με ρακί και του βγάνουν όλην την βρώμα και εκείνην την ρακήν την φτιάνουν με μυριστικά και τότε το πουλούνε εις τους χριστιανούς φθηνότερη διά να τους μαγαρίζουν. Οψάρια πουλούνε εις την πόλιν οι Εβραίοι και ανοίγουν το στόμα του οψαρίου και κατουρούνε μέσα και τότε το πουλούνε εις τους χριστιανούς (...) Εκείνος οπού συναναστρέφεται με τους Εβραίους, αγοράζει και πουλεί, τι φανερώνει; Φανερώνει και λέγει πως καλά έκαμαν οι Εβραίοι και εθανάτωσαν όλους τους Προφήτας, διδασκάλους και όλους τους καλούς (...) Καλά έκαμαν και κάνουν (…) και μας μαγαρίζουν και πίνουν το αίμα μας…»[30]. Τι οραματιζόταν το υπόδειγμα αγίου για τους Εβραίους; «Βάνει ο Θεός τον βασιλέα μέσα εις την Ιερουσαλήμ και θανατώνει χίλιες εκατόν είκοσι χιλιάδες Εβραίους, και τόσον, οπού έγινε το αίμα ωσάν θάλασσα. Τριάντα φλωρία επώλησαν οι Εβραίοι τον Χριστόν μας, τριάντα εις το φλωρί επώλησεν ο Χριστός μας χίλιες χιλιάδες Εβραίους»[31]. Ο Π.Β. Πάσχος θεωρεί περικοπές σαν τις παραπάνω «δικαιολογημένα σκληρές». Αλλού ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει ότι «ο άγιος Κοσμάς ήξερε να θεολογεί, χρησιμοποιώντας «ζεστές ανθρώπινες εκφράσεις, με μιαν απλότητα συγκλονιστική»[32]. Ζεστές ανθρώπινες εκφράσεις! Ο Χ. Γιανναράς με τη σειρά του εξαίρει την «οξύνοια και τον ρεαλισμό των πρακτικών του παραινέσεων». Όσο για το ήθος του λόγου του, αυτό ξεπερνάει κάθε αξιολόγηση αφού είναι «η ψηλαφητή έκφραση της προσωπικής αγιότητας»[33]. Μετά από αυτό το παραλήρημα, ο άγιος καταλήγει: «Τούτα διατί σας τα είπα χριστιανοί μου; Όχι διά να φονεύετε τους Εβραίους και να τους κατατρέχετε, αλλά να τους κλαίετε, πως άφησαν τον Θεόν και επήγαν με τον Διάβολον. Σας τα είπα να μετανοήσωμεν εμείς τώρα όπου έχομεν καιρόν, διά να μη τύχη και μας οργισθή ο Θεός και μας αφήση από το χέρι του και το πάθωμεν και εμείς ωσάν τους Εβραίους και χειρότερα»[34]. Από ποιους όμως έπαθαν οι Εβραίοι; Είναι βέβαια παρήγορο το ότι δεν υποδείκνυε εξόντωση των Εβραίων, αλλά νομίζω κανείς δεν θα ήθελε να βρεθεί στη θέση του δύστυχου Εβραίου που θα έπεφτε πάνω σε ομάδες χριστιανών «ντοπέ» αμέσως μετά από ένα τέτοιο κήρυγμα. Ο κολλυβάς Νικόδημος ο Αγιορείτης, πρώτος βιογράφος του Κοσμά, αναφέρει ότι «ο αποστολικός ούτος διδάσκαλος, ποτέ δεν άνοιξε στόμα να ειπή λόγον εναντίον των Εβραίων». Προφανώς τα παραπάνω διδακτικά αποσπάσματα εκλαμβάνονται ως αγαπητικοί λόγοι. Ωστόσο ο Κοσμάς, με τον «ρεαλισμό των πρακτικών του παραινέσεων» κατέστρεψε και οικονομικά τους Εβραίους, αφού πάσχιζε ώστε το παζάρι να μεταφερθεί από την Κυριακή στο Σάββατο. Έτσι που οι Εβραίοι να μη συμμετέχουν σ’ αυτό. «Οι Εβραίοι δεν κατακαίονται άλλην ημέραν τόσον ωσάν την Κυριακήν», έλεγε. Περί αγιότητος και «Παρθένου Ορθοδοξίας» Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο βιβλίο του Ο Θεός στην πόλη[35] αφού παραθέτει την ανωτέρω ανατριχιαστική διδαχή[36] περί Εβραίων, αφού αναγνωρίζει ότι πρόκειται για «κείμενο μίσους κατά των Εβραίων», παραδόξως συμπεραίνει: «Ο Κοσμάς ο Αιτωλός είναι άγιος, το λέω και το εννοώ». Παραδέχομαι ότι αγνοώ τα κριτήρια της χριστιανικής αγιότητας. Ξέρω όμως ότι άγιοι, ήρωες και μάρτυρες χαρακτηρίζονται συνήθως οι πρωταθλητές, οι φανατικοί, ο σκληρός πυρήνας κάθε παράταξης. Αυτοί έχουν πάντα «ηρωικούς» ή «μαρτυρικούς» θανάτους. Ας μου επιτραπεί εδώ να παρατηρήσω ότι η ανακήρυξη αγίων (πραγματικών ή φανταστικών, αδιάφορο) περιφρονεί ανοιχτά την κρίση του θεού για τα συγκεκριμένα πρόσωπα. Σχετικά θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στο διήγημα του Ανδρέα Λασκαράτου «Ιστορία ενός Αρχιεπισκόπου», όπου κάποιος αρχιεπίσκοπος μετά την κοίμησίν του, παρά τις εξόδιες εκκλήσεις «…και κατάταξον αυτόν εν Παραδείσω», εξαποστέλνεται χωρίς πολλά πολλά στην Κόλαση. Εκεί τον υποδέχονται οι παλιότεροι κολασμένοι με την ειρωνική ιαχή: «Ώωωω! … καλώς ωρίσατε Πανιερώτατε». Του εξηγούν δε ότι στο συγκεκριμένο θρησκευτικό διαμέρισμα της κόλασης βρίσκονται «και Πατριάρχιδες και Άγιοι και Αγίες». Ο αρχιεπίσκοπος προσπαθεί κάτι να πει, αλλά μια γυναικεία φωνή του υποδεικνύει να μην αυθαδιάζει. «Και ποια είσαι συ;» ρωτάει ο νιόφερτος. «Εγώ, είπεν η γυναίκα, είμαι η Ειρήνη η Αυτοκράτειρα· εμπρός εις την εικόνα της οποίας συ προ ολίγου εγονάτιζες κ’ επροσκυνούσες». Δεν κρίνουμε αναγκαίο να δώσουμε εδώ την απαίσια περιγραφή της κόλασης που κάνει ο Κοσμάς. Οι χριστιανικές εικόνες έχουν χαρακτηριστεί «η Βίβλος των αγραμμάτων». Έτσι, προφανώς για εμπέδωση των περί κολάσεως από άμβωνος τρομοκηρυγμάτων, οι χριστιανικοί ναοί βρίθουν από μισάνθρωπες σκηνές (αιώνιου) βασανισμού «αμαρτωλών», αρρωστημένης επινοητικότητας. Κανένας μητροπολίτης δεν πήρε τη γενναία πρωτοβουλία να εξαλείψει αυτές τις διεστραμμένες παραστάσεις, που τις βλέπουν και αθώα μικρά παιδιά. Ας κλείσουμε με έναν κατά γράμμα τηρητή των υποθηκών του αγίου. Στα χρόνια του πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Αθηναγόρα και του πάπα Παύλου Στ΄ έγινε μια σοβαρή προσπάθεια προσέγγισης Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας. Με την ευκαιρία αυτή ο Φώτης Κόντογλου δημοσίευσε ένα βιβλιαράκι με τίτλο Τι είναι η Ορθοδοξία και τι είναι ο Παπισμός. Υπότιτλος, Απλαί και ταπειναί σκέψεις ενός πιστού τέκνου της Μιάς, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας[37]. Αφού ξεκινάει με τη δήλωση ότι «η Εκκλησία του Θεού είναι η Ορθόδοξος Εκκλησία» (πώς το ήξερε;), ο κατά τα λοιπά ήπιος άνθρωπος προχωράει σε έναν απίστευτο λίβελο κατά του πάπα και εκείνων που σπεύδουν «να παραδώσουν εις αυτόν την Παρθένον Ορθοδοξίαν». Διαπιστώνει χωρίς ίχνος αμφιβολίας ότι «ο διάβολος έθεσεν εις ενέργειαν όλας τας μηχανάς του». Στον επίλογο αυτού του φανατικού κειμένου ο Κόντογλου, επικαλούμενος την αυθεντία του Κοσμά (τον οποίο ο υβριζόμενος Αθηναγόρας αγιοποίησε), συμβουλεύει τους ομοδόξους του να καταριώνται τον πάπα. Εξηγεί δε ο εν ιερώ βρασμώ τελών ορθόδοξος ζωγράφος, ότι ο Ισαπόστολος «δεν είπε “Να καταράσθε τον Τούρκον”, αλλά είπε “Να καταράσθε τον Πάπαν”». Ναι, λέει ο Κόντογλου. «Πρέπει να καταρώμεθα τον Πάπαν διά τα πολλά δεινά μας, παρελθόντα και μέλλοντα». (Αφού για προφητεία πρόκειται, πιάνει και τα μέλλοντα!). Ωστόσο οι «παπόδουλοι» ορθόδοξοι δυστυχώς περιφρονούν αυτή τη σοβαρή προφητεία-παραίνεση για τον «πονηρότερον και σκληρότερον εχθρόν της πίστεώς μας». Όσο για εμάς, αυστηρούς νηστευτές του odium theologicum, βοώμεν με συγκατάβαση: Κύριε, όχι μ’ αυτούς. Ας γίνει αλλιώς το θέλημά σου. [1] «Άγιος Κοσμάς: Διαχρονικές διδαχές και “μηνύματα”», εφημ. Δημοκρατία, 8.4.2104. [2] Βλ. Μανώλης Βασιλάκης, Η μάστιγα του θεού, Γνώσεις, Αθήνα 2006, σ. 319, 637-639, πληροφορίες που αντιγράφουν σιωπηρά πρόσφατα δημοσιεύματα με αφορμή το ακροδεξιό στενό περιβάλλον του πρωθυπουργού. [3] Αυγουστίνος Καντιώτης, Κοσμάς ο Αιτωλός, 25η έκδοση αδελφότητος «ο Σταυρός» Αθήνα 2003, σ. 338, 340. [4] Καντιώτης, ό.π., σ. 350. [5] Τον Ιούνιο 1823 ο Παπα-Φλέσσας, ως υπουργός Εσωτερικών απηύθυνε μια επιστολή-προκήρυξη προς τους Έλληνες κατοίκους των Κυκλάδων, οι οποίοι στην πλειονότητά τους ανήκαν στη Δυτική Εκκλησία. Εξηγούσε δε εκεί ξεκάθαρα ότι «άλλο εθνισμός, και άλλο θρησκεία». Τόνιζε μάλιστα ότι «μόνα τα βάρβαρα έθνη ταυτίζουν την θρησκείαν με τον εθνισμόν». (Γ. Κορδάτος, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, τόμ. 10, σ. 293-5). [6] Κ. Σαρδελής, Ο προφήτης του Γένους Κοσμάς ο Αιτωλός, εκδ. «Αστήρ» Παπαδημητρίου, Αθήνα 1980, σ. 29. [7] Ό.π., σ. 33. [8] Π. Γουναρίδης, «Το Βυζάντιο και ο δικέφαλος αετός του», Το Βήμα, 7.1.2001. [9] Ας θυμηθούμε εδώ ότι την εποχή που ο Αθηνών Χριστόδουλος στηλίτευε τους Νεοέλληνες με τον αγιοπατερικό όρο «ευρωλιγούρηδες», την ίδια αυτή εποχή η Εκκλησία της Ελλάδος αναδεικνυόταν πρωταθλητής στην απορρόφηση ευρωπαϊκών κονδυλίων· με μακράν τον δεύτερο. [10] Σαρδελής, ό.π., σ. 22, 32, 108· αρχιμανδρ. Θεοφ. Ν. Σιμόπουλος, Κοσμάς ο Αιτωλός 1714-1779, Αθήνα 1979, σ. 44. [11] Φ. Μιχαλόπουλος, Κοσμάς, ο Αιτωλός, Αθήνα 1940 [αναστατική έκδοση 2001], σ. 95. [12] Ιω. Κ. Μενούνος, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Ακρίτας, Αθήνα 82007, σ. 187, 317. [13] Μιχαλόπουλος, ό.π., σ. 73. [14] Κ.Δ. Μέρτζιος, «Το εν Βενετία κρατικόν αρχείον», Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. 15 (1940), σ. 6. Αναφέρεται από τον Μενούνο, ό.π., σ. 317. [15] Μενούνος, ό.π., σ. 317, 188. [16] Μενούνος, ό.π., σ. 188-189. [17] Εδώ ο άγιος έχει απόλυτο δίκαιο. Πατριάρχης διοριζόταν από το σουλτάνο εκείνος που θα έδινε τα περισσότερα χρήματα και πεσκέσια, κάτι σαν πλειοδοτικός διαγωνισμός. Ο δε σουλτάνος με τη σειρά του είχε κάθε λόγο να απαλλάσσεται συχνά από τους πατριάρχες του, έστω κι αν αυτοί ήσαν πειθήνιοι, δουλικοί ή απλά συνεργάσιμοι. [18] Μενούνος, ό.π., σ. 186. [19] Μενούνος, ό.π., σ. 21-22. [20] Μιχαλόπουλος, ό.π., σ. 47-48. [21] Μιχαλόπουλος, ό.π., σ. 111. [22] Μενούνος, ό.π., σ. 36. [23] Μενούνος, ό.π., σ. 68, [24] Για τις αιτίες των εκούσιων εξισλαμισμών, βλ. Μ.Φ. Ζαλλώνης, Σύγγραμμα περί των Φαναριωτών, Παρίσι 1831, σ. 87-88. [25] Κων. Γαρίτσης, Ο Νεκτάριος Τέρπος και το έργο του, εκδ. «Ο Θεσβίτης», Θήρα 2002, σ. 87. [26] Μιχαλόπουλος, ό.π., σ. 47. [27] Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 21994, σ. 39. [28] Μπατσιούλας, Αθήνα 2013, σ. 10-12. [29] Όπου τα άσπρα δόντια είναι μειονέκτημα. Προφανώς τα κίτρινα είναι το χριστιανικό ιδεώδες. [30] Μενούνος, ό.π., σ. 156-158. [31] Σαρδελής, ό.π., σ. 82. [32] Π.Β. Πάσχος, Κοσμάς ο Αιτωλός, Ακρίτας, Αθήνα 41997, σ. 48, 29. [33] Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, σ. 173 επ. [34] Καντιώτης, ό.π., σ. 197-200· Μενούνος, ό.π., σ. 158. [35] Εστία, Αθήνα 2002, σ. 88-89 [36] Οι διδαχές ήταν κάτι σαν «σκελετοί» κηρυγμάτων που χρησιμοποιούσε ανάλογα με την περίσταση ο Κοσμάς. [37] «Αστήρ»-Παπαδημητρίου, Αθήνα 41995.

Σύνδεση