Η ζωή του ιστορικού ως πηγή ιστορίας

Γ. Β. Δερτιλής, Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες, Πόλις, Αθήνα 2013, σελ. 424 Το πεντάχρονο ξανθό αγόρι στο εξώφυλλο με χαμόγελο λαμπερό και λευκά σοσονάκια, κρατά μια Αγγλική και μια Αμερικανική σημαία, ενώ από πίσω του διακρίνεται πλήθος συγκεντρωμένο κάτω από ένα σήμα που λέει ΕΑΜ. Είναι 12 Οκτωβρίου 1944, εβδομήντα χρόνια, μια ζωή γεμάτη, μέχρι σήμερα. Ποιο είναι το αγόρι αυτό; Πώς βρέθηκε εκεί; Τι ακολούθησε; Σε τι κόσμο έζησε και πώς; Πώς γέμισε αυτή η ζωή που χαμογελούσε τότε στο αγόρι; Άμεσα συνειρμικά ερωτήματα τροφοδοτούν την περιέργεια. Τα βιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα –της μεταμόρφωσης του ξανθού αγοριού– προκύπτουν εύκολα από το ίδιο το βιβλίο. Καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας, συγγραφέας του Ζητήματος των Τραπεζών του 19ου αιώνα, της Ιστορίας του Ελληνικού Κράτους από το 1830 στο 1920. Έργα στιβαρά, κόντρα στη μόδα των εποχών που εκδόθηκαν, όλα πλην ενός (σύμφωνα με την εργογραφία του ίδιου του βιβλίου) εξαντλημένα. Όμως αυτό δεν απαντά παρά επιφανειακά στα ερωτήματα που θέτει το εξώφυλλο. Το βιβλίο αυτό περιέχει 77 σύντομα κείμενα, τριών-τεσσάρων σελίδων το καθένα. Τα κείμενα δεν είναι χωροθετημένα σύμφωνα με κάποιο εμφανές πρότυπο. Μερικά αναφέρονται σε ένα συγκεκριμένο γεγονός, άλλα σε ένα συγκεκριμένο άτομο, άλλα αναλύουν ένα θέμα που κάποτε ήταν στην επικαιρότητα. Το κάθε κείμενο φωτίζει το πεδίο γύρω του με τον ίδιο τρόπο που ένα στροβοσκόπιο φωτίζει μια αίθουσα κατάμεστη με κόσμο. Βλέπουμε πού βρίσκονται και ίσως τι κάνουν ορισμένοι, παγώνει η κίνηση, αλλά η σχέση με την προηγούμενη και το επόμενο φλας παραμένει αινιγματική. Συχνά ο φωτισμός κάποιας σχέσης ή μιας τοποθεσίας μπορεί απλώς να αυξάνει τα ερωτήματα, παρά να πολλαπλασιάζει τις απαντήσεις. Το βιβλίο του Δερτιλή, δηλαδή, δεν είναι αυτοβιογραφία. Ο συγγραφέας κρατά ο ίδιος το στροβοσκόπιο και την κάμερα, φωτίζει αυτά που βλέπει αλλά σπάνια τον εαυτό του. Η ματιά του συγγραφέα με την ανάγνωση του βιβλίου μάς γίνεται οικεία, αλλά όχι ο ίδιος. Μαθαίνουμε για την πρόοδο της οικογένειάς του και την εγκατάστασή τους ως αστών στην Αθήνα, την φοίτηση στη Νομική σχολή στις δεκαετίες του ’50 και του ’60, τις αντιδράσεις ενός νεαρού Έλληνα στις Ηνωμένες Πολιτείες το ’50, την τύχη ενός κτήματος στο Σούνιο, την ένταση μεταξύ επιχειρηματικής δραστηριότητας και μιας ζωής που τελικά αφιερώθηκε στις ιδέες. Αλλά όλα αυτά μοιάζουν περισσότερο γραμμένα για να φωτίζουν τον κόσμο γύρω από τον ήρωα, παρά για να μας κατατοπίσουν το πώς και γιατί πέρασε από την μια στην άλλη φάση της ζωής του. Το ενδιαφέρον για τα δημόσια πράγματα επίσης σημαίνει ότι πολλές προσωπικές πτυχές της ζωής του συγγραφέα δεν τις μοιράζεται καθόλου με τον αναγνώστη. Ούτε όμως είναι το βιβλίο ιστορία ή ιστοριογραφία. Η αφήγηση δεν είναι γραμμική, ενώ υπάρχει πλήθος κενών ή αποσιωπήσεων. Ο τρόπος γραφής και διήγησης είναι ελλειπτικός – αρκείται στο να βάλει στο μυαλό του αναγνώστη μια ιδέα, ένα συνειρμό, και να τον αφήσει να τη γευτεί, να την δοκιμάσει και να την κρίνει μόνος του χωρίς άλλη βοήθεια. Το σύντομο κείμενο ρίχνει τη σπίθα μιας ιδέας και αποσύρεται ή προχωρά στο επόμενο θέμα. Μερικές από αυτές τις ιδέες μπορεί να τις ξαναπιάσουμε μετά, άλλες ίσως όχι. Ο συγγραφέας απευθύνεται σε μας λέγοντας «κοίτα και εδώ!», «αλλά και εδώ!», όμως αφήνει το μωσαϊκό να πει την ιστορία ή τις ιστορίες μόνο του. Στα 77 κείμενα υπάρχουν αρκετές ψηφίδες για να φτιαχτούν διάφορα tableaux vivants. Για την εγκαθίδρυση των προγόνων του από την Μάνη στην Αθήνα στις αρχές του αιώνα, τη δεκαετία του ’30 και την θέση των γυναικών, την άχαρη δεκαετία του ’50, τη δικτατορία, το πανεπιστήμιο της μεταπολίτευσης. Όσο πιο κοντινή η εποχή τόσο πιο ιμπρεσιονιστικές οι πινελιές, και τόσο πιο κοπιαστική η δουλειά του αναγνώστη. Ως ιστορικός ο Δερτιλής γνωρίζει καλά τι είναι ένα ιστορικό τεκμήριο. Στο βιβλίο αυτό αντιμετωπίζει την ίδια του τη ζωή, αλλά και των προγόνων του, σαν ένα σύνολο ιστορικών τεκμηρίων, τον ίδιο του δε τον εαυτό σαν μια (ανάμεσα σε πολλές άλλες) πηγές ιστορίας. Τα ψήγματα της δικής του εμπειρίας μπορούν να αποτελέσουν στοιχεία μιας συνολικότερης ιστορίας της Ελλάδας. Την μεγάλη αυτή ιστορία δεν την γράφει ο ίδιος, τουλάχιστον όχι ακόμη, ούτε την εντάσσει σε κάποια ευρύτερη ιστορική ερευνητική αναζήτηση (project). Το κάθε ενσταντανέ, γραμμένο με πάθος και γλαφυρότητα, έχει μια αυτοτέλεια που θυμίζει διήγημα ή χαϊκού. Κατατίθεται ως ιστορικό τεκμήριο, αλλά με την αμεσότητα μιας κατάθεσης ψυχής. Το θλιμμένο πορτρέτο της μητέρας του στις αποθήκες του Δήμου Νεαπόλεως, το συστηματικό λάθος στην ερμηνεία του Σούμπερτ – σιωπηρό αιώνιο μουσικό μνημόσυνο, ο πρώιμος φεμινισμός της Φένιας, καρφώνονται στο μυαλό του αναγνώστη με τον ίδιο τρόπο που τρυπώνει ένα καλογραμμένο διήγημα. Ο ιστορικός γνωρίζει ότι για να υπάρχουν απαντήσεις πρέπει πρώτα να υπάρχουν ερωτήσεις. Διαβάζοντας ανάμεσα στις γραμμές του Δερτιλή, προκειμένου να γραφτεί μια ιστορία της Ελλάδας που συμπίπτει με την δική του ζωή, πρέπει πρώτα από όλα να τεθούν τα θέματα προς εξήγηση. Και για να τα θέσουμε, πρέπει πρώτα να αρχίσουμε το ψάξιμο, αναιρώντας βολικές βεβαιότητες και εύκολες δικαιολογίες. Είναι σαφές ότι το μεγάλο ερώτημα που απασχολεί τον ίδιο τον Δερτιλή είναι το ερώτημα του κάθε σκεπτόμενου Έλληνα που συμμετείχε έστω και ως παρατηρητής στις εξελίξεις των τελευταίων ετών. Ήδη από τον πρόλογο αναφέρει ότι τους «συνειρμούς τους προκαλούσε συχνά η σημερινή κρίση» (σ. 9). Πώς με τόσες καλές προθέσεις και τέτοια καλή αφετηρία καταλήξαμε στην σημερινή μας κατάσταση; (ίσως ο ίδιος να προσέθετε «ξανά»). Τι πήγε στραβά; Πώς φθάσαμε, τρία τέταρτα του αιώνα μετά, από το λαμπερό χαμόγελο του πεντάχρονου Δερτιλή στον «Εφιάλτη στα Κύθηρα» του ομότιμου καθηγητή Ιστορίας Δερτιλή; Ο τελευταίος σκιαγραφεί έναν πόλεμο που φοβάται, που τον αντιδιαστέλλει όμως με την πεποίθηση ότι «το αίνιγμα θα βρει την λύση του, …αφού η αφύπνιση επιτέλους άρχισε» (σ. 410). Για τον ίδιο, η συγγραφή των Συνειρμών ήταν σίγουρα τμήμα αυτής της αφύπνισης. Μπορούμε να πούμε το ίδιο και για την ανάγνωση του βιβλίου, όπως, ίσως, θα ήθελε ο Δερτιλής; Μας διευκολύνει να κλείσουμε την πόρτα στον δικό μας Εφιάλτη; Διάσπαρτα στις μικρές ιστορίες και στους συνειρμούς του βιβλίου υπάρχουν στοιχεία που μπορούν να συνθέσουν ίσως και περισσότερες της μιας αφηγήσεις ή εξηγήσεις που θα απαντούσαν στο κεντρικό άρρητο ερώτημα. Ο Δερτιλής ως σοβαρός ιστορικός δεν πριμοδοτεί τη μια εις βάρος άλλης ερμηνείας. Καταθέτει την δική του εμπειρία ως μια ακόμη ιστορική πηγή, και με αυτόν τον τρόπο μας προκαλεί να αντιπαραθέσουμε ο καθένας τη δική του μαρτυρία για να συνθέσουμε την δική μας αφήγηση. Αλλά και να αντιληφθούμε ότι η πολλαπλότητα ερμηνειών είναι ένα από τα κυριότερα στοιχεία που μας οδηγούν στην αφύπνιση που ίσως μας σώσει από νέα δεινά.

Η ζωή του ιστορικού ως πηγή ιστορίας

Σύνδεση