Μια καίρια συμβολή στην καλύτερη κατανόηση του Κάλβου

Μιχαήλ Πασχάλης, Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο. Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σελ. 306 Πριν από δύο χρόνια, στον επίλογο της μελέτης μου «Ο Κάλβος, μεταξύ νεοκλασικισμού και ρομαντισμού», μελέτης όπου διατυπώνονται ορισμένα ερωτήματα και ασκείται κριτική για τις βασικές θέσεις έξι μελετών και μίας επιφυλλίδας της ερευνήτριας των καλβικών Ωδών Αθηνάς Γεωργαντά, έγραψα τα εξής: Προσπαθώ να αντικρίσω τόσο το Ελπίς πατρίδος όσο και κυρίως τις καλβικές ωδές από τη σκοπιά του σύγχρονου αναγνώστη της ποίησης, που δεν είναι καλβιστής ή γραμματικός της λογοτεχνίας. Όπως ο Σεφέρης, το 1960, έθετε το ερώτημα: «Γιατί είναι ελληνικός ο Κάλβος;» και έδινε την απάντηση, «Φυσικά, για μένα το θέμα δεν υπάρχει» (ο Σεφέρης αναφερόταν σε μια ισχυρή κριτική παράδοση που επέμενε να βλέπει τον Κάλβο ως ελληνικό), έτσι και ο σύγχρονος αναγνώστης της ποίησης υποθέτω ότι θέτει το ερώτημα: «Γιατί είναι αποκλειστικά ρομαντικός ή αποκλειστικά νεοκλασικός ποιητής ο Κάλβος» και δίνει την απάντηση, «Φυσικά για μένα το θέμα δεν υπάρχει». Υποθέτω, με άλλα λόγια, ότι ο μη ειδικός αναγνώστης των καλβικών ωδών, παρακολουθεί όλη αυτή τη μετάθεση του τεχνοτροπικού επικέντρου τους ως μια διελκυστίνδα των φιλόλογων και αναρωτιέται πώς αυτή η μετάθεση απηχείται κατά βάθος και πώς επηρεάζει τους όρους της σύγχρονης ανάγνωσης της καλβικής ποίησης; Αν μάλιστα κάποιος αναγνώστης διαθέτει ειρωνεία καβαφικής υφής, θα μπορούσε να μας ρωτήσει: Είναι τόσο δύσκολο να δεχτείτε ότι ο Κάλβος είναι «εν μέρει εθνικός, κ’ εν μέρει χριστιανίζων» (στίχος από το ποίημα «Τα επικίνδυνα»); Και μήπως όλη αυτή η διένεξή σας ανακαλεί στη μνήμη τη σύγκρουση Ιουλιανού και χριστιανών στο ποίημα «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας» και θυμίζει τον στίχο του «Το πήραμε, το πήγαμε το άγιο λείψανον αλλού»; Κάνοντας χρήση του δικού μου δικαιώματος ως αναγνώστη του Κάλβου, έχω κατά βάθος την υποψία ότι η τεχνοτροπική αστάθεια των Ωδών του οφείλεται στην αίσθηση που εξακολουθούν να μου αφήνουν αυτά τα ποιήματα από τότε που τα πρωτοδιάβασα μέχρι σήμερα. Την αίσθηση ότι συνεχίζουμε να ψάχνουμε τα ίχνη της ζωής μέσα στο άδειο καυκί ενός τζίτζικα (η εικόνα είναι σεφερική). Αυτά τα απροσδιόριστα παλλόμενα ίχνη ζωής είναι το απαραχάρακτο μυστικό του Κάλβου, αυτό που συντηρεί το ενδιαφέρον των καλβιστών και των αναγνωστών για την περίεργη, μισοφωτισμένη και μισοσκότεινη ποίησή του.[1] Αυτά έγραψα πριν από δύο χρόνια, προσπαθώντας να υιοθετήσω τη σκοπιά κυρίως του γενικού αναγνώστη της ποίησης. Κρίνοντας εδώ το βιβλίο του Μιχαήλ Πασχάλη Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο. Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα, τώρα από τη σκοπιά του ειδικού αναγνώστη των καλβικών ωδών, διαπιστώνω με περίσκεψη πως ό,τι κυρίως το βιβλίο αυτό καταδεικνύει, συγκρινόμενο με πρόσφατες μελέτες γύρω από το ελληνόγλωσσο ποιητικό έργο του Κάλβου, είναι ότι εξακολουθεί να υπάρχει στις μέρες μας μια ερμηνευτική τάση που επικεντρώνεται στις ελληνικές ωδές του Ζακύνθιου ποιητή, αποκόπτοντάς τις από το προηγούμενο ιταλόγλωσσο ποιητικό έργο του, και απορρίπτει βασικές παραδοχές της φιλολογικής κριτικής, καρπούς μιας μακρόχρονης πορείας προς την κατανόηση της ιδιοσυστασίας του καλβικού ποιητικού φαινομένου. Επιπροσθέτως αυτή η ερμηνευτική τάση αυτοπροβάλλεται ως μια ριζικά αναθεωρητική, καινοτόμος και προοδευτική κίνηση. Το βιβλίο του Πασχάλη δείχνει ότι πρόκειται για μια τάση που ουσιαστικά συνιστά οπισθοδρόμηση. Διακεκριμένος κλασικός φιλόλογος –εξάλλου αυτό είναι το γνωστικό αντικείμενο της ακαδημαϊκής θέσης του στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης–, ο Μιχαήλ Πασχάλης εδώ και πολλά χρόνια έχει, παράλληλα, μια συστηματική και γόνιμη ερευνητική θητεία στον χώρο της νεοελληνικής φιλολογίας. Μάλιστα η στέρεα γνώση της αρχαίας ελληνικής και της ρωμαϊκής γραμματείας συνέβαλε σημαντικά ώστε ο Πασχάλης να αναδείξει καίριες όψεις του πολυεπίπεδου διαλόγου ανάμεσα σε αρκετούς νεοέλληνες ποιητές και πεζογράφους και την αρχαία γραμματεία. Επιπροσθέτως η ερευνητική ματιά του σε πρόσωπα και έργα της Κρητικής Αναγέννησης και σε συγγραφείς της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας κερδίζει σε οξύτητα και βάθος χάρη στην πολύ καλή γνώση της νεότερης δυτικής λογοτεχνικής παράδοσης, και ιδίως της ιταλικής – η γνώση της τελευταίας αποτελεί αναφαίρετο όρο ιδίως για τη μελέτη της επτανησιακής λογοτεχνικής παράδοσης του 19ου αιώνα. Έτσι οι ένδεκα μελέτες που συγκεντρώνονται στο βιβλίο Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο, γραμμένες την περίοδο 2008-2013 (οκτώ μελέτες δημοσιεύτηκαν προηγουμένως σε περιοδικά και έναν συλλογικό τόμο, ενώ τρεις μελέτες πρωτοεμφανίζονται στο βιβλίο), ανεξάρτητα από το αν εξετάζουν γενικότερα ζητήματα, όπως η μελέτη «Οι ιταλισμοί των Ωδών», ή επικεντρώνονται σε ειδικότερες όψεις της ελληνόγλωσσης καλβικής ποίησης, όπως η μελέτη «Κάλβος και Γκίλφορντ: Το θέμα, τα πρότυπα, και το λανθάνον ποιητικό πρόγραμμα της ωδής “Ελπίς πατρίδος”», συνολικά και μακροσκοπικά θεωρημένες αποτελούν καρπό μιας συστηματικής προσπάθειας για μία πράγματι νέα ανάγνωση του ελληνόγλωσσου ποιητικού έργου του Κάλβου στο σύνολό του, από το «Απόσπασμα άτιτλου ποιήματος» και την πρώτη ωδή Ελπίς πατρίδος (1819) μέχρι τις είκοσι ωδές της Λύρας (1824) και των Λυρικών (1826). Η εν λόγω προσπάθεια αφορά δύο αλληλένδετους και σε μεγάλο βαθμό επικαλυπτόμενους ερευνητικούς άξονες. Όπως ο ίδιος ο Πασχάλης προσδιορίζει αυτούς τους άξονες στην εισαγωγή του βιβλίου του, ο πρώτος αφορά τη σχέση της ποίησης του Κάλβου με την ιταλική γλώσσα και την ιταλική ποίηση και ο δεύτερος τη σχέση της ποίησης του Ζακύνθιου ποιητή με την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα και ειδικότερα με την αρχαία γραμματεία. Συνοψίζω τα πορίσματα του βιβλίου: ως προς τον πρώτο ερευνητικό άξονα, ο Πασχάλης δείχνει πειστικότατα, ξαναπιάνοντας το νήμα της σχέσης του Κάλβου με την ποίηση ιδίως του Ούγκο Φόσκολο, ότι ο δεσμός του Έλληνα ποιητή με την ιταλική γλώσσα και την ιταλική νεοκλασική ποίηση παρέμεινε στενός μέχρι και την εποχή της γραφής των ελληνόγλωσσων ποιημάτων του. Μάλιστα ο δεσμός αυτός δεν συνιστά μόνο μέρος της λογοτεχνικής παρακαταθήκης του Κάλβου, αλλά λειτουργικό όρο της αντίληψής του για τα ελληνικά ποιήματά του, καθώς αποτυπώνεται σε πολλά στοιχεία της γλωσσικής συγκρότησης, της τεχνοτροπικής σκευής και της εικονοποιΐας τους. Όσον αφορά τον δεύτερο ερευνητικό άξονα, το βιβλίο του Πασχάλη καταδεικνύει, εξίσου πειστικά, ότι ο Κάλβος δεν γνώριζε καλά, όπως πιστευόταν παλαιότερα, την αρχαία γραμματεία, ούτε διάβαζε τα ίδια τα κείμενα-πηγές της. Αντιθέτως, η όποια επαφή του, κυρίως γλωσσική, με τα αρχαία κείμενα αφενός βασίζεται σε λεξικά, αφετέρου διαμεσολαβείται από ιταλικά λογοτεχνικά κείμενα που είναι κρίκοι της μακράς αλυσίδας του διαλόγου με την αρχαία ελληνική και τη ρωμαϊκή γραμματεία. Με άλλα λόγια, ο απευθείας διάλογος του Κάλβου με τα αρχαία κείμενα, διάλογος τον οποίο υποστήριξαν παλαιότεροι και ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές, κατά τον Πασχάλη δεν υπάρχει, ενώ η ιδέα περί του διαλόγου απορρέει από την ελληνοκεντρική κατεύθυνση των μελετητών του, με άλλα λόγια την επιθυμία τους ο Κάλβος να είναι «ελληνικός». Θα δώσω ένα ενδεικτικό παράδειγμα της μεθόδου με την οποία ο Πασχάλης ερμηνεύει την ελληνόγλωσση καλβική ποίηση. Στην πέμπτη στροφή της ωδής «Εις Μούσας» η φωνή του ποιητή, απευθυνόμενη στις Μούσες ή και τις Χάριτες, που στη συγκεκριμένη ωδή συγχέονται με τις Μούσες, λέει: Σεῖς τὰ αἰθέρια νεῦρα τῆς φόρμιγγος κροτεῖτε, καὶ τὰ θηρία, καὶ τ᾽ ἄλση χάνονται ἀπὸ τὸ πρόσωπον τῆς γῆς πλατείας. Το εύλογο ερώτημα που κάθε αναγνώστης θέτει για αυτή τη στροφή είναι πώς γίνεται στους στίχους 3-5 μαζί με τα θηρία να χάνονται και τα άλση από την επιφάνεια της γης; Η παλαιότερη, περισσότερο λογική απάντηση δόθηκε από τον Ι. Ν. Περυσινάκη, στη μελέτη του «Η ωδή Εις Μούσας του Α. Κάλβου: πηγές και επιδράσεις».[2] Σύμφωνα με αυτή την απάντηση η καλβική εικόνα αναφέρεται πιθανόν στον Ορφέα, τον μυθικό ποιητή και μουσικό, που εκπολίτισε τους ανθρώπους και με το παίξιμο της λύρας του γοήτευε τα άγρια ζώα και επενεργούσε μαγικά στη φύση. Η απάντηση, όμως, που δίνει ο Πασχάλης, στην περιλαμβανόμενη στο βιβλίο μελέτη του, «Ο Κάλβος ως εκδότης, κριτικός και ποιητής: Οι σημειώσεις στην “Ωδή εις Ιονίους” και η έκδοση των Χαρίτων του Φώσκολου», είναι περισσότερο πειστική, επειδή συνδέει την καλβική εικόνα με μια συγκεκριμένη κειμενική πηγή. Σύμφωνα με την απάντηση του Πασχάλη, η καλβική εικόνα είναι πιθανό να βασίζεται στο ποίημα Le Grazie (Οι Χάριτες) του Φόσκολο, όπου σε κάποιο σημείο περιγράφεται το εξής μυθολογικό επεισόδιο: όταν η Αφροδίτη και οι Χάριτες έφτασαν στα Κύθηρα ο τόπος δεν ήταν νησί, καθώς ένα δάσος, κατοικημένο από πολεμοχαρείς και ανθρωποφάγους πρωτόγονους, τον συνέδεε με τη Λακωνία. Προκειμένου η Αφροδίτη να προστατέψει τις Χάριτες, φώναξε «Βυθίσου δάσος!» και τότε το δάσος και οι κάτοικοί του καταποντίστηκαν. Και αυτή η ερμηνεία συνδέεται, επίσης, με την εκπολιτιστική λειτουργία των Μουσών. Με αφορμή το παραπάνω παράδειγμα, διαπιστώνω ότι στο σύνολο των μελετών του η ερμηνευτική μέθοδος του Πασχάλη δεν στηρίζεται γενικά σε θέματα ποιητικού ύφους και ποιητικής ρητορικής, αλλά στην προσεκτική συνανάγνωση τόσο του ιταλόγλωσσου με το ελληνόγλωσσο ποιητικό έργο του Κάλβου όσο και των καλβικών ποιημάτων με εκείνα τα ιταλικά έργα, ιδίως του Φόσκολο και κυρίως το σύνθεμα Οι Χάριτες, τα οποία, κατά τον Πασχάλη, αποτέλεσαν το κύριο πεδίο διακειμενικού διαλόγου του ποιητή των Ωδών. Το 1877 ο Ιταλός αστρονόμος Τζιοβάνι Σκιαπαρέλι διέκρινε, με τα διαθέσιμα την εποχή εκείνη τηλεσκόπια, στην επιφάνεια του πλανήτη Άρη ένα δίκτυο καναλιών τα οποία ονόμασε «canali». Στη συνέχεια, η λάθος αγγλική μετάφραση της λέξης «canali» με τη λέξη «canals», που χρησιμοποιείται για τεχνητές κατασκευές, είχε ως αποτέλεσμα κάποιοι να ισχυριστούν ότι στην επιφάνεια του Άρη υπάρχουν τεράστιες διώρυγες και να υποθέσουν ότι οι διώρυγες αυτές ήταν κατασκευές κάποιων νοημόνων όντων που τις έφτιαξαν για να μεταφέρουν νερό από τους πόλους του πλανήτη. Σήμερα, χάρη στην εξέλιξη των τηλεσκοπίων και στις διαστημικές αποστολές, γνωρίζουμε ότι τέτοιες διώρυγες και οι κατασκευαστές τους δεν υφίστανται. Ανέτρεξα στην ιστορία της παρατήρησης του πλανήτη Άρη, προκειμένου να κάνω έναν παραλληλισμό. Στις μέρες μας το να ερμηνεύεις το ελληνόγλωσσο ποιητικό έργο του Κάλβου, αγνοώντας την ιταλική γλώσσα, το ιταλόγλωσσο ποιητικό έργο του και το ιταλικό λογοτεχνικό περιβάλλον που τον διαμόρφωσε είναι σαν να παρατηρείς τον Άρη με τα τηλεσκόπια του 1877. Δυστυχώς δεν είναι λίγοι, ακόμα και σήμερα, οι μελετητές των καλβικών ωδών που τις παρατηρούν και τις ερμηνεύουν με τέτοιους όρους και συνεπώς μπορούν να φαντάζονται ό,τι θέλουν ή βλέπουν σε αυτές ό,τι φαντάζονται. Αλλά το βιβλίο του Πασχάλη συνιστά μια κομβική συμβολή στη μελέτη του Έλληνα ποιητή Κάλβου και μια νέα ανάγνωσή του όχι τόσο επειδή ο Πασχάλης ξαναπιάνει και ξετυλίγει το νήμα εκείνης της ερμηνευτικής γραμμής που συνδέει στενά το ελληνόγλωσσο ποιητικό έργο του Κάλβου με το ιταλόγλωσσο έργο του και το περιβάλλον του ιταλικού νεοκλασικισμού. Η βασική αρετή του βιβλίου του Πασχάλη, κατά τη γνώμη μου, έγκειται σε ό,τι θα ονόμαζα φιλολογικό θετικισμό. Εννοώ ότι ο Πασχάλης, λαμβάνοντας υπόψη και διασταυρώνοντας τις απόψεις του με εκείνες της παλαιότερης καλβικής βιβλιογραφίας, ερμηνεύει το ελληνόγλωσσο καλβικό έργο πατώντας σταθερά στο έδαφος των κειμενικά διαπιστωμένων και προσεκτικά ελεγμένων σχέσεων. Έτσι οι όποιες επιμέρους ερμηνείες του είτε τεκμηριώνονται είτε πιθανολογούνται βάσιμα. Στη βάση αυτού του φιλολογικού θετικισμού, ο Πασχάλης στην περιλαμβανόμενη στο βιβλίο μελέτη του «Γύρω από τις πηγές έμπνευσης του Κάλβου», κρίνει την άποψη της Αθηνάς Γεωργαντά ότι «η βασική πηγή έμπνευσης του Κάλβου είναι η ποίηση του Byron, με την οποία διαλέγεται συστηματικά ο ποιητής και στις δύο συλλογές [του]». Συγκεκριμένα, ο Πασχάλης θέτει μια σειρά από εύλογα ερωτήματα: «Πόσοι στίχοι του Byron έχουν εντοπιστεί στις Ωδές; Αν ο γαλλικός βυρωνισμός άσκησε τόσο μεγάλη επίδραση στον Κάλβο, όπως ισχυρίζεται η Γεωργαντά, γιατί “Η Βρεττανική Μούσα”, η Ωδή που έγραψε ο Κάλβος για τον θάνατο του ποιητή, δεν απηχεί κανέναν από τους πολλούς γαλλικούς θρήνους του 1824 και του 1825 που η ίδια απαριθμεί σε σχετική μελέτη της, ούτε ενσωματώνει στίχους του Byron, όπως αντίθετα κάνει ο Casimir Delavigne στο ποίημα Messénienne sur Lord Byron; Πρέπει να υποθέσουμε ότι ο Κάλβος μεταβάλλει τη στρατηγική οικειοποίησης των πηγών του κατά περίπτωση, ακολουθώντας διαφορετικά κριτήρια για τις ιταλικές πηγές [π.χ. τον Foscolo] και διαφορετικά για τις εικαζόμενες αγγλικές ή γαλλικές πηγές; Μήπως οι προτάσεις περί ρομαντικών αγγλικών και γαλλικών πηγών έμπνευσης θα έπρεπε να υποστούν τη βάσανο του συγκριτικού ελέγχου με τις νεοκλασικές ιταλικές πηγές του Κάλβου;» (σ. 173-174). Πρόκειται για ερωτήματα τα οποία, στη βάση του φιλολογικού θετικισμού, υπαγορεύει η κοινή λογική σε συνδυασμό με τη γνώση των κειμένων. Τα ερωτήματα αυτά, μέχρι στιγμής, δεν έλαβαν, δυστυχώς, καμία απάντηση, γεγονός που έχει σημασία λιγότερο επειδή μαρτυρεί την ανυπαρξία σοβαρού επιστημονικού διαλόγου στην Ελλάδα και περισσότερο επειδή η λανθάνουσα αδυναμία για διάλογο υποκρύπτει την άρνηση του φιλολογικού θετικισμού. Η εισαγωγή του βιβλίου του Πασχάλη καταλήγει με τη φράση: «Όσο περισσότερα γνωρίζουμε για την ποίηση αυτή, τόσο καλύτερα την κατανοούμε». Πράγματι, η αισθητική γοητεία που εξακολουθεί να μας ασκεί ο Κάλβος δεν κινδυνεύει να μειωθεί ή να αλλοιωθεί από την καλύτερη γνώση μας όλων εκείνων των στοιχείων που τον καθιστούν τόσο ιδιότυπο ποιητή. Αν, εντέλει, η συστηματική μελέτη –και σε αυτό συμβάλλει καίρια το βιβλίο του Πασχάλη– μας φανερώνει έναν ιταλοκεντρικό, αλλά πιο κοντά στον αληθινό, Κάλβο, κι έναν ποιητή που δεν ήξερε καλά ούτε τα αρχαία ούτε τα νέα ελληνικά, το κέρδος αυτής της φανέρωσης είναι η εις βάθος κατανόησή του. Η άλλη οδός είναι εκείνη που οδηγεί σε έναν επινοημένο ή εξιδανικευμένο Κάλβο, σύμφωνα με τις ανάγκες και τις επιθυμίες των μελετητών του. [1] Ευριπίδης Γαραντούδης, «Ο Κάλβος, μεταξύ νεοκλασικισμού και ρομαντισμού», Τριαντάφυλλα και γιασεμιά. Τιμητικός τόμος για την Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, επιμέλεια Ζ.Ι. Σιαφλέκης – Ερασμία-Λουίζα Σταυροπούλου, Αθήνα, Gutenberg 2012, σ. 110-135: 134-135. [2] Δωδώνη, τ. 14, 1985, σ. 9-38.

Μια καίρια συμβολή στην καλύτερη κατανόηση του Κάλβου

Σύνδεση