Βιβλιοπαρουσίες: Μεταξὺ Ἑλικωνίδος καὶ Ἀγυρτίδος Μούσης

Μὲ τὴν προεκλογικὴ κραιπάλη, τὸ Τριώδιο ἐφέτος ἐπικαιροποιεῖ τὶς παραβολές, ἀπὸ Τελώνου καὶ Φαρισαίου ἕως Ἀσώτου, Νηστειῶν καὶ Βαΐων (Κυριακές), στὶς ὁποῖες θὰ μποροῦσαν νὰ προστεθοῦν οἱ Δευτέρες τοῦ Μουντζούρη, τοῦ Ἀποστάτου καὶ τοῦ Εὐρωκουμπούρα. Ἐμεῖς ὅμως ἂς κοιτάμ’ ἐμπρός, τὸν ἄλλο Μάϊο ποὺ μᾶς ἔρχεται χωρὶς μονοξείδια καὶ τοξικὰ ἀπόβλητα, μὲ πλεόνασμα τουλάχιστον ἀνθέων καὶ ἱμέρων. Ἂς στραφοῦμε στοὺς ροδῶνες τῆς Ἄνοιξης, τῆς Ἀποκριᾶς καὶ τῆς Ποίησης, τῶν καρναβαλικῶν ἀστεϊσμῶν καὶ τῶν πειραγμάτων. Διὰ τῆς βιβλιοφιλίας ἔστω... Ἀπὸ τὰ λίγα σεπτὰ βιβλία τῆς βιβλιοθήκης μου, ποὺ σπάνια τολμῶ ν’ ἀνοίξω, καθὼς τρίβεται καὶ μαδάει τὸ κιτρινισμένο χαρτί τους, διαλέγω κάτι ποὺ ἀπρόοπτα ταιριάζει: Στιχουργικὴ τῆς συγχρόνου ποιήσεως, ὑπὸ Τυρταίου. Ἐν Ἀθήναις, Τύποις Πάσσαρη καὶ Βεργιανίτου, 1891. Αὐτὰ στὴ σελίδα τίτλου. Στὸ εἰκονογραφημένο ἐξώφυλλο, πολὺ φθαρμένο, σώζεται ἡ κεφαλὴ Παλλάδος σὲ μαρμάρινο φόντο, κάτω ἀπὸ ἀέτωμα ποὺ ὑποστηρίζουν κίονες συνθέτου ρυθμοῦ· ἡ λέξη Στιχουργικὴ ἐντὸς μακριναρίου, ποὺ γέρνει μὲ σκέρτσο διαγώνια, ἐνῶ ἄφθονα χαρακτικὰ κοσμήματα καὶ καλλωπιστικὲς γραμμὲς γεμίζουν τὰ κενά· τυπωμένο στὸ Λιθ[ογραφεῖο] Κ. Γρούνδσμαν, Ἀθήνησιν. Τυρταῖος δὲν εἶναι βέβαια ὁ ἀρχαῖος θουριογράφος, ἐφευρέτης τοῦ ἀνάπαιστου (ÈÈ–), ὁ ἀλλήθωρος καὶ κουτσὸς ποὺ δάνεισαν τὰ πειραχτήρια οἱ Ἀθηναῖοι στοὺς Σπαρτιάτες, ἐχθροὺς τῶν Μεσσηνίων – κάτι σὰν Βουδούρειος ἵππος νὰ ποῦμε... Ὑπὸ τὸ ἔνδοξον αὐτοῦ ὄνομα κρύβεται ὁ ἐκπαιδευτικὸς Θεόδωρος Ν. Ἀποστολόπουλος, συγγραφέας καὶ ἐκδότης «Συστήματος διδακτικῶν βιβλίων», μιᾶς εἰκοσάδας (ἕνα Ἀναγνωστικόν, ἀπὸ αὐτά, ἀνατύπωσε καὶ πρόσφερε στοὺς ἀναγνῶστες της μιὰ κυριακάτικη ἐφημερίδα τελευταῖα). Μετριάζοντας τὴν ψευδωνυμία, ὁ φιλοπαίγμων συγγραφέας καὶ ποιητὴς ὑπογράφει τὸν ἔμμετρο Πρόλογό του ἐμμέτρως καὶ αἰνιγματικῶς: Θῆτα Ἄλφα τ’ ἀρκτικά μου Τρέχα ζήτα τ’ ὄνομά μου. Ἀντίθετα ἀπὸ τὸν ἀρχαῖο ὁμότεχνό του, ὁ Τυρταῖος ὁ νεότερος τάσσεται στὴν Ἀθηνᾶ μᾶλλον παρὰ στὸν Ἄρη, σαλπίζοντας ἔφοδο κατὰ τοῦ Ἑλικῶνος γιὰ ποιητικὲς δάφνες. Τὸ θέμα του προδιαθέτει, ἴσως, γιὰ κάποιο συναξάρι κανόνων στριφνῶν, σχολαστικὸ καὶ ἀδιάφορο γιὰ τὸν μὴ εἰδικό. Αὐτὸ ἀκριβῶς σπεύδει νὰ προλάβει ὁ συγγραφέας, μὲ ἔμμετρη ἀφιέρωση ἐρωτικῆς προσδοκίας, δισέλιδη συνέχειά της, τετρασέλιδο, ἐπίσης ἔμμετρο, πρόλογο καὶ ὀκτασέλιδη πεζὴ ἀλλὰ κεφάτη καὶ πειρακτικὴ εἰσαγωγὴ (ἀναδιπλασιασμὸς σελίδων ἀπὸ τὸ ἕνα στὸ ἄλλο). Τὴν βίβλον ἀναθέτω ’ς τὴν κόρην, ἡ ὁποία παρθενικὸ θὰ δώσῃ φιλὶ ἐν Ἠσαΐᾳ Τὸ φιλὶ (ἐν Ἠσαΐᾳ – ὅλα κι ὅλα!...) προσδοκᾶται νὰ δοθεῖ ἀπὸ τὴν προνομιοῦχο ἀναγνώστρια – χαριτωμένη ἐκδοχὴ μιᾶς ἰδέας τῆς ἀναγνωστικῆς θεωρίας. Αὐτὴ ἀναγγέλλεται σὲ προφητικό, ἐλπίζει, ὄνειρο: γλυκοφιλοῦσα, ἄγγελος λευκότατος ὡς κρίνος ἀλλὰ καὶ περιστέρα τῆς γειτονιᾶς καμάρι ποὺ τὸν κρυφοκυττάει. Καὶ ἡ συνέχεια τῆς ἀφιέρωσης τελειώνει μετριοφρόνως: Κ’ ελπίζ’ ἂν ὄχι ἄλλο / τὸ φίλημα νὰ βγάλω / εἰς ἀμοιβὴν τοῦ κόπου / ποιήματος ἀσκόπου. Ἀκόμα καὶ ὁ τίτλος τοῦ ἐμμέτρου Προλόγου, ποὺ ἀκολουθεῖ, εἶναι κι αὐτὸς ἔμμετρος: «Χαράσσομεν ἐνθάδε / ἀντὶ Προλόγου, τάδε». Παραμερίζοντας τώρα τὶς ἀγγελικὲς παρουσίες, ὁ ποιητὴς ἀπευθύνεται στὸ σοβαρό, τὸ ἄρρεν ἀναγνωστικὸ κοινό: Ἀνδρῶν ὦ ἄριστε καὶ λῷστε / καὶ ἅπαντες οἱ ἀναγνῶσται, / Χωλοί, τυφλοί, πεπαιδευμένοι, / ἀγράμματοι, γραμματισμένοι,... Προσκαλεῖ τοὺς πάντες νὰ γίνουν ἀκόπως καὶ διὰ μιᾶς ποιητάδες. Ἀκόμα κι ὁ ἀγράμματος, λέει, φτάνει νὰ ρίξει μιὰ ματιὰ στὸ πρῶτο μέρος τοῦ βιβλίου... γιὰ νὰ μάθῃ / τῶν στίχων εἴδη τε καὶ πάθη, / Ὡς καὶ τὴν τέχνην νὰ συντάσσῃ / σατύρας κ᾽ ἔπη ἐν ἐκτάσει / Εἰδύλλια καὶ κωμῳδίας, / καὶ λυρικὰ καὶ τραγωδίας, / ᾨδὴν καὶ δρᾶμα κ᾽ ἐλεγείαν / μὲ τὴν μεγίστην εὐκολίαν, / Καὶ ποιητὴς τοιουτοτρόπως / δεινός, διὰ μιᾶς κι᾽ ἀκόπως, / Κ’ ἐκ τῶν ἀρίστων ν’ ἀποβαίνῃ, / χωρὶς νὰ τὸ καταλαβαίνῃ. Εὐτυχῶς, αὐτά, διευκρινίζει σὲ ὑποσημείωση, τὰ λέει «εὐτραπελίας καὶ ποικιλίας χάριν». Στὰ σοβαρὰ ὅμως, ἀφιππεύοντας τοῦ Πηγάσου καὶ δίνοντας τὸν λόγο στὸν γραμματικό, ἀρχίζει τὴν πεζὴ Εἰσαγωγή του διαπιστώνοντας τὴν παντελῆ ἔλλειψη τέτοιου βοηθήματος γιὰ τοὺς ἐπίδοξους ποιητές· καὶ παραθέτει δειγματολόγιο ἀπὸ ἀνοσιουργήματα στιχοπλόκων, ποὺ προσβάλλουν ὄχι μόνο τὴ Μετρικὴ ἀλλὰ καὶ τὴν ἀξιοπρέπεια τοῦ λόγου. Μὲ ὅλη του τὴ στομφώδη ρητορική, τὴν ἐπιδεικτικὴ εἰρωνεία καὶ τὴ γλωσσικὴ ἀγκύλωση, ὁ νέος Τυρταῖος τοποθετεῖται ἀνανεωτικὰ στὸ ζήτημα τῆς νεοελληνικῆς προσωδίας, μὲ τονικὸ μέτρο καὶ ρυθμό, ποὺ ἀντικατέστησε τὴν ἀρχαία προσωδία, ἡ ὁποία βασιζόταν στὴν ἐναλλαγὴ μακρῶν καὶ βραχέων φωνηέντων. Κατὰ συνέπεια, ζητάει νὰ ἐγκαταλειφθεῖ ἡ στιχικὴ διαίρεση σὲ μετρικοὺς πόδες (ἑξάμετρος, τετράμετρος...) καὶ τὰ ἀρχαῖα μέτρα μὲ τοὺς σπονδείους, χωλιάμβους, ἀμφίβραχεις, πυρρίχιους, ἰθυφαλικούς, δολιχοούρους, παίωνες, παλιμβακχείους, ἰωνικοὺς ἀπ’ ἐλάσσονος ἢ ἀπὸ μείζονος κ.λπ. Οἱ κυριότεροι μετρικοὶ πόδες εἶναι, πλέον, οἱ δισύλλαβοι: ἴαμβος (È–) καὶ τροχαῖος (–È) καὶ οἱ τρισύλλαβοι: δάκτυλος (–ÈÈ), ἀνάπαιστος (ÈÈ–) καὶ ἀμφίβραχυς (È–È). Ὁ «ἐθνικὸς τῶν Ἑλλήνων στίχος» εἶναι ὁ ἰαμβικὸς ἢ τροχαϊκός, ἤ, σπανιότερα, ἀναπαιστικός, δεκαπεντασύλλαβος. Ὁ συγγραφέας μᾶς παρουσιάζεται ὡς ἀνατροπέας, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἀκριβῶς ἔτσι τὰ πράγματα. Εἶχε προηγηθεῖ, ἑβδομήντα χρόνια πρίν, ὁ Χαρίσιος Μεγδάνης, παπᾶς, γιατρὸς καὶ δεινὸς ἀρχαιογνώστης, ποὺ μελετοῦσε τὴ μετρικὴ τῆς φαναριώτικης ποίησης μὲ βάση τὴν τονικὴ προσωδία.[1] Ζυγιάζοντας τὴν ὑποδοχὴ τοῦ νεωτερισμοῦ του, ὁ τολμητίας τῆς Στιχουργικῆς ταπεινοφρονεῖ μὲ κρυφὸ καμάρι: «... οὐχὶ τόσον διὰ σπουδαιότητά τινα τῆς Συγγραφῆς, ὅσον διὰ τὸ ὅλως καινοφανὲς αὐτῆς. [...] ὑπὸ τὸν Τυρταῖον κρύπτομεν τὸν ἀληθινὸ συγγραφέα τῆς παρούσης Στιχουργικῆς, οὐχὶ ἵνα μὴ βασκάνῃ τις αὐτόν, ἀλλ’ ἐπειδὴ φοβούμεθα μὴ οἱ δημιουργούμενοι νεωτερισμοί, ἀντὶ τιμῆς, ὀνείδους πρόξενοι γίνωσιν αὐτῷ». Ἀφήνει λοιπὸν τὴ δόξα, λέει, στοὺς πανεπιστημιακοὺς καθηγητές, οἱ ὁποῖοι «ἄφωνοι ὡς ἰχθύες» καὶ «Ἀγραφιῶται» (ἐννοεῖ: χωρὶς συγγράμματα) παχυλῶς ἀμείβονται «ἐκ τοῦ γλίσχρου δημοσίου ταμείου διὰ τὴν δίωρον κατὰ μῆνα βαρεῖαν ἐργασίαν των». Καὶ «Πανσκοτιστήριον» ἀποκαλεῖ, ὁ χρυσόστομος, τὸ Ἀθήνησιν τῶν αἰωνίων Πελεγρίνων-Παραβατῶν τῆς ἀξιολόγησης. Μόνιμος στόχος του, ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ὣς τὸ τέλος, ἦταν ὁ καθηγητὴς Δημ. Σεμιτέλος, ὡς κάτοχος τῆς καθέδρας. Ὁ ὁποῖος ὅμως οὔτε ἰχθὺς ἦταν οὔτε «Ἀγραφιώτης», ἦταν ἁπλῶς ἀτύπωτος. Τὸ χειρόγραφο σύγγραμμά του Ἑλληνικὴ Μετρική, διὰ χειρὸς ἑνὸς μαθητῆ του, λιθογραφημένο, εἶχε βγεῖ τὸ 1889 –στὴν ἑκατονταετηρίδα τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης– τρία χρόνια πρὶν ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Τυρταίου. Καὶ περιεῖχε σχολαστικὴ ἔκθεση τῶν ἐξελίξεων τῆς ἑλληνικῆς Στιχουργικῆς ἀνὰ τοὺς αἰῶνες. Ἡ χειρόγραφη μορφὴ ἔλυνε καὶ τὴ δυσκολία τῆς εἰκονικῆς ἀποτύπωσης ὅλης τῆς πολύπλοκης παρασημαντικῆς τῆς μετρικῆς στιχουργίας. Παρὰ τὴν ἀρχαιοπρέπεια τῆς θεωρίας καὶ τῆς γλώσσας, ὁ Σεμιτέλος δὲν ἀμφισβήτησε τὴ σύγχρονη τονικότητα τῆς προσωδίας, καὶ μάλιστα εἰσηγήθηκε τὴ σημείωση τοῦ τόνου πάνω στοὺς μετρικοὺς πόδες μὲ τὰ παλιά τους σύμβολα τῶν βραχέων καί, ἐναλλακτικά, μὲ παῦλες μόνο, τονισμένες ἢ ἀτόνιστες. Αὐτὸ θὰ τοῦ τὸ ἀναγνωρίσει ὁ Ἠλίας Βουτιερίδης, σαράντα χρόνια ἀργότερα.[2] Ἐπιμένει ὅμως ὁ Σεμιτέλος σὲ ὅλη τὴν ὁρολογία τοῦ ἀρχαίου μετρικοῦ συστήματος: «...ἄρσιν ποίαν λέγομεν εἶναι; ὅταν μετέωρος ἦν ὁ πούς, ἡνίκα ἂν μέλλωμεν ἐμβαίνειν. Θέσιν δὲ ποίαν; ὅταν κείμενος». Κάτι τέτοια σὰν τὰ «ἡνίκα» (= ἐφ’ ὅσον), «μέλλωμεν ἐμβαίνειν» κ.λπ. τροφοδοτοῦσαν τὶς λοιδορίες τοῦ «Ψυχαρισμοῦ» (ὅρου ποὺ καταγράφεται τὴν ἴδια χρονιά, 1889). Μέσα στὴν φαντασίωση τῆς ἀναβίωσης τῆς ἀρχαίας γλώσσας καὶ κουλτούρας, ποίηση καὶ μουσικὴ ἦταν ἀδιαχώριστες. Στὴν τραγωδία οἱ μὲν διάλογοι γράφονταν στὴν ἀττικὴ διάλεκτο –τὴν τότε «ὁμιλουμένη»–, τὰ δὲ χορικὰ σὲ δωρικὴ ἢ δωρικίζουσα. Ἕνας ἰδιόρρυθμος ἀλλὰ βαθὺς ἀρχαιογνώστης, ὁ Αὐστριακὸς Ἔγκον Φριντέλ, φτάνει νὰ παραλληλίζει τὴν ἑλληνικὴ τραγωδία μὲ τὴν ὄπερα μᾶλλον παρὰ μὲ τὸ σύγχρονο πεζὸ θέατρο· καὶ νὰ συγκρίνει τὸν Αἰσχύλο μὲ τὸν Μπὰχ μᾶλλον παρὰ μὲ τὸν Σαίξπηρ, τὸν Σοφοκλῆ μὲ τὸν Γκλούκ, τὸν Εὐριπίδη μὲ τὸν Βάγκνερ. Τὸ μεγαλύτερο ταλέντο τοῦ Εὐριπίδη, λέει, «πρέπει νὰ ἔλαμπε στὴ μουσικὴ σύνθεση. Ἐπιχειροῦσε νὰ συνδέσει στενότερα τὴ μελωδία μὲ τὴ σκέψη, ν’ ἀλλάζει τολμηρότερα τὶς τονικὲς καὶ νὰ πετυχαίνει πρωτότυπα ἀποτελέσματα χάρη στὴ στενότερη μετατροπία καὶ τὴν ὑπόκρουση». Ὁ μοντερνισμὸς τῆς μουσικῆς του, ποὺ ἐνοχλοῦσε τότε κάποια αὐτιά, συνεχίζει ὁ Φριντέλ, συνδεόταν «μὲ τὶς φιοριτοῦρες καὶ τὶς τρίλιες της, τὶς καδέντσες καὶ τοὺς λαρυγγισμούς».[3] Μὲ τὴν ἐγκατάλειψη τῆς ἀρχαίας προσωδίας ξεπέσαμε καὶ οὕτω κατεκράτησεν ἡ χυδαιότης, τῆς Μούσης μέτρα φέρουσα τῆς Ἀγυρτίδος, ὅπως ἐλεεινολογοῦν στίχοι τοῦ βυζαντινοῦ λογίου Ἰ. Τζέτζη (12ος αἰ.)[4] Βέβαια ἡ λαμπρή μας παράδοση δὲν ἐγκαταλείφθηκε οἰκειοθελῶς, οὔτε ἀπὸ κάποια συνωμοσία, ψεκασμὸ ἐγκεφάλων καὶ ψυχῶν, ἢ δὲν ξέρω τί ἄλλο σατανικό· ἐξασθένιζε ἀδήριτα ἀπὸ τὶς ἀλλαγὲς αἰώνων, ἀκόμα καὶ στὴ φυσιολογία τῆς γλώσσας καὶ τῆς φωνῆς. Ὅπως ὑπογραμμίζει ὁ Βουτιερίδης, «ἡ τονικὴ στιχουργία δὲν βασίζεται καθόλου ἐπάνω στὴν τεχνικὴ τῆς ἀρχαίας, ἀλλὰ εἶναι γέννημα φυσικὸ τῆς ἀλλαγῆς τῶν φωνητικῶν ὅρων τῆς γλώσσας καὶ τῆς γενικῆς γλωσσικῆς ἀλλαγῆς».[5] Διχασμένος καὶ ἀντιφατικὸς ἦταν καὶ ὁ Σεμιτέλος, ποὺ ἐξακολουθοῦσε νὰ διδάσκει τὴν ἀρχαία μελικὴ προσωδία. Καί, γιὰ νὰ ψυχράνουμε λίγο τὴν ὑπὲρ αὐτοῦ ψῆφο τῶν νεφελὶμ ἐθνολαϊκιστῶν μας, συλλαμβάνουμε τὸν γερμανοτραφὴ καθηγητή, στὸ ἐν λόγῳ χειρόγραφο σύγγραμμά του, νὰ δέχεται τὴν ἰνδικὴ κοιτίδα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας (φρίκη!...) ἀποκαλώντας μάλιστα τὴν οἰκογένεια τῶν γλωσσῶν στὴν ὁποία ἀνήκουμε ὄχι «ἰνδοευρωπαϊκὴ» ἀλλὰ «ἰνδογερμανική». Μάλιστα! Καὶ νὰ μᾶς τοποθετεῖ στὰ «ἰνδογερμανικὰ ἔθνη» (σ. 31-32), ὁ Μερκελιστής!.. Ἀλλὰ τί περιμένεις ἀπὸ σοφολογιώτατο ποὺ σπουδαιολογεῖ περὶ «μειζόνων μερῶν τῶν κώλων», περὶ τριμέτρου χωλοῦ ἢ σχάζοντος, μητρωακοῦ ἢ Γαλλιαμβικοῦ μέτρου, ἐπιτριτοδακτυλικοῦ κ.ο.κ. Ὄχι ἐπιτριτοδακρυλική, ἀλλὰ πενταδακτυλικὴ ἀπάντηση τοῦ πρέπει. Ἂς γυρίσουμε ὅμως στὸν Τυρταῖο μας, ὁ ὁποῖος θέλει νὰ τά ᾽χει καλὰ καὶ μὲ τὴν Κικὴ καὶ μὲ τὴν Κοκό. Διαιρεῖ λοιπὸν τὴ Στιχουργική του σὲ δυὸ μέρη. Τὸ πρῶτο ἀποβλέπει στὴν ἀναγνωσιμότητα (νὰ πάρει δρόμο τὸ βιβλίο), διὰ δὲ τοὺς λογιωτάτους / τὸ δεύτερον συντέτακταί μοι / ὃ σχολαστικοτήτων γέμει. Ἔτσι καὶ στὸ γλωσσικό, κρατάει ἴσες ἀποστάσεις, ἀλλὰ μόνο θεωρητικῶς. Ὡς ἄλλος Ροΐδης, ὑμνεῖ «τὴν χάριν καὶ τὴν δύναμιν τῆς δημώδους γλώσσης [...] ἐν ταῖς καθ’ ἡμέραν διαλέξεσι τοῦ ὄχλου», ποὺ εἶναι, λέει, «αὐτὴ καθ’ ἑαυτὴν ποίησις, γέμουσα ἀπερίττων καὶ γραφικῶν μεταφορῶν [...] πλεονεκτοῦσα τῆς ἐξεζητημένης γλώσσης τῶν λογιωτάτων», ποὺ θέλουν νὰ μᾶς γυρίσουν στὰ χρόνια του Περικλέους. Καί, ὁμολογεῖ, «δὲν ἀρνούμεθα ὅτι καὶ ἡμεῖς συγκαταλεγόμεθα μεταξὺ ἐκείνων, οὓς τὸ ρεῦμα τοῦτο συμπαρασύρει. Ἀλλὰ τί νὰ κάνωμεν;» (σ. 35, ὑποσημ. 8). Προλογίζοντας τὸ δεύτερο μέρος λοιπὸν ἀναγγέλλει: «Ἐν τοῖς ἐφεξῆς δὲ θὰ προσπαθήσωμεν νὰ γίνωμεν ὀλίγον τι θεωρητικότεροι, ἵνα μετριάσωμεν κατά τι, ἂν δυνηθῶμεν, τὴν μῆνιν ἐκείνων οἵτινες φρονοῦσιν ὅτι ἠσεβήσαμεν καὶ ἐθέσαμεν χεῖρα βέβηλον εἰς τὰ θεῖα μέτρα τῶν ἀρχαίων». (σ. 99) Στὸ ἴδιο γλωσσικὸ καὶ φιλοπαῖγμον ὕφος τιτλοφορεῖ καὶ μερικὰ κεφάλαια: «23. Ἀνεμώλια» (δηλαδὴ λόγια τοῦ ἀέρα), 24. «Μεμετρημένα καί... ἄμετρα». «25. Νυκτερινὸς σκοῦφος τῶν προειρημένων». Ὁ ποιητὴς-γραμματικὸς δὲν φείδεται μετρικῶν, τονικῶν καὶ συλλαβικῶν παραδειγμάτων, ἰδιαίτερα ἀπὸ δικά του ποιήματα, ὑπογραφόμενα μὲ τὰ «ἀρκτικά» του: Θ.Α. Νά, δύο ἀπὸ αὐτά, ποὺ μᾶς πείθουν ὅτι ὁ ποιητὴς καλῶς ἀντάλλαξε τὴ λύρα μὲ τὴν μπαγκέτα τοῦ μετρονόμου: Τοῦ θανάτου τὸ πικρὸν ποτήριον / Εἰς πολλοὺς πολλάκις εἶν’ σωτήριον. (Παράδειγμα ἑνδεκασύλλαβου προποροξύτονου). Ὡς ὅταν λέμβος ἄνευ οἴακος / εἰς ὄχθην παραπλεύσει ρύακος. (Δεκασύλλαβος προπαροξύτονος). Πάντοτ’ ὁ θάνατος ἄλγος γεννᾶ / ὅταν ἀκαίρως θερίζει τινά. (Δεκασύλλαβος ὀξύτονος). Τὸ βιβλίο τελειώνει χαριέντως, ἐπιμένοντας στὴν διαφανῆ ψευδωνυμία, μὲ ρεβεράντζα πρὸς τὸ ὡραῖο φύλο. Δὲν ὑποχωρεῖ ὅμως στὴ θηλυκὴ περιέργεια ἂν καὶ ἀναγνωρίζει «τὴν ἐξ ἁβρότητος ὀφειλομένην ταῖς δεσποίναις καὶ δεσποινίσιν ἐπιείκειαν». Ἄλλωστε δὲν περιμένει συνωστισμὸ ἀναγνωστριῶν, «εἰ μὴ παντελὴς τοιούτων ὑπάρξῃ σπάνις». Εἶναι πρόθυμος, διευκρινίζει, σὲ κάθε ἄλλη θυσία, ἀκόμα καί... «αὐτὸν τοῦτον τὸν Τυρταῖον εὐχαρίστως θὰ παρέδιδων ἀκράτητον εἰς τὰς ἀγκάλας της, ἂν ἦτο δεσποινὶς νέα καὶ ὡραία». Ὡς ἐκεῖ καὶ μὴ παρέκει. Ὡς ὑποχώρηση προσφέρει τὰ «ἀρκτικά» του (Θ.Α.) ὥστε νὰ μὴν ἀφήσει ἀθεράπευτη «τὴν πιθανὴν περιέργειαν ἐρατεινῆς τινὸς καὶ ἀφρογαλάκτου ἀναγνωστρίας». Καὶ στὴν ἔμμετρη κατακλεῖδα, τελευταία πετριὰ κατὰ τοῦ ἀτυχοῦς Σεμιτέλου: Μέγα χαῖρε ἀναγνῶστα, Πέτρο, Παῦλο, Γκίκα, Κώστα. Κι’ ὅσ’ ἂν σκούζῃ ὁ Σεμιτέλος Ἐμεῖς ’φθάσαμε ’ς τὸ ΤΕΛΟΣ Ὅταν ἔχεις περάσει ἀποκριάτικες βραδιὲς παρέα μὲ τὸν Τυρταῖο καὶ μὲ τὸν Σεμιτέλο, τὸ πρωῒ θὰ χασμουριέσαι ἰαμβικῶς. Κάπως ἔτσι τό ᾽παθα κι ἐγὼ κι ἔπιασα τὸν ἑαυτό μου νὰ σκαρώνει νοερῶς στιχάκια: Στὸ τέλος φτάσαμε κι ἐμεῖς / κι ἐμμέτρως ἐξηγοῦμε / γιατὶ περὶ τῆς Μετρικῆς / τόσο ματαιολογοῦμε. Ὁ ἐλεύθερος στίχος δὲν τὴν χρειάζεται πιὰ τὴ Στιχουργική· ἢ μήπως ὄχι; Ἔχουν πολλὰ εἰπωθεῖ γιὰ τὸν ρόλο τοῦ ρυθμοῦ (ἂν ὄχι καὶ τῆς ἐναλλαγῆς τῶν μέτρων) στὴ νέα ποίηση, γενικῶς ὅμως πρόκειται γιὰ γενικότητες καὶ φλοὺ ἀρτιστίκ. Ὅταν τυχαίνει νὰ συγκεκριμενοποιεῖται κάτι, εἶναι ξεπερασμένο ἀπὸ καιρό. Ὁ Βουτιερίδης π.χ. ἀναγνωρίζει ὅτι ὁ ἐλεύθερος στίχος εἶναι δύσκολη τέχνη, ἀλλὰ παραμένει λίαν συντηρητικός: θέλει τοὺς ἐλευθέρους στίχους μὲ ρυθμικὸ τέμπο παραδοσιακὸ καὶ μάλιστα μὲ ὁμοιοκαταληξία! Ἀναφέρεται, βέβαια, στὸν «ἐλευθερωμένο στίχο», τὸν τότε ἀνισοσύλλαβο, ἀλλὰ στὰ ὅρια τῆς μιᾶς γραμμῆς.[6] Τὸ τελευταῖο σοφὸν τὸ σαφὲς σχετικὸ ποὺ γνωρίζω ἔχει ἡλικία εἴκοσι αἰώνων ἀκριβῶς, χρονολογεῖται στὸν 1ο μ.Χ. αἰῶνα. Καὶ βρίσκεται στὸ Περὶ συνθέσεως ὀνομάτων τοῦ Διονυσίου Ἀλικαρνασσέως, ἰδιαίτερα στὰ κεφάλαια 25 καὶ 26: «Πεζὸς λόγος πῶς γίνεται νὰ μοιάζει μὲ ὡραῖο ποίημα» καὶ «Πῶς ποίημα ἐπικὸ ἢ μελικὸ μοιάζει μὲ ὡραῖο πεζὸ λόγο». Τὸ πρῶτο θὰ μποροῦσε νὰ ἀναφέρεται στὴ σημερινὴ μεγαλοπερίοδη στιχουργία, τὸ δεύτερο στὸν παραδοσιακὸ ἐλεύθερο στίχο. Ὁ Διονύσιος ἀποκρούει τὴν κατηγορία ὅτι νομιμοποιεῖ τὸ ἐλάττωμα τῆς πεζολογίας στὴν ποίηση καὶ στὸν ρητορικὸ λόγο καὶ παραθέτει ἄφθονα παραδείγματα ἀπὸ τὴν ἀρχαία γραμματεία: «Πρόσεχε λοιπὸν στὴ μελῳδία καὶ διάβαζε σύμφωνα μὲ τὰ χωρίσματα τοῦ νοήματος καὶ θὰ καταλάβεις πῶς θὰ διαλυθεῖ ὁ ρυθμὸς τῆς ὠδῆς καὶ δὲν θὰ συναντήσεις οὔτε στροφή, οὔτε ἀντιστροφή, οὔτε ἐπωδό, μὰ θὰ σοῦ φανεῖ σὰν πεζὸς λόγος». Ἀλλὰ βέβαια, τελειώνει ὁ Διονύσιος, οἱ κανόνες μόνοι τους δὲν εἶναι ἀρκετοὶ γιὰ νὰ κάνουν κάποιον ποιητὴ ἢ πεζογράφο «χωρὶς μελέτη καὶ ἐξάσκηση. Ὅμως μὲ τὴν συγγραφικὴ πράξη οἱ κανόνες παίρνουν τὴν ἀξία τους».[7] Τί λέει τὸ ἄτομο; Μήπως εἶχε στὸν νοῦ του τὶς πενήντα ἀνέκδοτες συλλογὲς τοῦ Ρίτσου; Ἂς τελειώσω μὲ λίγους ἀκόμη αὐτοσχέδιους ἰαμβικοὺς πόδες: Καθὼς Δευτέρες ἔρχονται Μὲ μολυσμένο ἀέρα ἂς ἀμολήσουμε ἀετὸ τὴν Καθαρὴ Δευτέρα. Κι ὦ ποιητά, ἂν ἀπορεῖς Κάνε κι ἐσὺ μιὰ ΜηΚυΟ τῆς Ποίησης. Μπορεῖς! Τσικνοπέμπτης ἕνεκα. [1] Χαρίσιος Μεγδάνης, Καλλιόπη παλινοστοῦσα ἢ Περὶ ποιητικῆς μεθόδου, Βιέννη, 1819. Βλ. καὶ Εὐριπίδης Γαραντούδης, Ἀρχαία καὶ νέα ἑλληνικὴ μετρική. Ἱστορικὸ διάγραμμα μιᾶς παρεξήγησης, εἰσαγωγὴ M. Perri, Πάντοβα 1989. [2] Ἠλία Π. Βουτιερίδη, Νεοελληνικὴ Στιχουργική, Ἐν Ἀθήναις, ἐκδ. Ἰωάννης Κολλάρος καὶ Σία, 1929, σ. 20. [3] Egon Fridell, Πολιτιστικὴ ἱστορία τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας (Μύθος καὶ πραγματικότητα τῆς προχριστιανικῆς ψυχῆς), μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Γ΄ ἔκδοση, Πορεία, Ἀθήνα 1994, σ. 288. [4] Στὸ Ἠλ. Π. Βουτιερίδης, ὅ.π., σ. 34. [5] Στὸ ἴδιο, σ. 36. [6] Στὸ ἴδιο, σ. 249. [7] Διονύσιος Ἀλικαρνασσέας, Περὶ συνθέσεως ὀνομάτων, Β΄ ἔκδοση, μετάφραση-σχόλια Γεράσιμου Σπαταλᾶ, Δίφρος, 1963. (Στὸ ἐξώφυλλο καὶ στὴ σελίδα τίτλου ὁ τίτλος εἶναι, ἐσφαλμένα, «Περὶ συνδέσεως ὀνομάτων»).

Βιβλιοπαρουσίες: Μεταξὺ Ἑλικωνίδος καὶ Ἀγυρτίδος Μούσης

Σύνδεση