Η υπεράσπιση ενός εβραίου συνεργάτη των ναζί

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Le Dernier des Injustes [Ο Τελευταίος των Αδίκων], ντοκιμαντέρ του Κλωντ Λανζμάν. Προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης τον Σεπτέμβριο του 2013· γενική προβολή τον Φεβρουάριο του 2014. Terezin: Il ghetto-modello di Eichmann (Theresienstadt: Eichmann’s Model Ghetto) [Τερέζιενσταντ: το γκέτο-πρότυπο του Άιχμαν], του Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν, La Scuola, Μπρέσια, σελ. 246 «Der Letzte der Ungerechten»: Der «Judenälteste» Benjamin Murmelstein in Filmen 1942-1975 [«Ο Τελευταίος των Αδίκων»: Ο «Επικεφαλής του Συμβουλίου Γερόντων» Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν στη μεγάλη οθόνη: 1942-1975], επιμέλεια Ronny Loewy και Katharina Rauschenberger, Campus, Φρανκφούρτη, σελ. 201 1. Μισός αιώνας έχει περάσει από την πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου της Χάνα Άρεντ Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Παρ’ όλα αυτά, δεν έχει πάψει έκτοτε να μας απασχολεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ακόμα και σήμερα ιστορικοί που ασχολούνται με το σχέδιο της Τελικής Λύσης μάχονται την εσφαλμένη θέση της ότι ο Άντολφ Άιχμαν, ο στυγνός οργανωτής της ναζιστικής εγκληματικής μηχανής, δεν ήταν παρά ένα απλό γρανάζι, ένας αυταπατημένος βλαξ που έκανε το κακό να μοιάζει κοινότοπο.[1] Η επιτιμητική κριτική της Άρεντ προς τους εβραίους ηγέτες που αναγκάστηκαν να συνεργαστούν με τους ναζί στην απαλλοτρίωση της περιουσίας, την απέλαση, τον εγκλεισμό ή ακόμα και την εξόντωση των ομοεθνών τους εξακολουθεί να προκαλεί εξαγριωμένες αντιδράσεις και ανταπαντήσεις. Όπως συμβαίνει ενίοτε στον κόσμο των ιδεών, οι πιο εχθρικά διακείμενοι απέναντι στο συγκεκριμένο έργο της Άρεντ είναι αυτοί που το κρατούν ζωντανό με το να προσάγουν βιαίως τη συγγραφέα του σε μια τελετουργική –όπως νοείται πλέον– δίκη και καταδίκη. Έτσι κατορθώνει το βιβλίο και επιζεί. Το φάντασμα της Χάνα Άρεντ στοιχειώνει κάθε κινηματογραφικό έργο που έχει γυρίσει ο Κλωντ Λανζμάν έως σήμερα, ξεκινώντας με το διάρκειας εννιάμιση ωρών επικό ντοκιμαντέρ Shoah [Ολοκαύτωμα][2] του 1985. Η Άρεντ πίστευε πως η ναζιστική εμπειρία μπορούσε και όφειλε να γίνει κατανοητή, καθότι μόνο μέσω της κατανόησης μπορούμε «να συμβιβαστούμε, να συμφιλιωθούμε με την πραγματικότητα, να προσπαθήσουμε δηλαδή να νιώσουμε οικεία μέσα στον κόσμο». Αυτό σημαίνει να συμφιλιωθούμε, υπό κάποια έννοια, ακόμα και με αυτό το Ολοκαύτωμα. «Στο μέτρο που η άνοδος ολοκληρωτικών κυβερνήσεων είναι το κεντρικό γεγονός στον κόσμο μας», υποστηρίζει η Άρεντ, «το να κατανοήσουμε τον ολοκληρωτισμό δεν σημαίνει να συγχωρήσουμε τα πάντα, αλλά να συμφιλιωθούμε με έναν κόσμο στον οποίο τα πράγματα αυτά είναι δυνατά». Ο Λανζμάν αρνείται να κατανοήσει το Ολοκαύτωμα, πολλώ δε μάλλον να συμφιλιωθεί με τον κόσμο που το κατέστησε δυνατό. Ένα σύντομο δοκίμιο τριών μόλις παραγράφων είναι η πιο πειστική απάντηση στην Άρεντ: Ίσως το μόνο που πρέπει να κάνει κανείς είναι να θέσει απερίφραστα το ερώτημα: «Γιατί δολοφονήθηκαν οι Εβραίοι;». Έτσι αποκαλύπτεται το επαίσχυντο του ερωτήματος. Η προσπάθεια κατανόησης ενέχει κάτι το απολύτως επαίσχυντο. Δεν ήταν η κατανόηση ο σιδηρούς νόμος μου όλα αυτά τα χρόνια που διήρκεσε η προετοιμασία και η σκηνοθεσία του Ολοκαυτώματος: Παρέμεινα απαρέγκλιτα πιστός στην άρνηση αυτή θεωρώντας ότι αποτελεί τη μοναδική επιτρεπτή ηθική συμπεριφορά που μπορεί να έχει κανείς .... «Hier ist kein Warum»: αυτός, μας λέει ο Πρίμο Λέβι, ήταν ο νόμος του Άουσβιτς, ο νόμος που του έμαθε ένας φρουρός των Ες-Ες όταν έφτασε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης: «Εδώ δεν υπάρχει γιατί». Αυτό που ενοχλεί τον Λανζμάν στις καθιερωμένες ιστορικές προσεγγίσεις της Τελικής Λύσης είναι ότι, προσπαθώντας να κατανοήσουν την εξέλιξή της κατά χρονολογική τάξη, άθελά τους την κάνουν να φαίνεται αναπόφευκτη δεδομένων των «παραγόντων» που εμπλέκονται σε αυτήν. Ντοκιμαντέρ που αρχίζουν με τους Ναζί να καίνε βιβλία και τελειώνουν δύο ώρες αργότερα με σκελετωμένους κρατούμενους να κοιτάνε πίσω από συρματοπλέγματα αφήνουν την εντύπωση ότι όλα πήγαν ρολόι, όπως είχαν σχεδιαστεί. Ο Λανζμάν όμως υποστηρίζει ότι «τα έξι εκατομμύρια δολοφονημένοι Εβραίοι δεν πέθαναν «τη σωστή στιγμή», και γι’ αυτό τον λόγο η πρώτη αρχή που οφείλει να τηρεί στις μέρες μας κάθε έργο που επιδιώκει τη δίκαιη αποτίμηση του Ολοκαυτώματος είναι η κατάργηση της χρονικής αλληλουχίας. Η αχρονική προσέγγιση του Λανζμάν στο έργο του Ολοκαύτωμα είναι ενδεχομένως το μυστικό της δύναμής του. Ακούμε τα θύματα, τους δολοφόνους και τους θεατές των γεγονότων να μιλάνε σαν να υφίστανται εν κενώ, και αισθανόμαστε τα συγκλονιστικά τους λόγια δίχως να είμαστε προετοιμασμένοι ή προϊδεασμένοι για ό,τι θα ακολουθήσει. Είναι απλώς παρόντες. Γιατί «το χειρότερο έγκλημα, ηθικό και καλλιτεχνικό, που μπορεί να διαπράξει κανείς όταν δημιουργεί ένα έργο αφιερωμένο στο Ολοκαύτωμα είναι να το δει ως παρελθόν». Δεν είναι μικρή λοιπόν η έκπληξη που νιώθει κανείς όταν συνειδητοποιεί, παρακολουθώντας το αξιοπρόσεκτο νέο έργο του Λανζμάν, Le Dernier des Injustes [Ο Τελευταίος των Αδίκων], ότι ο σκηνοθέτης παραβιάζει όλες αυτές τις αρχές. Η δημιουργία της ταινίας ήταν αρκετά περίπλοκη. Ο Λανζμάν εργάστηκε επί μία και πλέον δεκαετία στο Ολοκαύτωμα, και όλη αυτή την περίοδο συγκέντρωσε εκατοντάδες ώρες κινηματογραφικού υλικού που δεν ήταν δυνατό να χωρέσουν ή θα αποτελούσαν παραφωνία στην ταινία. Αρκετές συνταρακτικές συνεντεύξεις από το υλικό αυτό εντάχθηκαν σε ανεξάρτητες ταινίες που προβλήθηκαν κατά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Ο Τελευταίος των Αδίκων, το πιο πρόσφατο έργο του Λανζμάν, βασίζεται σε μια σειρά συνεντεύξεων που πήρε το 1975 ο σκηνοθέτης από τον Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν, τον αμφιλεγόμενο επικεφαλής του Judenrat (Συμβουλίου των Εβραίων Γερόντων) που συναλλασσόταν με τους ναζί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Τερέζιενσταντ, και μοναδικό με το αξίωμα αυτό επιζώντα του πολέμου. Η ταινία αναλαμβάνει την υπεράσπισή του Μούρμελσταϊν. Όπως ο Χάιμ Ρουμκόβσκι, ο καταγέλαστος Γέρων των Εβραίων στο γκέτο του Λοτζ, και ο Μούρμελσταϊν συνάντησε την περιφρόνηση των επιζώντων του Τερέζιενσταντ που τον θεωρούσαν προδότη και αποδεικτικό της ενοχής του το ίδιο το γεγονός της επιβίωσής του. Ο Γκέρσομ Σόλεμ μιλούσε εκ μέρους πολλών όταν έγραφε στην επιστολή του προς τη Χάνα Άρεντ ότι «όπως επιβεβαιώνουν όλοι οι κρατούμενοι του Λάγκερ με τους οποίους έχω μιλήσει, ο βιεννέζος ραβίνος Μούρμελσταϊν του Τερέζιενσταντ αξίζει να κρεμαστεί από τους Εβραίους».[3] Ποιος όμως ήξερε πραγματικά κάτι γι’ αυτόν; Ήταν άραγε ζωντανός; Ο Λανζμάν εντόπισε τελικά τα ίχνη του Μούρμελσταϊν στη Ρώμη, όπου ζούσε στην αφάνεια από το τέλος του πολέμου, και κανόνισε την πραγματοποίηση μιας συνέντευξης που τελικά είχε διάρκεια μιας εβδομάδας. Το διάστημα αυτό συντελέστηκε η μεταστροφή του Λανζμάν. Το κείμενο που βλέπουμε να περνάει από την οθόνη στην αρχή της ταινίας μάς πληροφορεί ότι «κατά τη διάρκεια της εβδομάδας που πέρασα μαζί του, τον αγάπησα. Δεν λέει ψέματα». Αν το Ολοκαύτωμα μπορεί να θεωρηθεί η κινηματογραφική απάντηση του Λανζμάν στη θέση της Άρεντ περί «κοινοτοπίας του κακού», στο νέο του ντοκιμαντέρ ο σκηνοθέτης επιχειρεί να αντικρούσει το διόλου κολακευτικό πορτρέτο που η Άρεντ φιλοτέχνησε στους Εβραίους ηγέτες. Πρόκειται για ένα εντελώς απέριττο και ανεπιτήδευτο ντοκιμαντέρ που ακολουθεί τη χρονολογική σειρά των γεγονότων· ξεκινώντας από το έργο που επιτέλεσε ο Μούρμελσταϊν στην εβραϊκή κοινότητα της Αυστρίας μετά την Anschluss (προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία) περνά στην ιστορία του Τερέζιενσταντ για να επικεντρωθεί στη συνέχεια στη διετία που ο Μούρμελσταϊν πέρασε στο στρατόπεδο, το τελευταίο ως Επικεφαλής του Συμβουλίου των Γερόντων (Judenältester). Φαίνεται ότι πλέον σφοδρή επιθυμία του Λανζμάν είναι να κατανοήσουμε το Ολοκαύτωμα μέσα από την ιστορία του Μούρμελσταϊν. Αυτό σηματοδοτεί μια αξιοπρόσεκτη αλλαγή στις επιδιώξεις του σκηνοθέτη και συνηγορεί υπέρ ενός πολύ δυνατού, αν όχι εντελώς ικανοποιητικού, ντοκιμαντέρ. 2. Ο Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν γεννήθηκε το 1905 σε μια εβραϊκή ορθόδοξη οικογένεια στην γαλικιανή πόλη Λέμπεργκ της τότε Αυστρουγγαρίας (σημερινή ουκρανική Λβιβ) και σε νεαρή ηλικία εγκαταστάθηκε στη Βιέννη για να συνεχίσει τις θρησκευτικές του σπουδές, όπου και έγινε αργότερα ραβίνος σε μια μικρή συναγωγή. Το 1935, όταν η άνοδος του Χίτλερ γιγάντωσε τον αυστριακό αντισημιτισμό, ο Μούρμελσταϊν έδωσε μια ομιλία στη Βιέννη προς τιμήν των «αγνώστων Εβραίων στρατιωτών» του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου – των στρατιωτών τα ονόματα των οποίων είχαν αφαιρεθεί από τα γερμανικά ηρώα κατά διαταγή του Γκέμπελς. Τότε τον πρόσεξε η Israelitische Kultusgemeinde (IKG), η οργάνωση της εβραϊκής κοινότητας της Βιέννης, και του ανέθεσε τη συγγραφή των εκθέσεων που ήταν υποχρεωμένη να υποβάλλει στους ναζί μετά την Anschluss. Με την ιδιότητα του αυτή ο Μούρμελσταϊν συνάντησε για πρώτη φορά τον Άιχμαν, υπεύθυνο για την οργάνωση της αναγκαστικής μετοικεσίας των Εβραίων και της απαλλοτρίωσης της περιουσίας τους, καθώς ήταν αυτός στον οποίο υπέβαλλε τις εκθέσεις του. Το διάστημα 1938-1943 οι αρμοδιότητες του Μούρμελσταϊν στην από κοινού με τον Άιχμαν οργάνωση της μεταφοράς των Εβραίων πολλαπλασιάζονταν συνεχώς, μιας και η πολιτική των ναζί δεν προέβλεπε πλέον μόνο την αναγκαστική μετοικεσία, αλλά επέβαλλε την γκετοποίηση και τον εγκλεισμό του εβραϊκού πληθυσμού. Έπειθε άλλοτε με κολακείες και άλλοτε με επιχειρήματα τους ναζί αξιωματούχους να διευκολύνουν την έκδοση θεωρήσεων εξόδου για τους Εβραίους, και το 1939 χρειάστηκε να ταξιδέψει μέχρι το Λονδίνο για να απευθύνει έκκληση για βοήθεια. Μέχρι το 1941, όταν άρχισε το κλείσιμο των συνόρων από τους ναζί, αυτός και η IKG είχαν βοηθήσει πάνω από 125.000 Εβραίους να φύγουν από την Αυστρία. Το 1943 ο ίδιος ο Μούρμελσταϊν απελάθηκε με προορισμό το γκέτο του Τερέζιενσταντ μαζί με πολυάριθμους εναπομείναντες «επιφανείς Εβραίους» της Βιέννης. Πάνω, τέσσερις Εβραίοι στα γραφεία της κοινότητας της Βιέννης, το 1938. Στο κέντρο της φωτογραφίας όρθιος ο Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν. Κάτω, συνεδρίαση του Συμβουλίου Γερόντων στο γκέτο Τερεζίν (Τερεζίενστατ). Στο βάθος οι τρεις όρθιοι άνδρες είναι, από αριστερά: ο μηχανικός Όττο Τσούκερ, ο Πάουλ Έπσταϊν και ο Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν. Το Τερέζιενσταντ αποτελούσε μοναδική περίπτωση στο όλο σύστημα των ναζιστικών στρατοπέδων και φορούσε τόσα προσωπεία όσα και ο δημιουργός του, ο Άιχμαν. Συστάθηκε το 1941 σε ένα φρούριο του 18ου αιώνα στην Τσεχοσλοβακία, και διαφημίστηκε στη Γερμανία και το εξωτερικό ως «γκέτο-πρότυπο» για ηλικιωμένους και επιφανείς Εβραίους, αλλά και ως το πρώτο βήμα για τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης εβραϊκής πατρίδας στην Ευρώπη. Στην πραγματικότητα, αποτέλεσε σχεδόν ευθύς εξαρχής διαμετακομιστικό στρατόπεδο για όσους επρόκειτο να εκτοπιστούν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου, ο σκοπός του οποίου δεν ήταν ακόμα γνωστός παρά σε λίγους. Κατά πιο αρρωστημένο ακόμα τρόπο, οι ναζί διαφήμιζαν το γκέτο στους φοβισμένους Εβραίους ως λουτρόπολη, ενημερώνοντάς τους ότι θα μπορούσαν να κάνουν κράτηση στα δωμάτια με θέα στο βουνό αν παρέδιδαν τον πλούτο τους στον Άιχμαν, πράγμα που πολλοί από αυτούς έκαναν. Στη συνέχεια, αφού επιβιβάζονταν σε σιδηροδρομικά βαγόνια δεύτερης θέσης επαρκώς εφοδιασμένα με τρόφιμα και φάρμακα, στέλνονταν στον προορισμό τους όπου κατά την αποβίβασή τους δέχονταν επίθεση από φύλακες και σκύλους. Όταν ο Μούρμελσταϊν έφτασε στο Τερέζιενσταντ διορίστηκε σχεδόν αμέσως στο Judenrat. Επικεφαλής του συμβουλίου ήταν την εποχή εκείνη ο Γιάκομπ Έντελσταϊν της Πράγας, ο οποίος ένα χρόνο αργότερα μεταφέρθηκε στο Άουσβιτς όπου δολοφονήθηκε, αφού πρώτα υποχρεώθηκε να παρακολουθήσει την εκτέλεση της γυναίκας και του γιου του. Όταν ο διάδοχός του, Πάουλ Έπσταϊν του Βερολίνου, εκτελέστηκε εν ψυχρώ στο φρούριο το επόμενο έτος, στη θέση του επικεφαλής του Συμβουλίου των Γερόντων τοποθετήθηκε ο Μούρμελσταϊν, που διατήρησε το αξίωμα μέχρι την απελευθέρωση του στρατοπέδου τον Μάιο του 1945. Στο στρατόπεδο ο Μούρμελσταϊν συναντούσε τον φόβο και τη δυσπιστία των άλλων εβραίων τροφίμων, λόγω της συνεχούς επαφής του με τους ναζί αλλά και της αποτελεσματικότητας που επιδείκνυε στην εκτέλεση των εντολών τους. Ο Μούρμελσταϊν έδινε την εντύπωση ότι ήταν ένας εξαιρετικά αυστηρός άνθρωπος που εφάρμοζε τους κανονισμούς των ναζί με αποκρουστική ακαμψία και αναλγησία. Καθιέρωσε εργάσιμη εβδομάδα εβδομήντα ωρών, διευκολύνοντας τον διοικητή του στρατοπέδου να ανταποκριθεί στις καθορισμένες ποσοστώσεις παραγωγής παρά το γεγονός ότι ο εβραϊκός πληθυσμός λιμοκτονούσε. (Αρνητικό ήταν και το γεγονός ότι ο παχύς από τη φύση του αυτός άνθρωπος είχε υπό τον έλεγχό του, εκτός των άλλων, και τις προμήθειες τροφίμων.) Τέλος, όταν στα τέλη του 1944 άρχισαν οι μαζικότερες απελάσεις με προορισμό το Άουσβιτς, ο ίδιος αρνήθηκε να δεχτεί αιτήσεις εξαίρεσης εκτός κι αν ο αιτών ήταν πρόθυμος να πάρει τη θέση του φίλου του στο τρένο. Πιο αμφιλεγόμενη ακόμα ήταν η βοήθεια που παρείχε ο Μούρμελσταϊν στους ναζί για να «καλλωπίσουν» το γκέτο και να το κινηματογραφήσουν για τις ανάγκες των προπαγανδιστικών ταινιών που γύρισαν το 1942 και το 1944. (Το περίεργο αυτό επεισόδιο και ο ρόλος του Μούρμελσταϊν σε αυτό εξετάζονται διεξοδικά στο βιβλίο του Ρόνι Λέβι και της Καταρίνα Ράουσμπέργκερ, στο οποίο βρίσκουμε και μια πολύ χρήσιμη χρονολογική εξιστόρηση της ζωής του.) Κτίρια βάφτηκαν, λουλούδια φυτεύτηκαν, άρρωστοι και ανάπηροι απελάθηκαν ώστε να μην δυσχεραίνουν το μοντάζ της ταινίας. Ο Λανζμάν συρράπτει στιγμιότυπα από τις ταινίες αυτές στις οποίες εμφανίζονται κρατούμενοι να εργάζονται περιχαρείς, να παρακολουθούν ποδοσφαιρικούς αγώνες, να παίζουν σκάκι και να ακούνε διαλέξεις, υπό τους ήχους της παραδοσιακής εβραϊκής μουσικής κλέτσμερ που επενδύει μουσικά την ταινία. Σε μια σπαρακτική σκηνή βλέπουμε πρόσχαρα παιδιά να παίζουν παιχνίδια και όλο χαρά να μασουλάνε σνακ που το δίχως άλλο δεν θα ξαναδούν. Είναι δύσκολο να γνωρίζουμε τι αποτέλεσμα είχαν –αν είχαν κάποιο– οι ταινίες αυτές στην κοινή γνώμη, η ανακαίνιση όμως του γκέτο είχε καθοριστική συμβολή στην εξαπάτηση των αξιωματούχων του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού που επιθεώρησαν το στρατόπεδο το 1944 και στην έκθεσή τους ανέφεραν ότι δεν είδαν τίποτε το ασυνήθιστο. Η πτώση του Μούρμελσταϊν ήταν ραγδαία και επώδυνη. Μετά την απελευθέρωση του στρατοπέδου από τους Ρώσους συνελήφθη από την τσεχική κυβέρνηση και πέρασε δεκαοκτώ μήνες στη φυλακή, διάστημα κατά το οποίο διενεργούνταν έρευνα από τις δικαστικές αρχές για τυχόν συνεργασία του με τους ναζί. Τελικά απαλλάχτηκε από τις κατηγορίες και του δόθηκε άδεια να μεταναστεύσει στην Ιταλία, όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του σε σχετική ανωνυμία. Εγκατεστημένος με τη σύζυγο και τον γιο του στη Ρώμη, εργαζόταν ως πωλητής, ενώ περιστασιακά παρείχε τις υπηρεσίες του στο Βατικανό (άγνωστο με ποια ιδιότητα). Αρκετό όμως καιρό πριν από την άφιξή του στην Ιταλία, οι φήμες που κυκλοφορούσαν γι’ αυτόν έκαναν την εβραϊκή κοινότητα της Ρώμης να αρνηθεί να τον εγγράψει στα μητρώα της. Όταν ο Μούρμελσταϊν πέθανε το 1989, δεν ενταφιάστηκε δίπλα στη γυναίκα του, όπως είχε ζητήσει ο γιος του, αλλά τάφηκε στην πιο μακρινή γωνιά του εβραϊκού νεκροταφείου. Ο γιος του υποστηρίζει ακόμα πως οι ηγέτες της εβραϊκής κοινότητας του απαγόρευσαν να διαβάσει το καντίς, την εβραϊκή προσευχή για τους νεκρούς, στην κεντρική συναγωγή της Ρώμης. Αυτό, παρά το γεγονός –ή εξαιτίας αυτού ακριβώς του γεγονότος– ότι ήταν ο μόνος επιζών Judenältester. 3. Η εναρκτήρια σεκάνς στον Τελευταίο των Αδίκων είναι ατυχής. Ο Λανζμάν, αντί να μας βυθίσει απευθείας στην ιστορία του Μούρμελσταϊν, παραδόξως κρατά την κάμερα κεντραρισμένη στον εαυτό του σε όλο το πρώτο ημίωρο της ταινίας. Τον παρακολουθούμε να ατενίζει βωβός και στοχαστικός τους σταθμούς απ’ όπου διέρχονταν τα τρένα με τους Εβραίους, να σταματά στα σημεία όπου γίνονταν εκτελέσεις, και να διαβάζει αποσπάσματα από κείμενα σχετικά με την ιστορία του Τερέζιενσταντ και από απομνημονεύματα επιζώντων του στρατοπέδου. Τέτοιες παρεμβολές χαρακτηρίζουν ολόκληρη την ταινία. Σε διάφορα σημεία της ταινίας βλέπουμε πίνακες φιλοτεχνημένους από καλλιτέχνες του γκέτο, έναν ψάλτη να τραγουδά σε μια ανοικοδομημένη συναγωγή, πλάνα από ταφόπλακες στο εβραϊκό νεκροταφείο της Πράγας, και ένα –εντελώς άσκοπο– μακρινό πλάνο από ένα αυτοκίνητο καθώς πλησιάζει τα τείχη της Ιερουσαλήμ. Ο Λανζμάν γενικά απέφυγε τεχνικές αυτής της μορφής στο Ολοκαύτωμα, και έχει επικρίνει άλλους σκηνοθέτες για περιβολή του Ολοκαυτώματος με γλυκερό συναισθηματισμό, εδώ όμως διολισθαίνει σε μεγάλο βαθμό και ο ίδιος σε αυτόν. Όταν ο Μούρμελσταϊν αρχίζει να μιλά, η ροή του έργου μεταβάλλεται. Η πρώτη εικόνα του Μούρμελσταϊν θα κλονίσει όποιον νομίζει ότι ξέρει την ιστορία του. Καθισμένος μια υπέροχη μέρα σε μια βεράντα με θέα στη Ρώμη, μοιάζει λιγότερο με τέρας και περισσότερο με ηλικιωμένο φουσκομάγουλο καλοκάγαθο θείο από την παλιά χώρα με καθημερινή τουίντ περιβολή και χρωματιστά γυαλιά, που μιλάει γερμανικά σε ρυθμό πολυβόλου, με ανατολικοευρωπαϊκή προφορά και ψευδίζοντας ελαφρά. Ο Λανζμάν φαίνεται να αισθάνεται άβολα στο περιβάλλον αυτό, ενώ ο Μούρμελσταϊν, γαλήνιος και γοητευτικός, δεν παραλείπει να πετάξει κάποιο χιλιοακουσμένο ανέκδοτο ή ευφυολόγημα, και πότε πότε χαμογελά ειρωνικά. Φαίνεται καλά προετοιμασμένος για τις τετριμμένες –σε πρώτη φάση– ερωτήσεις του σκηνοθέτη. Καθώς όμως η συζήτηση αρχίζει να ζωηρεύει και τα ερωτήματα γίνονται πιο συγκεκριμένα και προκλητικά, ο Μούρμελσταϊν απαντά με την ίδια εντυπωσιακή ακρίβεια, γεγονός που κάνει τον Λανζμάν να αναφερθεί στην εκπληκτική μνήμη του. Από το σημείο αυτό και μετά η σχέση τους παγιώνεται. Ο Μούρμελσταϊν δίνει εκτενέστατες απαντήσεις, και ο Λανζμάν διακόπτει περιστασιακά για να ζητήσει διευκρινίσεις ή να μετατοπίσει τη συζήτηση σε ελαφρώς διαφορετική κατεύθυνση. Αντίθετα με το Ολοκαύτωμα, παρακολουθούμε μια παράσταση για ένα ρόλο. Αυτό που λίγοι θεατές γνωρίζουν είναι πως πολλοί από τους γεμάτους λεπτομερή στοιχεία αυτούς μονολόγους του Μούρμελσταϊν μεταφέρονται –μερικές δε φορές αυτολεξεί– από ένα βιβλίο που εξέδωσε το 1961 για τις εμπειρίες του στο στρατόπεδο με τον τίτλο Terezin: Il ghetto-modello di Eichmann (Theresienstadt: Eichmann’s Model Ghetto) [Τερεζίν: το γκέτο-πρότυπο του Άιχμαν], το οποίο μόλις κυκλοφόρησε σε επανέκδοση ώστε να συμπέσει με την πρεμιέρα της ταινίας. Ο Μούρμελσταϊν πρέπει να έτρεφε μεγάλες ελπίδες για το βιβλίο, αλλά όταν πρωτοκυκλοφόρησε δεν απέσπασε ιδιαίτερη προσοχή και δεν είχε κανένα αντίκτυπο στη διάσωση της φήμης του. Όταν έμαθε για την απαγωγή του Άιχμαν και την προγραμματισμένη δίκη δεν δίστασε να αποστείλει ένα αντίτυπο στις δικαστικές αρχές στην Ιερουσαλήμ, μαζί με μια επιστολή με τα στοιχεία επικοινωνίας του, γνωστοποιώντας την προθυμία του να καταθέσει. Ποτέ δεν έλαβε απάντηση.[4] Το Τερεζίν είναι εν πολλοίς μια άμεση ιστορία του στρατοπέδου και του εγκλεισμού του Μούρμελσταϊν. Παρότι το βιβλίο χαρακτηρίζεται από την τάση να αναλώνεται σε λεπτομέρειες, συχνά πυκνά συναντούμε σε αυτό εξαιρετικά γλαφυρά και συγκινητικά αποσπάσματα ενδεικτικά μιας ευαισθησίας και μιας ηθικής βδελυγμίας που ο Μούρμελσταϊν σπανίως φανερώνει στο ντοκιμαντέρ. Ακολουθούν οι εντυπώσεις του από την ημέρα που έφτασε στο γκέτο : Στη μιαν άκρη εξουθενωμένοι εργάτες, στην άλλη μητέρες με μωρά στην αγκαλιά τους. Δίπλα σε ένα σπασμένο τραπέζι, προετοιμάζεται η αυριανή δουλειά· τεχνικοί συζητούν για την ποσότητα του διαθέσιμου νερού και τη διάμετρο των σωλήνων. Στον διάδρομο οι άρρωστοι παραδομένοι στην αγωνία δίχως καμιά ελπίδα, στην κουζίνα κορίτσια και γυναίκες σταματάνε τη δουλειά τους για ένα τσιγάρο, και, κάτω από τη στοά, νέοι διαβάζουν ποίηση. Λίγο μετά την άφιξή του στο στρατόπεδο, ο Μούρμελσταϊν τέθηκε υπεύθυνος για την οργάνωση των υγειονομικών –τρόπος του λέγειν– υπηρεσιών. Στο βιβλίο περιγράφει πόσο μάταιη ήταν η προσπάθεια να τηρήσει τα καθήκοντά του: Σε αυτό το κλίμα, ακόμα και τα βακτήρια δεν επιτρέπεται να αναπτύσσονται ελεύθερα. Οι επιδημίες έχουν παράξενη εξέλιξη, μιας και οι κάτοικοι του γκέτο, πολιορκούμενοι από κάθε λοίμωξη που βάζει ανθρώπου νους, αποκτούν τελικά μια κάποια ανοσία. Ο καθένας καθίσταται εκτροφέας και αναστολέας των βακτηρίων του. Σε άλλο απόσπασμα αναλύει με οξυδέρκεια τη στρατηγική του Άιχμαν και το πώς έκανε τους Εβραίους να βρίσκονται στα μαχαίρια μεταξύ τους και όχι με τους φρουρούς: Έτσι εξελίχθηκε το πείραμα του Άιχμαν που προετοιμάστηκε σύμφωνα με την εξής συνταγή: Ρίξε Εβραίους από διαφορετικά μέρη που μιλούν διαφορετικές γλώσσες όλους μαζί σε ένα καζάνι, πρόσθεσε μια δόση από όσους δεν ήταν ποτέ πραγματικά Εβραίοι, και άφησέ το όλο αυτό να πάρει βράση σε σιγανή φωτιά· σούρωσε, αφήνοντας πότε πότε και κάτι να περάσει. Το υπόλοιπο καταλήγει στον φούρνο. To Τερεζίν περιγράφει επίσης ό,τι ο Πρίμο Λέβι αποκαλεί «γκρίζα ζώνη» της ζωής στα στρατόπεδα συγκέντρωσης – ζώνη την οποία αποφεύγει ο Λανζμάν. Το γεγονός ότι έως και 50.000 κρατούμενοι, προερχόμενοι από πολύ διαφορετικά περιβάλλοντα, αναγκάστηκαν να δώσουν μάχη για να επιβιώσουν σε ένα φρούριο που είχε κατασκευαστεί για 7.000 στρατιώτες, οδήγησε ορισμένους σε αποτρόπαιη συμπεριφορά και πυροδότησε σε άλλους παράδοξες αντιπαλότητες ή ακόμα και σνομπισμό. Σε μια παράγραφο αντάξια του Λέβι, ο Μούρμελσταϊν αφηγείται την περίπτωση μιας άρρωστης κρατούμενης που αρνήθηκε να δεχτεί τις υπηρεσίες ενός ανατολικοευρωπαίου γιατρού. «Συγνώμη», είπε, «είμαι όμως Γερμανίδα και δεν μπορώ να δεχτώ να εξεταστώ από εβραίο γιατρό». Το επιχείρημα που κρυφά την ακούει να λέει είναι: «Το Τερέζιενσταντ δόθηκε από τον Φύρερ σε εμάς, τους Γερμανούς· ένα πολωνικό γκέτο είναι αρκετό για τους Εβραίους». Αφηγείται τις ιστορίες «εξεχόντων» κρατουμένων που είχαν την ψευδαίσθηση ότι η κοινωνική τους θέση θα τους προστάτευε από τους ρατσιστικούς νόμους των ναζί. Αναφέρεται σε έναν δικαστή που ερεύνησε την πυρκαγιά στο Ράιχσταγκ το 1933, κατ’ εντολή των ναζί, αλλά στάλθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης όταν αποκαλύφθηκε ότι το αίμα του ήταν μιαρό. Όπως και στην περίπτωση της εβραίας πρώην συζύγου ενός γερμανού ευγενούς ο οποίος τη χώρισε για να σώσει την υπόληψη της οικογένειάς του και κατόπιν, για να καθησυχάσει τη συνείδησή του, κανόνισε τη μεταφορά της στο γκέτο-πρότυπο του Τερέζιενσταντ με «προνομιακό καθεστώς». Τέτοιες πινελιές ανθρωπισμού απουσιάζουν από την ταινία του Λανζμάν. Ο Μούρμελσταϊν είναι εκεί για να υπερασπιστεί τον εαυτό του και αυτό κάνει. Θέλει να πείσει και εκείνον που του παίρνει συνέντευξη και τον θεατή ότι στόχος όλων των ενεργειών του, ακόμα και των πιο αμφιλεγόμενων, ήταν η ήττα των ναζί στο δικό τους παιχνίδι. Εάν η στρατηγική του Άιχμαν ήταν να δημιουργήσει στο Τερέζιενσταντ ένα γκέτο-πρότυπο, το οποίο θα αποσπούσε την προσοχή του κόσμου από τις μαζικές δολοφονίες που διαπράχθηκαν αλλού, η στρατηγική του Μούρμελσταϊν ήταν να διατηρήσει την ψευδαίσθηση αυτή ώστε το στρατόπεδο και οι τρόφιμοί του να μην οδηγούνται στον όλεθρο δίχως να ενεργοποιείται πριν κάποιος προειδοποιητικός συναγερμός. Πάνω δεξιά: Άφιξη Ολλανδών Εβραίων στο Τερεζίν τον Φεβρουάριο του 1944. Ο δρ. Πάουλ Έπσταϊν, επικεφαλής του Συμβουλίου των Γερόντων καλωσορίζει τους νεοφερμένους. Κάτω, ο Έπσταϊν στο γραφείο του. Στις 27 Σεπτεμβρίου συνελήφθη και εκτελέστηκε. Αν κάποιος αποδεχθεί την ορθότητα της στρατηγικής αυτής, αρχίζει να βλέπει τις ενέργειές του υπό διαφορετικό φως. Οι κανόνες όφειλαν να τηρούνται αυστηρά, ακόμα και βάναυσα, ώστε να διασφαλίζεται ότι οι ναζί δεν θα μετέτρεπαν το γκέτο σε στρατόπεδο εξόντωσης. Για να μην ξεσπάσει στο στρατόπεδο επιδημία τύφου, επέβαλλε –κρυφά από τους ναζί– τον υποχρεωτικό εμβολιασμό όλων ανεξαιρέτως των εγκλείστων, αρνούμενος να παράσχει τροφή σε όσους δεν δέχονταν να εμβολιαστούν· έτσι το στρατόπεδο έδινε μια εικόνα υγείας. Η καθιέρωση των εβδομήντα ωρών εργασίας εβδομαδιαίως ήταν απαραίτητη, επειδή τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή οι ναζί ανησυχούσαν περισσότερο για τις ελλείψεις και λιγότερο για την παγκόσμια κοινή γνώμη. Γι’ αυτό και ο Μούρμελσταϊν επιδίωκε το γκέτο να θεωρείται απαραίτητο από οικονομική άποψη. Το σύνθημα «Η εργασία οδηγεί στην επιβίωση» υποστηρίζει ο ίδιος ότι ήταν η δική του εκδοχή του συνθήματος των ναζιστικών στρατοπέδων «Arbeit macht frei» («Η εργασία οδηγεί στην ελευθερία»). Κατά τον ίδιο τρόπο υπεραμύνεται των προσπαθειών του να καλλωπίσει το γκέτο για τα γυρίσματα των προπαγανδιστικών ταινιών. Εκτός από το ότι συνέβαλλε ώστε το στρατόπεδο να παραμένει στη δημοσιότητα, το πρόγραμμα καλλωπισμού τού παρείχε επίσης τη δυνατότητα να βελτιώσει πραγματικά τις συνθήκες στο στρατόπεδο: να καθαριστούν οι δρόμοι, να ανεγερθούν περισσότερα καταλύματα, ιδίως για τους ηλικιωμένους, και να τοποθετηθούν παράθυρα σε κτίρια που δεν είχαν. Καθεμιά από τις ενέργειες αυτές παρέτεινε κατά τι τον χρόνο ζωής του στρατοπέδου. Μπορεί όντως οι ενέργειές του να είχαν αυτό το αποτέλεσμα. Το συγκλονιστικό όμως στην όλη αφήγηση είναι ότι παρακολουθούμε έναν άνθρωπο ανίκανο να αναγνωρίσει το πραγματικό κόστος της στρατηγικής του, ιδίως σε σχέση με το ευρύτερο σύστημα των Lager. Η αποτελεσματική λειτουργία του στρατοπέδου και η παραμονή του στη δημοσιότητα όχι μόνο το συντηρούσε ως θεσμό αλλά είχε και τη σημασία ότι τα θύματα θα μπορούσαν να υποβληθούν σε πιο αποτελεσματικές μεθόδους στον δρόμο προς το Άουσβιτς-Μπιρκενάου και τα άλλα κολαστήρια προς ανατολάς. Ο Μούρμελσταϊν, όπως και όλοι οι υπόλοιποι Εβραίοι του στρατοπέδου, δεν γνώριζαν μέχρι το 1944 τους σκοπούς που εξυπηρετούσε το Άουσβιτς, ωστόσο δεν αγνοούσαν ότι η μεταφορά nach Osten (προς ανατολάς) σήμαινε ανείπωτα δεινά και βέβαιο σχεδόν θάνατο. Κατά καιρούς, ο Μούρμελσταϊν μιλάει λες και η διατήρηση του γκέτο ήταν αυτοσκοπός, λες και ποτέ δεν του πέρασε από το μυαλό ότι η μειωμένη αποτελεσματικότητα θα μπορούσε –όπως έχει υποστηρίξει η Χάνα Άρεντ– να σημαίνει λιγότερους θανάτους συνολικά. Στην κριτική αποτίμηση που επιχειρεί απέναντι στο Ολοκαύτωμα ο ιστορικός Σαούλ Φριντλέντερ διατείνεται ότι «αντικειμενικά το Judenrat μπορεί και να αποτέλεσε μέσο για τον αφανισμό του ευρωπαϊκού εβραϊσμού». «Αλλά», προσθέτει, «υποκειμενικά οι συμμετέχοντες δεν είχαν επίγνωση της λειτουργίας αυτής». Η Άρεντ δεν θεώρησε ποτέ ότι η υγιής ικανότητα προς αυταπάτη ήταν αναγκαία για την επιβίωση στα στρατόπεδα, όπως και ότι οι Γέροντες των Εβραίων θα την είχαν ιδιαίτερα ανάγκη προκειμένου να συνεχίσουν να βοηθούν τους άλλους και όχι μόνο τον εαυτό τους. Υπάρχουν στιγμές, όταν ο Μούρμελσταϊν παραθέτει στατιστικά στοιχεία που έχει αποστηθίσει ή αφηγείται τις ακριβείς ημερομηνίες των συνεδριάσεων ή διορθώνει κάποια λεπτομέρεια στις ερωτήσεις του Λανζμάν που τα λόγια του ηχούν τρομακτικά, όπως και ο ρόλος που υποδύθηκε ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ – ο ρόλος του ανθρώπου που φορά παρωπίδες αγνοώντας το μεγαλύτερο δράμα του οποίου ο ίδιος αποτελεί μέρος. Στο τελευταίο ημίωρο της ταινίας ο Λανζμάν χάνει τελικά την υπομονή του με τον Μούρμελσταϊν. Αφού του θέτει το ερώτημα τι απέγιναν τα παιδιά που γεννήθηκαν στο στρατόπεδο, και λαμβάνει εντελώς ορθά-κοφτά την απάντηση ότι όλα όσα γεννήθηκαν πριν από τον Οκτώβριο 1944 δολοφονήθηκαν, ο Λανζμάν επικρίνει την ψυχρότητά του: Ακούγοντάς σας να μιλάτε για το Τερέζιενσταντ, δεν έχει κανείς την εντύπωση ότι το Τερέζιενσταντ πρόκειται για ένα μέρος καταστροφής, ότι οι άνθρωποι εκεί υπέφεραν, ότι χιλιάδες έχασαν τη ζωή τους και ότι χιλιάδες άλλοι απελάθηκαν με προορισμό το Άουσβιτς.... Μου δίνετε την εντύπωση ότι δεν έχετε ανθρώπινα αισθήματα. Ο Μούρμελσταϊν κουμπώνεται: Φανταστείτε έναν χειρουργό που δεν μπορεί να αντέξει τη θέα του αίματος, που έχει τόσο ευγενική καρδιά ώστε αρχίζει να κλαίει κατά τη διάρκεια μιας εγχείρησης. Μπορείτε να το φανταστείτε αυτό; Θα σκότωνε τον ασθενή. Είναι σκληρόκαρδος, ναι, μα το κάνει αυτό για να σώσει τον ασθενή. Στο απομαγνητοφωνημένο κείμενο του πρωτότυπου κινηματογραφημένου υλικού ο Λανζμάν είναι ακόμα σκληρότερος απέναντι στον Μούρμελσταϊν, θέτοντάς του κάποια στιγμή το ερώτημα: «Έχετε φασιστική ιδιοσυγκρασία, έτσι δεν είναι;».[5] Αλλά καθώς η συνέντευξη προχωράει, είναι προφανές ότι ο Λανζμάν όχι μόνο πιστεύει πλέον τον Μούρμελσταϊν αλλά ότι μπορεί ακόμα και να τον θαυμάζει. Κάτι τέτοιο δεν είναι δύσκολο. Αυτό που δίνει το δαχτυλίδι της αλήθειας στη μαρτυρία του Μούρμελσταϊν δεν είναι η δεξιοτεχνία του στη λεπτομέρεια ή ακόμα και στις αυτο-αιτιολογήσεις. Είναι η ικανότητά του να επαναφέρει στο μυαλό του συνομιλητή του, με εντυπωσιακές συχνά μεταφορές, το πώς ήταν να είναι κανείς στη θέση του, δίχως να διαθέτει, όπως λέει ο ίδιος, την «πολυτέλεια» να είναι κύριος. Όλοι οι Judenälteste ήταν «μεταξύ σφύρας και άκμονος», δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν ούτε τους ναζί ούτε τους Εβραίους με αποτέλεσμα να έχουν την περιφρόνηση και των δυο πλευρών. Ο ίδιος συγκρίνει τον εαυτό του με τον Σάντσο Πάντσα, τον πρακτικό άνθρωπο που φρόντιζε να γίνονται πράγματα, ενώ οι Δον Κιχώτες των στρατοπέδων αφανίστηκαν δίχως να φέρουν κανένα αποτέλεσμα. Θεωρεί επίσης ότι ως άλλη Σεχραζάντ κράτησε ζωντανό το Τερέζιενσταντ αφηγούμενος ιστορίες τόσο στους ναζί όσο και στους Εβραίους. Όταν ρωτήθηκε σχετικά με την κατηγορία ότι ήταν απλώς μια μαριονέτα, ο ίδιος την απορρίπτει – μετά όμως από σκέψη, τη δέχεται : Ο Γέρων των Εβραίων ήταν καθηλωμένος στη θέση της μαριονέτας, μιας γελοίας μαριονέτας. Η μαριονέτα όμως αυτή έπρεπε να ενεργήσει κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να επηρεάσει τα πράγματα από τη φαιδρή θέση της. Κανείς δεν μπορούσε, και δεν έπρεπε, να καταλάβει ότι αν δεν γίνονταν έτσι τα πράγματα, θα έχανε το κεφάλι του.... Συνήθως οι μαριονέτες κινούνται από τα νήματα από τα οποία κρέμονται, αλλά στην προκείμενη περίπτωση η μαριονέτα αυτή έπρεπε να κινήσει τα δικά της νήματα. Αυτό ήταν το δύσκολο μέρος τού να είσαι Γέρων των Εβραίων. Ο Μούρμελσταϊν δηλώνει ξεκάθαρα ότι δεν ήταν ήρωας παρά μόνο «σχοινοβάτης». (Αρνείται επίσης να αποκαλέσει τους κρατούμενους «ήρωες», προτιμώντας τον όρο «μάρτυρες».) Όταν ρωτήθηκε αν του άρεσε να έχει ισχύ, αυτός το ομολογεί αβίαστα. «Δεν είμαι παρά άνθρωπος.... Ποιος είναι δυσαρεστημένος με την εξουσία; Με αυτό εννοώ τη δυνατότητα να πετύχεις κάτι, από εκεί απορρέει η πραγματική ικανοποίηση». Ομολογεί επίσης ότι το στοιχείο που τον κράτησε στη θέση του τόσο στη Βιέννη όσο και στο Τερέζιενσταντ ήταν η Abenteuerlust, η «δίψα για περιπέτεια» που σε κάποιο βαθμό διέθετε. Ο Μούρμελσταϊν θα μπορούσε να έχει αποπειραθεί να δραπετεύσει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στο Λονδίνο το 1939, ενώ αργότερα το ίδιο έτος του δόθηκε ακόμα και η γραπτή άδεια να μεταβεί αυτός και η οικογένειά του στην Παλαιστίνη, την οποία όμως, αντί να τη χρησιμοποιήσει, την έδωσε σε έναν πρώην μαθητή του. Αυτό, εκ των υστέρων, αποδείχθηκε λάθος, και σε κάποια στιγμή μιλάει μελαγχολικά για την καριέρα που θα μπορούσε να έχει κάνει ως ραβίνος ή καθηγητής στην Αμερική. Αντ’ αυτού έγινε, όπως ο ίδιος αποκαλεί τον εαυτό του, «ο τελευταίος των αδίκων». [6] 4. Στο τέλος της ταινίας ο Λανζμάν φαίνεται ότι έχει ηττηθεί κατά κράτος. Δέχεται τη φιλία του Μούρμελσταϊν και επαινεί το σθένος που επέδειξε στις συνεντεύξεις. «Mais vous êtes un tigre!». Κατόπιν, ρωτά τον Μούρμελσταϊν τι σκέφτεται για την εχθρότητα των Ισραηλινών προς το πρόσωπό του, κάνοντας μνεία στην επιστολή του Σόλεμ προς την Χάνα Άρεντ. Ο Μούρμελσταϊν, αφού επαινεί τον Σόλεμ σε κάπως ειρωνικό τόνο λέγοντας ότι τον θεωρεί σπουδαίο μελετητή αντάξιο του Ζίγκμουντ Φρόυντ, αναρωτιέται γιατί δεν χρησιμοποίησε την υπόθεση Μούρμελσταϊν ως ευκαιρία για τη διενέργεια μιας ιστορικής έρευνας. Εκτός αυτού, λέει σκάζοντας ένα χαμόγελο, δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι ο Σόλεμ αντιτίθεται στην εκτέλεση του Άιχμαν, αλλά θέλει τον Εβραίο Μούρμελσταϊν νεκρό; «Ο Herr είναι λίγο ιδιόμορφος στο θέμα του απαγχονισμού, δεν νομίζετε ;». Η συζήτηση αυτή, τοποθετημένη στο φινάλε του έργου, γυρίστηκε μπροστά από την Αψίδα του Τίτου, όχι μακριά από τη Ρωμαϊκή Αγορά, κατόπιν αιτήματος του ίδιου του Μούρμελσταϊν. Πρόκειται για έναν άκρως συμβολικό τόπο. Η αψίδα ανεγέρθηκε από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό τον 1ο αιώνα για να τιμήσει τις νίκες του αδελφού του Τίτου, ο οποίος ανακατέλαβε την Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ. Μια ανάγλυφη παράσταση απεικονίζει την κατάκτηση αυτή και τη μεταφορά μιας γιγαντιαίας μενορά από τους ρωμαίους στρατιώτες. Ένας από τους υπηρέτες του Τίτου, ο Εβραίος ιστορικός Ιώσηπος Φλάβιος, πολέμησε σε νεαρή ηλικία εναντίον των Ρωμαίων. Όταν αυτός και οι σύντροφοί του παγιδεύτηκαν από τους ρωμαίους στρατιώτες, συμφώνησαν σε μια συλλογική αυτοκτονία από την οποία ο Ιώσηπος ήταν ο μοναδικός επιζών. Αργότερα αυτομόλησε στη ρωμαϊκή πλευρά και ανέλαβε ανεπιτυχώς να διαπραγματευτεί την παράδοση των Εβραίων προκειμένου να σώσει την Ιερουσαλήμ και τον ναό της από την καταστροφή. Γι’ αυτό τον λόγο θεωρήθηκε και εξακολουθεί να θεωρείται από ορισμένους προδότης και απόβλητος. Ο Ιώσηπος γοήτευε πάντοτε τον Μούρμελσταϊν και το 1938, τη μοιραία αυτή χρονιά, δημοσίευσε μια ανθολογία των κειμένων του. Η εισαγωγή καταλήγει ότι «Η διχασμένη και διφορούμενη φύση του τον ανήγαγε σε σύμβολο της εβραϊκής τραγωδίας». Πρόκειται για μια φράση που μοιάζει να αποτελεί επιτάφιο λόγο για τον ίδιο τον Μούρμελσταϊν. Καθώς πέφτουν οι τίτλοι τέλους, βλέπουμε τον Λανζμάν να προχωρά σε έναν λιθόστρωτο δρόμο που οδηγεί στην αψίδα, έχοντας περάσει το χέρι του πάνω από τον ώμο του Μούρμελσταϊν – χειρονομία που φαίνεται να λέει, για άλλη μια φορά, πως «αυτός ο άνθρωπος δεν λέει ψέματα». Ίσως όχι. Αλλά στον Τελευταίο των Αδίκων δεν μπορεί να βρίσκεται όλη η αλήθεια για αυτόν τον θαρραλέο, πανούργο, σοφό, μισότυφλο άνδρα. Αν ο Λανζμάν είχε επιμείνει στο περισσότερο πολύπλοκο, συνειρμικό ύφος του Ολοκαυτώματος θα μπορούσε να συλλάβει κινηματογραφικά τις ηθικές σκιές που εξακολουθούν να στοιχειώνουν την ιστορική αυτή μορφή, προσδίδοντας ακόμα μεγαλύτερη δύναμη σε ένα δυνατό έργο. Αντ’ αυτού μένει προσκολλημένος στο συμβατικό στιλ της ντοκιμαντερίστικης απολογίας, δίνοντας μεν ένα ξεκάθαρο μάθημα αλλά αδυνατώντας τελικά να ταράξει τα νερά. Η αίσθηση που αναπόφευκτα μένει στο τέλος είναι ότι χάθηκε μια σημαντική ευκαιρία. Αποκλείοντας όλες τις ψυχολογικές εξόδους, το Ολοκαύτωμα μας υποχρέωσε σε μια πραγματική εμπειρία που λίγοι θεατές θα ξεχάσουν. Ο Τελευταίος των Αδίκων μας επιτρέπει να ξεφύγουμε πριν φτάσουμε στο κέντρο της γκρίζας ζώνης, όπου θα μπορούσαμε να έχουμε συναντήσει όχι μόνο τον Μπένγιαμιν Μούρμελσταϊν αλλά και τον εαυτό μας. © MARK LILLA 2014 — Μετάφραση: Χρυσούλα Μεντζαλίρα Σημ. ARB: Αυτό είναι το δεύτερο και τελευταίο άρθρο της σειράς. Διαφορετική άποψη έχει εκφράσει ο Ιάκωβος Σιμπή με το άρθρο του «Ο Τελευταίος των Αδίκων και οι Αλπινιστές του Κακού», Athens Review of Books, τχ. 43, Σεπτέμβριος 2013. Στο παραπάνω άρθρο του Μαρκ Λίλλα απάντησε ο Ρότζερ Μπέρκοβιτς, επιστημονικός διευθυντής του Κέντρου Πολιτικής και Ανθρωπιστικών Επιστημών «Χάνα Άρεντ» στο τεύχος της New York Review of Books, 19 Δεκεμβρίου 2013. Διαθέσιμο, μαζί με την απάντηση του Λίλλα [1] Βλ. την κριτική μου στην ταινία Χάνα Άρεντ της Μαργκαρέτε φον Τρότα στο άρθρο «Άρεντ και Άιχμαν: Η Νέα Αλήθεια», The New York Review, 21 Νοεμβρίου 2013. [2] Σοά [η]: το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά (Σ.τ.Μ.). [3] Η συγκεκριμένη φράση παραλήφθηκε από τον Σόλεμ σε μεταγενέστερες εκδόσεις και μεταφράσεις της επιστολής, τη συναντάμε όμως στο Briefe II: 1948–1970. [4] Το γεγονός αυτό είναι λυπηρό για πολλούς λόγους, μιας και –όπως αποκαλύπτεται τόσο στο βιβλίο όσο και στο ντοκιμαντέρ– ο Μούρμελσταϊν είχε ιδία αντίληψη για την αυτόβουλη πρωτοβουλία του Άιχμαν, τη σκληρότητά του και τα οικονομικά τεχνάσματα που χρησιμοποίησε για να ικανοποιήσει τη φιλοδοξία του. Στο ντοκιμαντέρ του Λανζμάν ο Μούρμελσταϊν ρίχνει μια ακόμα βόμβα: τη Νύχτα των Κρυστάλλων είδε ο ίδιος τον Άιχμαν με ένα λοστό στο χέρι να δίνει γεμάτος ζήλο οδηγίες στα Ες-Ες που κατέστρεφαν τη συναγωγή της Βιέννης επί της Seitenstettengasse. [5] Τα απομαγνητοφωνημένα αυτά κείμενα, τα οποία καταλαμβάνουν εκατοντάδες σελίδες στα γερμανικά και αγγλικά, καθώς και αποσπάσματα ωριαίας διάρκειας από το αμοντάριστο κινηματογραφημένο υλικό του Λανζμάν είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος των ΗΠΑ. [6] Ειρωνική αναφορά στο έργο του Αντρέ Σβαρτς-Μπαρτ, Le Dernier des Justes, το ιστορικό μυθιστόρημα για τη δυσχερή κατάσταση των Εβραίων που κέρδισε το βραβείο Γκονκούρ το 1959. [Ελλην. έκδοση: Αντρέ Σβαρτς-Μπαρτ, Ο τελευταίος των δικαίων, μτφρ. Κ. Πορφύρης, Γ. Πετρής, Αυλός, Αθήνα χ.χ. (Σ.τ.Μ.)].

Η υπεράσπιση ενός εβραίου συνεργάτη των ναζί

Σύνδεση