Οι Έλληνες και Εμείς

«Η πρόοδος των ιστορικών μελετών είναι συχνά κίνδυνος για την εθνική ταυτότητα»(Ερνέστ Ρενάν) «Κάθε ένας από μάς είναι κληρονόμος της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Μεγάλου Κωνσταντίνου, της μισής Ευρώπης και της μισής Ασίας»(Θ.Δ. Φραγκόπουλος) «Ἀπαγορεύεται οἱωδήποτε ἡ διὰ τοιούτων ἐρευνῶν καταστροφὴ τῶν θελκτικῶν μύθων, δι’ ὧν ἐτράφημεν»(Αρ. Βαλαωρίτης) 1. ΕισαγωγικάΓύρω στα 1750, ο μέσος κάτοικος της Ελλάδας ήξερε ότι είναι Ρωμιός το γένος και ορθόδοξος χριστιανός. Προπάτορές του θεωρούσε τον Αβραάμ και τον Ισαάκ. Επίσης ήξερε ότι είναι ραγιάς. Θεωρούσε τους Τούρκους άπιστους, όπως και αυτοί εκείνον. Ωστόσο τριγύρω του έβλεπε αρχαία ερείπια «από τον καιρό των Ελλήνων», για τα οποία έδειχναν ζωηρό ενδιαφέρον κάποιοι παράξενοι «Φράγκοι». Nόμιζε πως αυτοίνοι οι Έλληνοι ήτανε πρόγονοι των Φράγκων· εξ ού και το ενδιαφέρον των τελευταίων. Η λέξη Έλληνας συνέχιζε να έχει υβριστική σημασία, όπως μαρτυρούν οι διδαχές του Κοσμά του Αιτωλού, κήρυκα της υποταγής στον σουλτάνο. Σημασία είχε να είναι κανείς ορθόδοξος, αφού μόνο η Ορθοδοξία εξασφάλιζε τη σωτηρία· ό,τι κι αν σήμαινε η λέξη. O ορθόδοξος ραγιάς είχε γαλουχηθεί να μισεί τους καθολικούς χριστιανούς, όπως και τους προτεστάντες, αλλά όχι τους μουσουλμάνους. Εκατό χρόνια αργότερα, οι υπήκοοι του Βασιλείου της Ελλάδος θεωρούσαν εαυτούς Έλληνες και εξ αίματος απογόνους των αρχαίων Ελλήνων. Όντως θεαματική αλλαγή. Από τα μέσα του 19ου αι. κι έπειτα ο ζήλος της εθνικοποίησης του ιστορικού παρελθόντος της χώρας διεκδικούσε και την κληρονομιά ολόκληρης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, παρ’ όλο που η Ελλάδα αποτελούσε μια μάλλον παραμελημένη υπόδουλη επαρχία ή θέμα της[1]. Το όλον πράγμα συνδέθηκε με την υπερβολικά Μεγάλη Ιδέα που είχαμε για τον εαυτό μας, οι υπήκοοι ενός κρατιδίου δημιουργήματος των «προστάτιδων δυνάμεων», το οποίο καταλάμβανε μόλις τη Ρούμελη, τον Μοριά και κάποια νησιά. Στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης διαμορφώθηκε η ιδέα του εθνικού κράτους, δηλαδή ενός κράτους του οποίου οι κάτοικοι έπρεπε ή/και όφειλαν να ανήκουν στο ίδιο έθνος. Οι διάφοροι μειονοτικοί –η τρίχα στο προζύμι του έθνους– υπήρξαν παντού και πάντα ανεπιθύμητοι συμπατριώτες[2]. Η πραγμάτωση του ευρωπαϊκού κράτους-έθνους απαίτησε συχνά λογής εθνοκαθάρσεις, πραγματικές και ιδεολογικές, όπως διδάσκει ιδίως η καθ’ ημάς βαλκανική εμπειρία. Σημειώνουμε εδώ ότι άλλο πράγμα είναι το έθνος και άλλο η ονομασία του. Μόνο το όνομα δεν κάνει το έθνος, έστω κι αν «το όνομα είναι η ψυχή μας». Αφού λοιπόν μέσα σε 100 χρόνια αλλάξαμε ταυτότητα και από Ρωμιοί το γένος γίναμε Έλληνες το έθνος, και αφού αξιώνουμε μια ευθεία καταγωγή από τους κανονικούς Έλληνες, ας δούμε σύντομα τι περίπου εννοούσαν οι τελευταίοι λέγοντας «Εμείς οι Έλληνες»· μια φράση που συχνά οι Νεοέλληνες συμπληρώνουμε με κομπορρήμονες προσθήκες του τύπου: «…δώσαμε τα φώτα του πολιτισμού/ χτίσαμε Παρθενώνες» και άλλα κενά παρόμοια. 2. Κριτήρια ελληνικότηταςΗ σχέση των ιθαγενών της σύγχρονης Ελλάδας με τους Έλληνες μπορεί να είναι: α) γενετική (εξ αίματος καταγωγή). β) πνευματική, κατά το ισοκράτειο κριτήριο. γ) ελάχιστη ή και ανύπαρκτη. Εμείς κατά κανόνα διεκδικούμε το πρώτο, αφού χαρακτηρίζουμε τους Έλληνες προγόνους μας και εμάς απογόνους τους. Ας δούμε λοιπόν πώς οι Έλληνες διακρίνονταν «εθνικά» από τους άλλους λαούς, έτσι που από την αντιπαραβολή να προκύψει τι είδους Έλληνες είμαστε. Τα «εθνικά» κριτήρια των αρχαίων δεν υπάρχουν κάπου συγκεντρωμένα, αλλά θα πρέπει να συν-τεθούν, και μάλιστα αναδρομικά. Έτσι, ο Ηρόδοτος θεωρεί ότι το ελληνικόν διακρίνεται για το ότι έχει α) το ίδιο αίμα β) την ίδια γλώσσα γ) κοινή θρησκεία και λατρείες δ) ήθη ομότροπα. (8.144). Τα κριτήρια αυτά είναι μάλλον unhistorical και θεωρούνται ως έκκληση ενότητας ενόψει της περσικής απειλής. Σε άλλο σημείο ο «πατέρας της Ιστορίας» προτάσσει τα φυσικά χαρακτηριστικά ενός λαού (4.23), ο δε Αισχύλος επισημαίνει και τον τρόπο ένδυσης (Ικετ. 234 επ.). Στον αθηναίο Ισοκράτη πιστώνεται το βαρύ κριτήριο της ημετέρας παιδείας (Πανηγυρικός 50), ενώ ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσέας συγκαταριθμεί την ευνομία (Ρωμ. Αρχ. 1.89.4). Διάφοροι σύγχρονοι ερευνητές έχουν προσθέσει κάποια ακόμη κριτήρια. Φυσικά μεγάλη σημασία έχει το συνολικό όνομα Έλληνες, σε αντιπαραβολή προς τους «βαρβάρους», γλωσσικά αρχικά, πολιτισμικά κατόπιν. Με εξαίρεση εκείνο της γλώσσας (βλ. όμως παρακάτω), όλα αυτά τα αρχαιοελληνικά εθνικά κριτήρια έχουν χαθεί στη διαδρομή των αιώνων. Η Ελλάδα υποτάχθηκε διαδοχικά σε Πέρσες, Μακεδόνες, Ρωμαίους, Γότθους, «Βυζαντινούς», Φράγκους, Βενετούς, Οθωμανούς Τούρκους. Δεδομένη επίσης είναι η παρουσία και επίδραση Εβραίων, Έρουλων, Γεπίδων, Βανδάλων, Λογγοβάρδων, Ούννων, Γαλατών, Κελτών, Αρμενίων, Μυσών, Παφλαγόνων, Βιθυνίων, Λυδών, Σλάβων, Αβάρων, Αράβων, Σαρακηνών, Τουρκοαιγυπτίων, Αλβανών, Τουρκαλβανών, Βλάχων, Κουτσοβλάχων, Αρβανιτοβλάχων, Νορμανδών, Σαρακατσάνων, Βαυαρών, Ιταλών, Γερμανών, Βουλγάρων, Θρακών, Σκυθών, Κόνιαρων, Χαλδούπηδων, Γύφτων (φυλή που ύμνησε ο εθνικός ποιητής και η δημοτική μούσα) και πλείστων άλλων. Όλες αυτές οι φυλές άφησαν διακριτά ίχνη της παρουσίας τους. Με όλους αυτούς τους λαούς αναμίχθηκαν οι ποτέ Έλληνες, αφού οι λαοί αυτοί, ερχόμενοι στην Ελλάδα δεν έχαναν βέβαια την αναπαραγωγική τους ικανότητα. Στις φυλετικές αναμίξεις συνέβαλαν και οι ερημώσεις, εποικισμοί περιοχών, οι εκούσιες ή εξαναγκασμένες μετακινήσεις πληθυσμών μέσα στα πλαίσια αυτοκρατοριών, υπόδουλοι των οποίων υπήρξαμε. Στη γλώσσα μνημειώνεται αυτή η ανάμιξη, στους όρους μιξέλληνες (μισοί Έλληνες), μιξοβάρβαροι, Γραικορρωμαίοι, Γραικοτούρκοι, Γοτθογραίκοι, Ελληνογαλάτες, Ελληνοσκύθες, Γραικοσαρμάτες, Γραικολατίνοι, Ρωμέλληνες, Φραγκοχιώτες, Φραγκοσυριανοί κ.λπ. Οι Νεοέλληνες παραμερίζουμε όλους τους άλλους λαούς και διαλέγουμε για εξ αίματος προγόνους μας αποκλειστικά και μόνο τους αρχαίους Έλληνες. (Οι ελληνορθόδοξοι θα προτιμούσαν ίσως τους Βυζαντινο-ρωμαίους). Όμως μόνο τους φίλους (ή και τους εχθρούς) μας μπορούμε να διαλέγουμε· όχι τους συγγενείς και προγόνους μας. Όταν λοιπόν τόσοι λαοί, φύλα, φυλές και λαότητες έχουν περάσει, ζήσει, εγκατασταθεί και συμμιχθεί σ’ αυτό τον τόπο-«σταυροδρόμι πολιτισμών», είναι έξω από κάθε λογική εμείς να διεκδικούμε –με θεαματική καθυστέρηση μάλιστα– συγγένεια εξ αίματος μοναχά με τους Έλληνες. 3. Η εξάρθρωση των κριτηρίωνΟ ρόλος της θρησκείαςΗ από τους κατακτητές Ρωμαίους με παντοίους τρόπους επιβολή του χριστιανισμού στην Ελλάδα, μια θρησκευτική επίθεση στην οποία οι Έλληνες αντιστέκονταν μέχρι τον 10ο αιώνα (οι ελλαδικοί Σλάβοι και πολύ αργότερα), επέφερε ριζική ανατροπή στη συνολική συγκρότηση του Έλληνος Ανθρώπου. Όχι μονάχα στον τομέα της θρησκείας, αλλά και στον εν γένει ψυχισμό του, στον τρόπο σκέψης και ύπαρξης. Ο Έλλην που δήλωνε ότι «μηδενὶ ἄλλῳ πείθομαι ἢ τῷ λόγῳ ὃς ἄν μοι λογιζομένῳ βέλτιστος φαίνηται» (Πλάτωνα Κρίτων 46b) εξαναγκάστηκε να πιστέψει ιουδαιο-χριστιανικές μωρολογίες («…῞Ελλησι δὲ μωρία»). Γράφει σχετικά ο Τωμαδάκης: «Ὁ Χριστιανισμὸς ὑπῆρξεν πολέμιος κατὰ κύριον λόγον τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὡς ζωῆς καὶ ὡς σκέψεως. Ἔβλεπε εἰς αὐτὸν ἐλευθέραν τὴν ἁμαρτίαν, ὄχι μόνον εἰς τὴν καθ’ ἡμέραν πρᾶξιν (…) ἀλλὰ καὶ εἰς τὸ φιλέρευνον πνεῦμα, τὸ ὁποῖον ἦγε εἰς τὴν φιλοσοφίαν· τὸ ὅτι διὰ τοὺς Ἕλληνας ἡ ἀλήθεια δὲν ἦτο σταθερὰ καὶ ἐξ ἀποκαλύψεως ἀλλ’ εὕρημα τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας, τοῦτο δὲν συνεχώρει ὁ Χριστιανισμός. Ἡ μεγαλυτέρα διαβολὴ τὴν ὁποίαν ἐνήργησε κατὰ τοῦ κλασσικοῦ κόσμου εἶναι ἡ ἐμφάνισις αὐτοῦ ὡς εἰδωλολατρικοῦ. Λατρείαν τῶν εἰδώλων (…) δὲν ἐγνώρισαν οἱ Ἕλληνες· ἐν τούτοις τὸ ὄνομα Ἕλλην ταχύτατα συνέπεσε μὲ τὴν ἔννοιαν τοῦ εἰδωλολάτρης, μὴ Χριστιανὸς»[3]. Φυσικά το να αποκαλούν οι χριστιανοί (λάτρεις και προσκυνητές εικόνων και άλλων αντικειμένων) τους Έλληνες «ειδωλολάτρες» πάει πολύ. Ο Εμμ. Αντωνιάδης γράφει στην εφημερίδα του Αθηνά στα 1857 για τους Βυζαντινούς: «οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ ἦσαν προωρισμένοι νὰ εὐνουχίσουν τὸν ἀνθρώπινον νοῦν»[4]. 4. Το όνομα «Έλληνες»Ακόμη και το όνομα «Έλληνες» στον χριστιανισμό κατάντησε ύβρις και συκοφαντήθηκε, ώστε οι συν τω χρόνω αφελληνιζόμενοι Έλληνες το εγκατέλειψαν. Εξηγεί ο Παπαρρηγόπουλος: «Αὐτὸς ὁ λαὸς δὲν ἐτόλμησε νὰ διατηρήσῃ τὸ πάτριον ὄνομα καὶ αὐτοὶ οἱ κάτοικοι τῶν χωρῶν αἵτινες ἀνέκαθεν ἀπετέλουν τὴν μητρόπολιν τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους, κατήντησαν νὰ ὀνομάζωσιν ἑαυτοὺς Ρωμαίους»[5]. Ειρήσθω ότι οι Ρωμαίοι, τότε που εδίωκαν τους χριστιανούς, τους αποκαλούσαν «Γραίκους και επιθέτας», δηλαδή Έλληνες και απατέωνες[6]. Οι Φαναριώτες, προνομιούχα κάστα μέσα στην Ισταμπούλ των σουλτάνων, ονόμαζαν τον εαυτό τους «το περίβλεπτον γένος των Ρωμαίων» και θεωρούσαν βλασφημία να τους ονομάζει κανείς Γραικούς ή Έλληνες[7]. Στον 11ο αιώνα οι καλόγεροι της Βιθυνίας θεωρούσαν τον νεοπλατωνιστή λόγιο Μιχαήλ Ψελλό δημόσια προσβολή, τον δε Πλάτωνα, –τον θείον Πλάτωνα!– ελληνικό σατανά. Έτσι συνέβαινε πάντα. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος παρατηρεί[8]: «Οι διδάσκαλοι του Χριστιανικού λόγου θεώρησαν το ελληνικό πνεύμα –γράφοντας ωστόσο ελληνικά– σαν κακό πειρασμό και τόδιωχναν “οπίσω” τους, όπως τον Σατανά» [9]. Χριστιανοί συγγραφείς γράφουν ανατριχιαστικές χυδαιότητες κατά των Ελλήνων· (όπως βέβαια και κατά των Ιουδαίων). Οικουμενικές σύνοδοι ανακράζουν αναθέματα και τρισαναθέματα εναντίον τους. Αυτά τα κείμενα, προϊόντα εξημμένων κεφαλών, διαβάζονται στις ελληνορθόδοξες εκκλησίες ακόμη και σήμερα. Το δε ελληνώνυμο ποίμνιο καλείται να καταραστεί τους προγόνους του, χρησιμοποιώντας ως ύβρη το εθνικό του όνομα. Ο ιστορικός Προκόπιος αποκαλούσε τους Έλληνες «ελληνίζοντες Ρωμαίους», ενώ άλλοι τους ονόμαζαν Ρωμέλληνες ή και Γραικορρωμαίους. Κατά μία περίεργη σύμπτωση Ρώμηδες αποκαλούσαν στην Ήπειρο οι ελληνόφωνοι χριστιανοί αθίγγανοι τους ομοεθνείς τους Τουρκόγυφτους[10]. Γενικά μιλώντας, Ρωμαιοσύνη > Ρωμηοσύνη > Ρωμιοσύνη είναι η ρωμαιο-βυζαντινή κατάσταση δουλείας του γένους, που συνεχίστηκε «ομαλά» και στην Τουρκοκρατία (πβ. ραγιαδοσύνη). Υπάρχει μια ευθεία γραμμή που συνδέει τον Γραικύλο, τον κόλακα, τον μηχανορράφο, τον ψιλολόγο, τον φιλόνεικο, τον φλύαρο, τον δεισιδαίμονα, τον ειδωλολάτρη χριστιανό, με το Ρωμιό και τον ραγιά. Αγορά της Αθήνας κοντά στη βιβλιοθήκη του Αδριανού. Μέλη όλων των εθνοτήτων και κοινωνικών τάξεων της τουρκοκρατούμενης πόλης σύχναζαν στην αγορά όπου είχαν την ευκαιρία να συναλλάσσονται. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη). Στον όρο Ρωμαίος αρέσκονται εικότως ελληνορθόδοξοι κύκλοι, γιατί τους παραπέμπει σε μια παραδεισένια για τη θρησκεία και τους αυθέντες της εποχή. Τους όρους Ρωμιός/Ρωμιοσύνη προτιμούν και κάποιοι δημοτικο-αριστεροί, σε μια προσπάθεια διαφοροποίησης από το –στείρο σε κάθε περίπτωση– αρχαιοελληνικό ιδεώδες των συντηρητικών. Οι της Ρωμιοσύνης, πάντα με τον λαό, προτιμούν τον «λαϊκό πολιτισμό» και τη «λαϊκή μας παράδοση». Με την ευκαιρία: Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στην Ελλάδα δεν ευδοκίμησε η εθνολογία, αλλ’ αντ’ αυτής προτιμήθηκε η λαογραφία, «μια κατεξοχήν ιδιοτελής επιστήμη» κατά την Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος. Ωστόσο για το νεοελληνικό κρατίδιο αντί του Ρωμανία επιλέχθηκε το όνομα Ελλάς, και ο κάτοικος ονομάστηκε Έλλην. Επρόκειτο για μια πολιτική ονομασία, που εκαλείτο να φορτωθεί «τα ιστορικά πεπρωμένα της φυλής». Με τη λέξη Ρωμιός χαρακτηριζόταν πλέον ο άνθρωπος που συγκέντρωνε όλα τα γνωστά ελαττώματα του Νεοέλληνα. Έτσι, αντί για ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος του ορθού λόγου, εμείς στήσαμε το Ρωμαίικο[11], συνώνυμο του κακοδιοικούμενου κράτους. Όχι τυχαία λοιπόν ο Γ. Σουρής ονόμασε τη σατιρική του εφημερίδα Ο Ρωμιός. Τον Αύγουστο του 1821 στο Νιόκαστρο (Ναβαρίνο) μια παρεξήγηση οδήγησε σε σφαγή των εκεί Τούρκων, γιατί προσφώνησαν τους Έλληνες «βρε Ρωμαίοι». Σαν να τους έλεγαν «βρε σκλάβοι»![12] 5. ΦαλμεράιερΕνόψει των επανειλημμένων φυλετικών αναμίξεων που έλαβαν χώρα στον ελλαδικό χώρο, δεν είχε εντελώς άδικο ο Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράιερ που μεταξύ πολλών άλλων έγραψε στα 1830 –κάπως άκομψα και σε ένα πολύ κακό timing, είναι αλήθεια– ότι: «Το γένος των Ελλήνων στην Ευρώπη έχει εξολοθρευτεί. (….) Τα αθάνατα έργα τού πνεύματός τους και μερικά ερείπια στο πάτριο έδαφος είναι ακόμη και σήμερα οι μοναδικοί μάρτυρες ότι υπήρξε στο παρελθόν λαός των Ελλήνων. (…) στις φλέβες του χριστιανικού πληθυσμού της σημερινής Ελλάδας δε ρέει ούτε καν μια σταγόνα γνήσιου και καθαρού ελληνικού αίματος. (…) Σκύθες Σλάβοι, Ιλλυριοί Αρναούτηδες, παιδιά βορείων χωρών, συγγενείς εξ αίματος με τους Σέρβους και τους Βουλγάρους, τους Δαλματούς και τους Μοσχοβίτες είναι οι λαοί τους οποίους ονομάζουμε σήμερα Έλληνες και, προς μεγάλη έκπληξη των ίδιων, τους αναβιβάζουμε στο γενεαλογικό δέντρο ενός Περικλή και ενός Φιλοποίμενος». Προσθέτει δε ότι «κανένας δεν εύχεται πιο θερμά από τον ίδιο να του αποδείξουν πως κάνει απόλυτα λάθος»[13]. Αυτά τα είπε ο τιρολέζος λόγιος, α) διότι ο ίδιος ήταν σλαβοφοβικός, όπως και πολλοί Γερμανοί της εποχής του, των «διεθνιστών» Μαρξ και Ένγκελς μη εξαιρουμένων, και β) διότι η εθνολογία της εποχής του είχε να κάνει κυρίως με αίματα. Εμάς πάντως μας πλήγωσε αυτό το «ούτε σταγόνα» («auch nicht ein Tropfen (…) Hellenenblutes»). Γιατί έστω και μία σταγόνα ήταν πολύτιμη. Όπως άλλωστε έγραψε ο πρωτοφασίστας Μωρίς Μπαρές στο Le voyage de Sparte (1906): «Quel beau livre on pourrait écrire avec l’histoire d’une goutte de sang grec!». Το νεοελληνικό κράτος κανονικά θα έπρεπε να ευγνωμονεί τον τολμηρό ιστορικό (ο οποίος θρυλείται ότι αποποιήθηκε πρόταση να αναλάβει καθηγητής του Αθήνησι πανεπιστημίου) διότι ένωσε τους Νεοέλληνες (εναντίον του), προκαλώντας μια σπάνια εθνική ομοψυχία, συμβάλλοντας έμμεσα και στην ταχύτερη κατεργασία της εθνικής μας μυθοπαραμυθίας περί συνέχειας. Φυσικά επωφελέστερο θα ήταν να κοιτάξουμε μπροστά, αντί να ταλανιζόμαστε με παράλογα ιδεολογήματα. Εννοείται πως αν τα λεγόμενα του ιστορικού ήταν παντελώς αβάσιμα, το Gespenst του δεν θα στοίχειωνε τις ιστορικές μας σπουδές μέχρι και σήμερα. Ευνόητο είναι ότι, σε αντίθεση με τον «εθνικό» μας ιστορικό, ο ξένος ιστορικός δεν υποχρεούται να γράφει αυτά που κάθε φορά εμείς νομίζουμε περί ημών. Και δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι αντί του κανονικού Ιστορία της Ελλάδας (πβ. Ιστορία της Αγγλίας, της Γαλλίας κ.λπ.) εδώ προτιμήθηκε το Ιστορία του Ελληνικού Έθνους· έθνους που αυτού του είδους η ιστοριογραφία πάσχιζε να δημιουργήσει. Εν τούτοις, το τι ακριβώς εννοούμε μιλώντας διαχρονικά για «ελληνικό έθνος» παρέμενε ασαφές. Στα κρίσιμα χρόνια της διαμόρφωσης του νεοελληνικού εθνισμού, ο καλόγερος Κοσμάς εξέφραζε τα αισθήματά του προς το ποίμνιο γιατί διαπίστωνε ότι ήσαν χριστιανοί και όχι Έλληνες. Μετά τα «Ορλωφικά», με φιρμάνι του σουλτάνου Μουσταφά Γ΄ περιόδευε την Ελλάδα με σκοπό να κατευνάσει τους ραγιάδες. Το βασικό του μοτίβο ήταν ότι ο θεός μας λυπήθηκε και μας έστειλε τον σουλτάνο και έτσι μας γλίτωσε από τον πάπα. «Τον πάπα να καταράσθε» προέτρεπε το ποίμνιο. Φανατικός αντισημίτης, έχει πει τρομερά πράγματα κατά των Εβραίων. Παραδόξως θεωρείται «διδάσκαλος του γένους». Ο Φαλμεράιερ δεν αστόχησε σε ό,τι αφορά την εθνική αλλοίωση που επέφεραν οι μαζικές εγκαταστάσεις διαφόρων λαών στην Ελλάδα, κυρίως Σλάβων και Αλβανών/Αρβανιτών. Στους τελευταίους μάλιστα οφείλουμε μεγάλο μέρος της ελευθερίας μας. Παρ’ ημίν, συγγραφείς όλων των διαβαθμίσεων θεωρούν καθήκον τους να κατακεραυνώσουν τον γερμανό ιστορικό, έστω κι αν δεν έχουν διαβάσει ούτε μία σελίδα από τα βιβλία του, έστω κι αν μερικοί ούτε το όνομά του δε γράφουν σωστά. Πώς έχει το πράγμα. Οι πηγές μαρτυρούν μαζική εισβολή και συνεχή παρουσία Σλάβων στην Ελλάδα από τον 6ο μέχρι τον 15ο αιώνα. Αργότερα οι Σλάβοι «χάνονται». Επειδή όμως δεν μαρτυρείται αποχώρησή τους, θεωρείται ότι εξελληνίστηκαν. Ειδικότερα ότι εκχριστιανίσθηκαν (όχι βέβαια με την ελεύθερη θέλησή τους) και ότι μέσω της νέας τους θρησκείας εντάχθηκαν και αυτοί στον υπόδουλο κόσμο των Ρωμιών. Όπως παλιότερα οι τελευταίοι είχαν υποταχθεί θρησκευτικά στους ρωμαιο-βυζαντινούς χριστιανούς κυρίαρχους. Για τη μαζική παρουσία των Σλάβων στην Ελλάδα δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία. Το γεγονός ότι έφθασαν μέχρι την Πελοπόννησο και εκείθεν στα νησιά, υποδηλώνει ότι κατέκλυσαν τη χώρα. Σε κάποια φάση μάλιστα βρέθηκαν να πολιορκούν αυτή την Πάτρα, την οποία κατά τους χρονικογράφους έσωσε αυτοπροσώπως ο πολιούχος άγιος Ανδρέας. Ακόμη κι αν οι ιστορικές πηγές σιωπούσαν, η παρουσία των Σλάβων στην Ελλάδα άφησε αρχαιολογικά αλλά και γλωσσικά τεκμήρια. Στην ελληνική γλώσσα έχουν ενσωματωθεί κάπου 500 σλαβικές λέξεις[14], που κυρίως ανήκουν στο αγροτο-κτηνοτροφικό λεξιλόγιο. Πολύ μεγαλύτερη παρουσία –και σημασία– έχουν τα σλαβικά τοπωνύμια, υδρωνύμια και μικροτοπωνύμια. Ο αριθμός τους ποικίλλει στις διάφορες εκτιμήσεις. Ο φιλέλληνας ιστορικός Άρνολντ Τόυνμπη θεωρεί ότι συνολικά αποτελούν το 1/3 των ελληνικών τοπωνυμίων[15]. Η ελληνική πλευρά προσπαθεί να μειώσει και τον αριθμό και τη σημασία των τοπωνυμίων αυτών, τα οποία είναι πολύ περισσότερα από εκείνα που αναφέρει ο Μαξ Βάσμερ στο κλασικό πλέον βιβλίο του Die Slaven in Griechenland (1941), αφού εκεί κατά κανόνα παραλείπονται τα μικροτοπωνύμια. Η εμπειρία όμως διδάσκει πως όταν μια πόλη, πολίχνη, κώμη ή χωριό φέρει σλαβικό όνομα, εύλογα πρέπει να αναμένεται ότι και τα μικροτοπωνύμια της μείζονος περιοχής έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά. Το γεγονός ότι τα ελλαδικά σλαβικά τοπωνύμια διατηρήθηκαν και μετά την ανάμιξη των Σλάβων με τους λοιπούς Ελλαδικούς ή Κατωτικούς, όπως μάλλον μειωτικά τους αποκαλούν οι βυζαντινές πηγές, δείχνει ότι τους τελευταίους ουδόλως τους ενοχλούσαν. Τα ίδια, τηρουμένων των αναλογιών, ισχύουν και για τα αρβανίτικα, βλάχικα και λοιπά ξενικά τοπωνύμια. Στο νεοελληνικό κράτος υπάρχει μια έχθρα προς τα τουρκικά τοπωνύμια, πράγμα που παραδόξως δεν συμβαίνει με τα φραγκο-βενετσιάνικα, έστω κι αν η καταπίεση των τελευταίων υπήρξε πολλές φορές σκληρότερη εκείνης των Τούρκων. 6. Οι κάτοικοι των τοπωνυμίωνΑνιχνεύουμε εδώ εμπειρικά την καταγωγή των Νεοελλήνων. Το ελληνικό κράτος, δέσμιο του ιδεολογήματός του περί αδιάκοπης εθνικής συνέχειας από τον (μυθικό) Αγαμέμνονα μέχρι τον (Αρβανίτη) Μπότσαρη, από τα χρόνια του Όθωνα άρχισε να εξαφανίζει από τους χάρτες του νεαρού βασιλείου τα εθνικώς ύποπτα τοπωνύμια. Επιτροπές μετονομασιών συστάθηκαν, λειτούργησαν, διαλύθηκαν και ξανασυστάθηκαν, μέσα σε μια προσπάθεια «εθνοκάθαρσης»· του χάρτη τουλάχιστον. Δεν μπορούσε, κατά την επικρατούσα λογική, η ιστορική πρωτεύουσα της Πελοποννήσου να λέγεται Τρομπόλιτζα, στο Ναύπλιο να δεσπόζει η Αρβανιτιά – όνομα και πράγμα, η Αθήνα, με πανταχόθεν ορατά τα Τουρκοβούνια, να περιβάλλεται από αρβανιτοχώρια, και η ιστορική της συνοικία, η Πλάκα, η «συνοικία των θεών», να προέρχεται από το Πλιακ Ατένα (= Παλιά Αθήνα στα αρβανίτικα). Αυτά τα πράγματα ήταν ασύμβατα με το γενναίον ψεύδος της αδιάκοπης εθνικής συνέχειας από την απώτερη αρχαιότητα ως τις μέρες μας[16]. Για να πάρουμε μια ιδέα αυτής της συνέχειας: Στα χρόνια του Όθωνα ο Μαραθώνας ονομαζόταν Βρανά, η Σαλαμίνα Κούλουρη, οι Πλαταιές Κόκλα, οι Δελφοί Καστρί, η Χαιρώνεια Κόπραινα, οι Θήβες Ιστίβα, η Χαλκίδα Νεγκεπόντε, οι Μυκήνες Χαρβάτι, η Ολυμπία Μιράκα, οι Αμύκλες Σκλαβοχώρι (Σλαβοχώρι) και Μαχμούτμπεη. Την κυρίαρχη αντίληψη στην πολιτική των τοπωνυμίων διατύπωσε απερίφραστα ο Δημήτριος Καμπούρογλους στα 1920: «ἐπὶ τῆς Ἑλληνικῆς γῆς δὲν πρέπει νὰ μείνῃ τίποτε μὴ Ἑλληνικόν»[17]. Αν ο αθηναίος λόγιος ήθελε να είναι συνεπής προς τις αρχές του, θα έπρεπε να απαλλαγεί από το τουρκοπρεπέστατο επώνυμό του (kambur + oğul, «καμπούρη γιος»). Δυστυχώς όμως, το παρελθόν, που κατά τον Αριστοτέλη ούτε ο ίδιος ο θεός δεν μπορεί να το αλλάξει, οι ματαιόπονοι φαντάζονταν ότι μπορούσαν. Αλλά και αν ακόμη η προσπάθεια εξελληνισμού των τοπωνυμίων πετύχαινε πλήρως, πάλι το πρόβλημα του ιστορικού παρελθόντος της χώρας δεν θα λυνόταν. Γιατί αμέσως έρχεται το λογικό ερώτημα: τι ονόματα φέρουν οι άνθρωποι που κατοικούν σήμερα σε όλα τα ελλαδικά τοπωνύμια, «εθνικώς ύποπτα» και μη; Όλοι εμπειρικά γνωρίζουμε ότι σπάνια θα συναντήσουμε όνομα, επώνυμο, πατρώνυμο και μητρώνυμο Νεοέλληνα αμέτοχο ξενικών στοιχείων. Οι περισσότεροι αγνοούμε τι σημαίνει το όνομά μας, αφού κατά κανόνα τα ονόματά μας δεν σημαίνουν τίποτε στα ελληνικά. Μεγάλο σάρωμα στις ονοματοδοσίες επέφερε ο ιουδαιο-χριστιανισμός, συμβάλλοντας και με αυτό τον τρόπο στον αφελληνισμό μας. Πέρα λοιπόν από τα λοιπά ελληνιστί ανεξήγητα, οι Νεοέλληνες φέρουμε σήμερα και ουκ ολίγα ονόματα, δηλωτικά καταγωγής των προγόνων του φέροντος. Μικρό απάνθισμα: Αλβανός, Αρβανίτης, Σκιπετάρης, Αμπαδιώτης, Κατσίβελος, Τσιγγάνος/Τσίγγανος, Γιουρούκος, Εζερίτης, Γασμούλος, (Γ)καραγκούνης, Σέρβος, Σαρακατσάνης/-νος, Βλάχος, Βλάμης/Βλάμος, Γενοβέζος, Αλαμάνος, Μισιρλής, Μποσνάκης, Λιάπης, Γκέκας/-κης, Τόσκας, Τσάμης, Βρούστης/Βρούτσης, Βούλγαρης, Καραμανλής/Καραμανίτης, Αρμένης, Κόνιαλης, Χαλούλος, Χαλδούπης, Βάρναλης, Γκαγκαούζος, Τουρκόπουλος, Τουρκογιώργης, Τούρκεζας, (Τ)σι(τ)σιλιάνος. Επίσης Ζούπανος, Τουρκομερίτης, Φράγκος, Φραγκόπουλος κ.λπ. Ακόμη: Ρωσσίδης, Γυφτόπουλος, Αράπογλου, Ισμαήλος, Μπογδάνος, Κατελάνος, Γενήτσαρης, Δαρδανός, Σ(κ)λάβος/Σκλαβούνος, Κατσίβελος, Καλαβρός, Μπαβαρέζος, Βενετσιάνος, Μιληγγός, Γαλάτης, Βαρούχας, Σαμλής (Σύριος), Γιεχουντής, Καραντενίζης, Μαραβέλιας. Όπως βέβαια παράγωγα και σύνθετα των ανωτέρω, επώνυμα με καταλήξεις -βιτς, -ωφ, -(ν)λης, καθώς και πάμπολλα άλλα εθνότητος σημαντικά. Ωστόσο ενδεχομένως θα εθεωρείτο προσβολή να αποκαλέσουμε σήμερα κάποιον Νεοέλληνα «Σλάβο», «Αλβανό», «Τούρκο» –αυτό δα!– πολύ δε περισσότερο «Τουρκόσπορο»· όπως αποκαλούσαν οι Ελλαδίτες τους Μικρασιάτες πρόσφυγες. Ρίξαμε λοιπόν στο εθνομίξερ (ή στη μηχανή του χρόνου) όλες τις φυλές, πατήσαμε το επιθυμητό κουμπί, και βγάλαμε έναν άχραντο Έλληνα από τα χρόνια του Περικλή. Το πράγμα, ως fiction, έχει τη γοητεία του. Με την ευκαιρία ας δούμε και μερικά άλλα εθνικά μας γνωρίσματα: Η εθνική μας ενδυμασία είναι του «τσολιά»[18] με φέσι και τσαρούχια – εκείνης του Γερμανοτσολιά συμπεριλαμβανομένης. Η σκοντριάνικη (από την “haute-couture” της Σκόδρας) ήταν φημισμένη στολή τσολιά των αοιδίμων ημών Κλεφτών προγόνων – μια ονομασία σημαντική. Ο εθνικός μας χορός, ο τσάμικος (βεβαίως αντάμα με το τσιφτετέλι, το χασαποσέρβικο ή τον ζεϊμπέκικο[19]). Η εθνική μας κουζίνα, η περίφημη “Greek Cuisine” των τουριστικών οδηγών, αρχαίων δείπνα: ιμάμ-μπαϊλντί, μουσακά («γκρηκ μουζάκα»!), γιαχνί, τας κεμπάπ, κιοφτέ, γιουβαρλάκια, ατζέμ πιλάφ, μπακλαβά, χαλβά, κασέρι, λουκούμ, καταΐφ. Οι Πειραιώτες πίνουν τον τούρκικο καφέ τους στο Πασά λιμάνι ή στο Τουρκολίμανο. Τα Χριστούγεννα φτιάχνουμε κουραμπιέδες, στο παραδοσιακό σχήμα της ημισελήνου. Τα χρώματα της σημαίας μας συμπίπτουν με τα χρώματα της Βαυαρίας, ενώ ο δικέφαλος αετός, το αρπακτικό σύμβολο της ελλαδικής Εκκλησίας (όπως και των ποδοσφαιρικών σωματείων ΑΕΚ και ΠΑΟΚ) είναι πιθανώς τουρκομανικής καταγωγής. Ο χαρακτηριστικός τύπος του σύγχρονου Έλληνα, ο Zorba the Greek (τουρκ. zorba = ταραξίας, άτακτος), ένα touristy. Τα εθνικά μας μουσικά όργανα, απολλώνια παρακαταθήκη: μπουζούκι, τζουράς, μπαγλαμάς, ζουρνάς, ντέφι. Ανθρωπωνύμια, τοπωνύμια, σύμβολα, ένδυση, διατροφή, «εθνικά» χαρακτηριστικά, νοοτροπία, θρησκεία, στο πλείστον βαλκανικά και ανατολίτικα. Όπως λογικότατα παρατηρεί ο Γεράσιμος Κακλαμάνης «η “πολιτιστική” ταυτότητα των σημερινών Ελλήνων δεν είναι διαφορετική από εκείνη των Σέρβων, των Βουλγάρων, των Αλβανών, και εν πολλοίς των Τούρκων. Η τέτοια υφή των πραγμάτων έγκειται απλώς στην κοινή ιστορία και συμβίωση»[20]. Θεωρούμε δεδομένο τον εξελληνισμό, αφομοίωση, απορρόφηση κ.τ.τ. των άλλων λαών. Φαίνεται πως είμαστε ράτσα με μεγάλη απορροφητικότητα. Ας ακούσουμε όμως εδώ μια ενδιαφέρουσα άποψη: «της αφομοίωσης των Σλάβων της Ελλάδας πρέπει να είχε προηγηθεί η αφομοίωση, ως ένα βαθμό τουλάχιστον (…) πολλών Γραικών και άλλων γηγενών της Βαλκανικής από τους Σλάβους και ως ένα βαθμό από τους Βλάχους, ενώ για την αφομοίωση όλων αυτών από την βυζαντινή διοίκηση χρησιμοποιήθηκαν και άλλα, εξωοικονομικά μέσα (βία, μετακινήσεις πληθυσμών, θρησκευτικός προσηλυτισμός)»[21]. Μήπως λοιπόν όλοι αυτοί οι «άλλοι λαοί» είμαστε εμείς; Η σισύφεια προσπάθεια της σύνδεσής μας με τους Έλληνες, λογικά μπορεί να περάσει μέσα από δύο οδούς: είτε α) εκείνη της συνέχειας του αίματος, στο σχήμα πρόγονοι-απόγονοι, είτε β) μέσα από την διεκδίκηση των Ελλήνων ως πνευματικών μας προγόνων. Και για μεν συνέχεια του αίματος, δεν μπορεί να γίνεται σοβαρός λόγος, ενόψει της πρόδηλης φυλετικής πανσπερμίας. Άλλωστε μετά τη ναζιστική εμπειρία το αίμα ως εθνικό κριτήριο μάλλον έχει εγκαταλειφθεί. Όσον αφορά την πνευματική συνέχεια, οι πνευματικοί μας πατέρες είναι, αλίμονο, διάφορα πρόσωπα της εβραϊκής μυθολογίας, ποικίλοι άλλοι Ιουδαίοι, κάποιοι ελληνιστάριοι πατέρες της Εκκλησίας και παντοίοι ιουδαιο-χριστιανοί κατά κανόνα μισέλληνες. Κάποιες κλωστές πνευματικής συνέχειας με τους Έλληνες θα μπορούσαν να διεκδικηθούν μέσω της ευρωπαϊκής παράδοσης του διαφωτισμού και του ορθολογισμού (η κοραϊκή μετακένωσις), αλλά αυτά τα πράγματα δεν ευδοκίμησαν ιδιαίτερα στα χώματά μας. Τούτο δε συνέβη δι’ ευχών –και πράξεων– των αγίων πατέρων ημών. 7. Ειδικότερα για τη γλώσσαΈστω. Ακόμη κι αν σαρώθηκαν όλα τα γνωρίσματα της ελληνικότητας, παρά τις φυλετικές αναμίξεις, φαίνεται πως η ελληνική σ’ όλες τις περιόδους υπήρξε η γλώσσα της πλειονότητας των κατοίκων της χώρας. Ο Οδυσσέας Ελύτης απευθυνόμενος σε Έλληνες μετανάστες της Σουηδίας τον Νοέμβριο 1979, μετά την παραλαβή του βραβείου Νόμπελ, είπε μεταξύ άλλων: «Είμαστε οι μόνοι σ’ ολόκληρη την Ευρώπη που έχουμε το προνόμιο να λέμε τον ουρανό “ουρανό” και τη θάλασσα “θάλασσα” όπως την έλεγαν ο Όμηρος και ο Πλάτωνας πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια». Ένας γλωσσολόγος δεν θα εξέφραζε τέτοια βεβαιότητα· ούτε καν γι’ αυτές τις δύο λέξεις. Αν ο Πλάτων έκανε μια δευτέρα παρουσία στη χώρα του, δεν θα καταλάβαινε τίποτε από τη γλώσσα των σημερινών κατοίκων της. Ίσως και να εκπλησσόταν αν μάθαινε ότι αποκαλούμε εαυτούς Έλληνες. Ούτε καν τα ίδια του τα έργα δεν θα μπορούσε να διαβάσει (ενόψει της μικρογράμματης γραφής). Ακόμη κι αν κάποιος του τα διάβαζε, πιθανότατα πάλι δεν θα καταλάβαινε, αφού κανείς δεν ξέρει πώς πραγματικά προφερόταν η Ελληνική. Ωστόσο, ο κραταιός γλωσσολόγος Γ. Χατζηδάκις παρατηρούσε στα 1884: «Μόνη ἡ γλῶσσα φαίνεται ὅτι ἀποτελεῖ ἐξαίρεσιν, διασωθεῖσα ἐκ τοῦ φρικώδους ἐθνικοῦ ἡμῶν ναυαγίου. (…) Κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπον ὑπελείφθη [= απέμεινε] ἡ γλῶσσα ὁ μόνος δεσμὸς τῶν Γραικορρωμαίων, ὅπως ὁ ἀοίδιμος Κοραῆς τοὺς ὠνόμαζε, πρὸς τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνας»[22]. Η γλώσσα, ο μόνος δεσμός. Και αυτή η άποψη όμως δεν είναι χωρίς ενστάσεις. Τα ελληνικά μας έχουν υποστεί τόσες δομικές μεταβολές μέσα στο πέρασμα των αιώνων, που έχουν γίνει αγνώριστα σε σχέση με τα κλασικά. Η αρχαία προσωδία έχει χαθεί, η προφορά έχει αλλάξει, όπως και η μουσικότητα της λέξης και της φράσης. Ο δυναμικός τόνος αντικατέστησε τον μουσικό. Η σύνταξη έχει εξαρθρωθεί, οι εγκλίσεις έχουν μειωθεί, οι τρεις φωνές του ρήματος έγιναν δύο. Όπως και οι «αριθμοί» ουσιαστικών και ρημάτων. Τα απαρέμφατα και οι μετοχές τείνουν προς έκλειψη. Οι μεταφραστές ξένων φιλοσοφικών έργων στα νεοελληνικά αντιμετωπίζουν πλείστα όσα προβλήματα – στον τόπο που γέννησε τη φιλοσοφία. Η προφορά της αρχαίας Ελληνικής αποτελεί ένα γρίφο και μόνο υποθέσεις μπορεί να γίνουν. Το βέβαιο είναι πάντως ότι προφέρονταν όχι όπως τα σημερινά. Πρόκειται για μια κατάσταση που δεν συμβιβάζεται με την έννοια της –γλωσσικής, έστω– συνέχειας. Ο Φαλμεράιερ πιστεύει ότι η νεοελληνική γλώσσα, τις απαρχές της οποίας τοποθετεί, όπως και άλλοι, στον 12ο αιώνα, δεν δημιουργήθηκε στην Ελλάδα, αλλά στον Βόσπορο, τη Θράκη, τη Μικρά Ασία και ότι μεταφέρθηκε στην Ελλάδα από τους νέους αποίκους[23]. Η εξήγηση μπορεί να είναι ότι τα νέα ελληνικά αποτελούν ένα υποπροϊόν της ελληνιστικής κοινής, μιας lingua franca λαών που στη μέγιστη πλειονότητά τους δεν είχαν για μητρική γλώσσα την Ελληνική. Σ’ αυτούς, πλην άλλων, ανήκαν οι Ελληνισταί (ελληνόγλωσσοι Ιουδαίοι) και οι Ελληνιστάριοι (λογής αλλόφυλοι χρήστες της Ελληνικής). Αυτής της γλωσσικής παράδοσης κληρονόμοι είμαστε, όπως οι κάτοικοι των ΗΠΑ της αγγλικής γλώσσας και οι κάτοικοι της Λατινικής Αμερικής της ισπανικής. Οι τόνοι και τα πνεύματα επιστρατεύτηκαν ακριβώς για να υποβοηθούνται οι ξένοι. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, στην αλλοίωση της προφοράς συνέβαλε και η διάδοση της εγγραμματοσύνης. Διότι όλοι πλέον μάθαιναν τη γλώσσα από κείμενα. Αυτό λεγόταν ελληνισμός, το ελληνίζειν γλωσσικά. Φυσικά ο αττικισμός δεν εξέλιπε, αλλά αφορούσε μια δράκα λογίων συγγραφέων. Θεωρώ ότι η γλώσσα έμεινε περισσότερο ανόθευτη μέσα στον αγράμματο λαό, ιδίως των δυσπρόσιτων περιοχών, όπου συναντάμε κάποιους απρόσμενους αρχαϊσμούς. Εν τούτοις στη δημώδη γλώσσα επέδρασαν παράγοντες όπως η στενή συναναστροφή με αλλόγλωσσους και αλλόφυλους λαούς, η εκάστοτε γλώσσα της κρατικής εξουσίας, η υποχώρηση του εθνικού αισθήματος μπροστά στο θρησκευτικό, κ.λπ. Στις παραμονές του Εικοσιένα ο Κοδρικάς εδόξαζε: «Τί δὲ κοινότερον πρὸς ἓν ἔθνος ἀπὸ τὴν πάτριον Γλῶσσαν του;»[24]. Το ίδιο κι ο Παπαρρηγόπουλος αργότερα. Η Βαβυλωνία του Δ. Βυζαντίου (έργο του 1836) μας δίνει μια ιδέα για την κατάσταση της γλώσσας στην αυγή του νεοελληνικού κράτους. Ένα αυθεντικότερο εθνογλωσσικό δείγμα (και μίγμα) είναι η Αληπασιάδα, ένα έπος 10.000 στίχων του Χατζή Σεχρέτη, αυτού του αγράμματου Ομήρου του Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Στο παρακάτω απόσπασμα, αναφορά στον Γιουσούφ Αράπη, παλιό παιδαγωγό (λαλά) και κατόπιν έμπιστο και ιδιωτικό δήμιο του Αλή: «Και το λαλά τ’ Αλή Πασά τον λέν’ Ισούφ Αράπη,/ Μερόνυχτα ’στο τζάκι του αυτός δίνει τζεβάπι./ Σ’ όσους καυγάδες έλαχε Αλή Πασάς ατός του,/ Του βρίσκονταν ’στο νύχι του κι’ Αράπης ο δικός του./ Αυτός τζακίζει κόκκαλα και πλάταις και παγίδια,/ Και κλέφταις ’στ’ άγρια βουνά τους τρών’ τα μαύρα φείδια./ Κι’ οι Μπέηδες της Ρούμελης όλοι τον προσκυνούνε/ Το μαύρο χέρι του λαλά του το γλυκοφιλούνε./ Όταν να βγη ’στα Τρίκκαλα, οι κλέφταις το μαθαίνουν,/ Απ’ όλα τ’ άγρια τα βουνά, σκίζουν τη γη και μπαίνουν./ Και ’στα Δερβένια πουθενά δεν βλιάζουν οι ζορμπάδες,/ Τι το σπαθί του πέρασε αμέτρητες χιλιάδες./ Γιατ’ είναι μαυροκέφαλος, και θάνατον δεν γράφει,/ Κι’ όποιον να βάνη ’στο σπαθί δεν κάνει πειό νισάφι»[25]. Αυτή η μικτή ελληνο-τουρκ-αλβανική γλώσσα αποδίδει τόσο τη φυλετική σύνθεση του ελλαδικού χώρου γύρω στο Εικοσιένα, όσο και την πάτριον γλώσσαν των κατοίκων του. Τελικά βέβαια κυριάρχησε η κρατική καθαρεύουσα. Ένα καθαρόαιμο έθνος απαιτούσε μια κεκαθαρμένη γλώσσα. Όπως όμως παρατηρεί από τη ρωμαϊκή εποχή ο Αίλιος Αριστείδης, Έλληνες είναι όσοι ελληνίζουν «οὐ μόνον τοῖς ῥήμασι, ἀλλὰ καὶ τῇ γνώμῃ» (Ὑπὲρ τῆς πρὸς Ἀθηναίους εἰρήνης, 403.11). Δηλαδή τα ρήματα δεν αρκούσαν για τη συγκρότηση του Έλληνα· ο οποίος στον χαρακτήρα παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό Ρωμιός. Μια διαχρονική εξέταση του θέματος κάνει ο Απόστολος Βακαλόπουλος στο μεστό βιβλίο του Ο χαρακτήρας των Ελλήνων. Ανιχνεύοντας την εθνική μας ταυτότητα. (Θεσσαλονίκη 1983). 8. Το Εικοσιένα και η λαϊκή ιδεολογίαΣτα σχολικά μας χρόνια έχουμε διδαχθεί ότι η Επανάσταση έγινε «για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδος την ελευθερία». Πιο ατυχές σύνθημα δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Διότι στον τομέα που καταπιέζονταν λιγότερο οι Ρωμιοί (ο όρος δηλώνει όλους τους ορθόδοξους Βαλκάνιους που υπάγονταν στο πατριαρχείο, όχι μονάχα τους Έλληνες) ήταν εκείνος της θρησκείας. Εξάλλου το πατριαρχείο, για αιώνες ολόκληρους, ήταν ένα με τον σουλτάνο. Από την Άλωση και ύστερα το πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης αποτελούσε βασικό θεσμό του Οθωμανικού κράτους. Ο πατριάρχης ήταν πασάς τριών ιππουρίδων, τρίουρος πασάς κατά τον Κ. Κούμα. Με άλλα λόγια, ο θεός, διά του επισήμου αντιπροσώπου του, «δεν ήθελε την επανάσταση». Όσο για την πατρίδα, ο καθένας την αντιλαμβανόταν όσο στενότερα και πιο κοντόφθαλμα μπορούσε. Το σύνθημα επιλέχθηκε διότι την απουσία εθνικής ομοιογένειας κλήθηκε να καλύψει η θρησκευτική. Ο Θ. Κολοκοτρώνης σε λόγο του σε μαθητές της Αθήνας το 1838 είπε: «όταν πιάσαμε τα άρματα, είπαμε πρώτα υπέρ Πίστεως και έπειτα υπέρ Πατρίδος». Ο «Γέρος του Μοριά» δεν είχε βέβαια λόγο να αναφέρει ότι παλιότερα συζητούσε με τον Τουρκαλβανό Αλή Φαρμάκη για μια ελληνο-τουρκ-αλβανική ομοσπονδία με σημαία «από το ένα μέρος το φεγγάρι [την ημισέληνο] και από το άλλο τον σταυρό», όπως λέει ο ίδιος στην Διήγηση Συμβάντων[26]. Όμως το ερώτημα παραμένει: Από τι ήθελαν να απαλλαγούν και τι επιδίωκαν οι επαναστατημένοι; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, αλλά το τελευταίο που τους απασχολούσε ήταν η θρησκευτική καταπίεση. Η απάντηση ίσως να βρίσκεται σε ένα άλλο σύνθημα: «Ελευθερία ή Θάνατος». Όμως το πατριαρχείο θεωρούσε την ελευθερία έργο του διαβόλου! (Πατρική Διδασκαλία, 1798). Η διακήρυξη του Υψηλάντη (Ιάσιο, Φεβρ. 1821) έχει τίτλο «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος». Σ’ αυτό το κατά τ’ άλλα χλιαρό κείμενο δεν θα βρούμε κάτι που να δικαιολογεί θρησκευτικά την Επανάσταση. Οι υπόδουλοι Ρωμιοί εκεί που καταπιέζονταν λιγότερο ήταν στα ζητήματα θρησκείας και παιδείας. Εδώ ο πασίγνωστος πίνακας του Γύζη, που κοσμούσε για δεκαετίας τις σχολικές αίθουσες και τα εξώφυλλα των μαθητικών τετραδίων. Ο Φόυερμπαχ αναφέρει ότι η θρησκευτική τέχνη είναι αναγκαία διότι δίνει ύπαρξη στα ανύπαρκτα. Αναφέρει ο ελληνορθόδοξος Χρ. Γιανναράς: «Το καινούργιο κρατίδιο είχε συνείδηση ότι αντλεί την εθνική του ταυτότητα όχι από τη φυλετική του ομοιογένεια, ούτε καν από τη γλώσσα, αλλά πρώτιστα από την ορθόδοξη πίστη των κατοίκων του»[27]. Ούτε που διανοείται ο γνωστός θεολόγος ότι αυτή ακριβώς η πίστη είχε εξαρθρώσει την εθνική ταυτότητα των Ελλήνων από τους χρόνους του Ιουστινιανού κι έπειτα. Η χριστιανική πίστη παρουσιαζόταν λοιπόν ως το περισσότερο κοινό «ιδεολογικό» στοιχείο μεταξύ των υπόδουλων λαών της Βαλκανικής. Ωστόσο ο και μαθηματικός Γεράσιμος Κακλαμάνης, μετά από πολύπλοκους υπολογισμούς καταλήγει στο συμπέρασμα ότι 430.000 εκ των εξεγερθέντων ελλαδικών κατά των Τούρκων ήσαν μωαμεθανοί. «Ήγουν η πλειονότης»[28]. Διόλου παράδοξο λοιπόν που ο βλαχικής καταγωγής Ρήγας Βελεστινλής συμπεριλάμβανε και τους Τούρκους στους καταπιεζόμενους από τον σουλτάνο λαούς[29]. Όχι αδικαιολόγητα συνεπώς στη Φιλική Εταιρία είχαν μυηθεί και ορθόδοξοι χριστιανοί από σλαβικές χώρες, όπως και κάποιοι δυσαρεστημένοι μουσουλμάνοι[30]. Διαρκούσης της επαναστάσεως οι εκκλησιαστικοί προσπάθησαν να επιβάλουν σαν νομοθεσία του υπό σύσταση κράτους τους αστικούς και ποινικούς νόμους «των χριστιανών ημών αυτοκρατόρων». Αυτό δε παρά το γεγονός ότι οι Εθνοσυνελεύσεις αναγνώριζαν την συνεχή ύπαρξη δουλείας 22 αιώνων, από τους ρωμαϊκούς χρόνους μέχρι το 1821 – χώρια η υποταγή στους Μακεδόνες. Πώς όμως να επαναφέρει κανείς σε ένα κράτος που ήθελε να γίνει σύγχρονο και ευρωπαϊκό τα νομικά συστήματα του χριστιανικού μεσαίωνα; Οι άνθρωποι αυτοί αγωνίζονταν για μια χαμένη υπόθεση. Δεν μπορείς να πας μπροστά κοιτώντας πίσω. Ωστόσο το σουρεαλιστικό εξεύρημα του «ελληνο-χριστιανικού πολιτισμού» αφού ταλαιπώρησε για έναν αιώνα την παιδεία μας, όχι μόνο δεν εγκαταλείφθηκε, αλλά θωρακίστηκε συνταγματικά το 1952. 9. Σαν επίλογοςΌσο εύκολο είναι να χαραχθούν στο χάρτη τα όρια ενός κράτους, άλλο τόσο δύσκολη είναι η δημιουργία ενός μονοεθνικού κράτους. Σήμερα, σε αντίθεση με τη νομική υπηκοότητα, δεν είναι εύκολο να πει κανείς ποιος ανήκει πραγματικά στο νεοελληνικό έθνος. Αντικειμενικά κριτήρια δεν υπάρχουν, αφού πλέον ξαναείμαστε μια πολυεθνική και πολυθρησκευτική κοινωνία, με την «κρατούσα θρησκεία» να δίνει διαρκώς μάχες διαφύλαξης των μεσαιωνικών της κεκτημένων. Κρατούσα δε θρησκεία είναι αυτή που διαθέτει κράτος, στρατό, ναυτικό και αεροπορία. Όμως ας κλείσουμε με κάτι ελπιδοφόρο. Πριν από μερικά χρόνια στην κώμη της Αττικής όπου διαμένω, στη μαθητική παρέλαση για την «25η Μαρτίου» (άλλος ένας εθνικός μύθος), μαζί με τα παιδιά του τοπικού νηπιαγωγείου παρέλασε και ένα πανέμορφο κοντό μαυράκι. Ήταν όχι πάνω από πέντε χρονών, τελευταίο στη σειρά του, που ήταν και η τελευταία όλης της παρέλασης. Φορούσε στολή τσολιά, όπως και τα άλλα παιδάκια. Βημάτιζε καμαρωτά, σοβαρά και με αυτοπεποίθηση. Η φούντα του φεσιού έπαιζε με τα σγουρά του μαλλιά. Κοίταζε ίσια μπροστά, λες και ατένιζε το μέλλον. Δεν έστρεφε το κεφάλι ούτε δεξιά, ούτε αριστερά· πολύ δε περισσότερο πίσω. Κουνούσε ζωηρά τα χέρια πάνω κάτω, ενώ οι επωμίδες της στολής τόνιζαν την κίνηση. Ο κόσμος χειροκρότησε την εμφάνιση των νεαρών βλαστών του έθνους, αλλά καταχειροκρότησε το περήφανο κατάμαυρο Ελληνόπουλο. [1] Η βυζαντινολόγος Ελένη Αρβελέρ θεωρεί ότι η Ελλάδα είναι η μοναδική βαλκανική χώρα που συγκροτήθηκε χωρίς την απελευθέρωση της πρωτεύουσάς της, δηλαδή της Κωνσταντινούπολης (εφημ. Μακεδονία 30.5.2010). Πότε όμως ήταν η Κων/πολη πρωτεύουσα της Ελλάδας; Η ελληνόψυχη εφημερίδα Στόχος είχε προμετωπίδα της το σύνθημα: «Κωνσταντινούπολις πρωτεύουσα της Ελλάδος», ήδη μια πάγια θέση του κόμματος Χρυσή Αυγή. [2] Κατά το εθνικιστικό δόγμα «το Εθνικό Κράτος είναι Κράτος του συγκεκριμένου Έθνους» (…) «Η παρουσία εθνικών μειονοτήτων θα έπρεπε να θεωρείται από το Εθνικό Κράτος ως πρόβλημα υπ’ αριθμόν Ένα». (Δημ. Δημόπουλος, Το Εθνικό Δόγμα και η σύγχρονη φυλετική αντίληψις, Νέα Τάση, Αθήνα 1987, σ. 228-9) [3] Ν.Β. Τωμαδάκης, Κλεις της βυζαντινής φιλολογίας, τόμ. Α΄, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 41993, σ. 12-13. [4] Κ.Θ. Δημαράς στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΓ΄, σ. 476. [5] Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Νίκα, τόμ. 4, σ. 41. [6] Π.Κ. Χρήστου, Οι περιπέτειες των εθνικών ονομάτων των Ελλήνων, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 21989, σ. 69. [7] Κ. Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, τόμ. 12, Βιέννη 1832, σ. 535. [8] Π. Κανελλόπουλος, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, Γιαλελλής Αθήνα 31976, τόμ. 1, σ. 35. [9] Ph. Sherrard, Δοκίμια για τον Νέο Ελληνισμό, εκδ. Αθηνά, Αθήνα 1971, σ. 20. [10] Π.Κ. Χρήστου, ό.π., σ. 90. [11] Στα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη κάποιος φίλος του ρωτάει: «Τι στοχάζεσαι, αυτό το Ρωμαίγικο θα κάμει άργητα να γίνει;». [12] Αμβρ. Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, τόμ. Α΄, Αθήνα 1839, σ. 398 επ. [13] Βλ. J. Ph. Fallmerayer, Ιστορία της χερσονήσου του Μοριά κατά το Μεσαίωνα, Μέρος Α΄, Μεγάλη Πορεία, Αθήνα 2002, εισαγωγή-μετάφραση-πραγματολογικά Παντ. Σοφτζόγλου, στον Πρόλογο. [14] Κ. Ρωμανός, στην Εισαγωγή τού: Ι.Φ. Φαλλμεράυερ, Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων, Νεφέλη, Αθήνα 1984, σ. 21. [15] Στο N. Forbes, A.J. Toynbee, D. Mitrany, D.G. Hogarth, The Balkans. A History of Bulgaria-Serbia-Greece-Rumania-Turkey, Timeless Classic Books 2010 [1915], σ. 141. [16] Θα άξιζε να γραφτεί μια ειδική διατριβή για τον πρώτο ευρετή αυτού του μύθου. [17] Δ. Γρ. Καμπούρογλου, Τοπωνυμικά παράδοξα, Αθήνα 1920, σ. 5. [18] «Ένα αξιοπαρατήρητο γεγονός είναι, ότι η δήθεν εθνική στολή των Ελλήνων είναι δανεισμένη είτε από τους Τούρκους είτε από τους Αλβανούς. Ο βασιλιάς Όθων για να δείξει πατριωτισμό και να αποκτήσει δημοτικότητα, φορά τις γιορτινές μέρες τη φορεσιά ενός σλαβικού λαού [εννοεί τους Αλβανούς]. Και οι ναυτικοί της Ύδρας για να ξεχωρίζουν από τους βαρβάρους της Ανατολής, στολίζονται με μια τουρκική στολή» [εννοεί τη νησιώτικη βράκα]. Εντμόντ Αμπού, Η Ελλάδα του Όθωνος, μτφρ. Α. Σπήλιου, Αφοί Τολίδη, Αθήνα χ.χ., σ. 54. [19] «[Ο]ἱ καλούμενοι Ζεϊμπέκοι (…) δὲν εἶναι γνήσιοι Τοῦρκοι ἀλλὰ μίγμα ἑλληνοτουρκικὸν πιθανῶς». Κ.Ι. Άμαντος, Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, Ι.Ν. Σιδέρη, Αθήνα 1919, σ. 117. Το βιβλίο εκδόθηκε για τις ιδεολογικές ανάγκες της μικρασιατικής εκστρατείας. Όσο για τους Κιζιλμπάσηδες, κατά τον ίδιο συγγραφέα, «ἴσως πρόκειται περὶ ἐθνολογικοῦ μίγματος ἑλληνοπερσικοῦ ἢ ἑλληνοκουρδικοῦ». (σ. 118). Για τους Γιουρούκους πάντως δεν είμαστε βέβαιοι «κατὰ πόσον ἀνεμίχθησαν μεθ’ Ἑλλήνων» (σ. 119). [20] Γερ. Κακλαμάνης, Ανάλυση της Νεοελληνικής αστικής ιδεολογίας, Ροές, Αθήνα 21989, σ. 9. [21] Γερ. Σ. Σκλαβούνος, Περί συνέχειας και ασυνέχειας των Ελλήνων, Γόρδιος, Αθήνα 2008, σ. 49. [22] Παρατίθεται στο Γ. Κορδάτος, Η κοινωνική σημασία της ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Επικαιρότητα, Αθήνα 51972, σ. 24. [23] Ι.Φ. Φαλλμεράυερ, Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων, μτφρ. Κ. Ρωμανού, Νεφέλη, Αθήνα 1984, σ. 64. [24] Παν. Κοδρικάς, Μελέτη της κοινής ελληνικής διαλέκτου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1998, σ. γ΄. [25] Σπ. Π. Αραβαντινός, Ιστορία του Αλή Πασά του Τεπελενλή, τόμ. ΙΙ, Δωδώνη, Αθήνα 2004, σ. 536. [26] Μ.Γ. Λαμπρυνίδης, Οι Αλβανοί κατά την κυρίως Ελλάδα και την Πελοπόννησον, τυπογρ. Εστίας, Αθήναι 1907, σ. 84. [27] Χρ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα, Δόμος, Αθήνα 1999, σ. 263. [28] Γερ. Κακλαμάνης, Επί της δομής του Νεοελληνικού κράτους, Καραβία, Αθήνα 2012 [1986], σσ. 74 επ. [29] Απ. Β. Δασκαλάκης, Το πολίτευμα του Ρήγα Βελεστινλή, Βαγιονάκη, Αθήνα 1976, σ. 7, 74 και passim. [30] Ch. A. Frazee, Ορθόδοξος Εκκλησία και Ελληνική Ανεξαρτησία 1821-1852, μτφρ. Ιωσ. Ροηλίδης, Δόμος, Αθήνα 1987, σ. 27.

Σύνδεση