Ο Σολωμός του Στυλιανού Αλεξίου: ο "Κρητικός" και ο Κριτικός

Διονύσιος Σολωμός, Ο Κρητικός, επίμετρο-σημειώσεις Στυλιανός Αλεξίου, Κίχλη, Αθήνα 2013, σελ.24 Κατάντησε κοινοτοπία να λέμε ότι ο Στυλιανός Αλεξίου, ο οποίος πέθανε στις 12 Νοεμβρίου 2013 σε ηλικία 92 χρονών, ήταν «αναγεννησιακός λόγιος». Και όμως, το εύρος των γνώσεών του και των ενδιαφερόντων του ήταν εξαιρετικά μεγάλο. Ειδικευόταν στην αρχαιολογία, στην ιστορία και στη φιλολογία, και οι ενασχολήσεις του κάλυπταν ένα ευρύτατο χρονικό φάσμα, από τον μινωικό πολιτισμό μέχρι τη μεσαιωνική δημώδη γραμματεία, την Κρητική Αναγέννηση και τη σύγχρονη λογοτεχνία (ιδίως το έργο του Νίκου Καζαντζάκη). Γέννημα-θρέμμα του Ηρακλείου, ήταν γιος του ποιητή Λευτέρη Αλεξίου και ανιψιός των λογοτεχνών Έλλης Αλεξίου και Γαλάτειας Καζαντζάκη. Ο Στυλιανός Αλεξίου ακολούθησε κατά κάποιον τρόπο τα ίχνη του Στέφανου Ξανθουδίδη, ο οποίος είχε υπηρετήσει ως έφορος αρχαιοτήτων της Κρητικής Πολιτείας (1900-1915) και αργότερα ως διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου του Ηρακλείου, αλλά εξέδωσε έργα της Κρητικής Αναγέννησης: τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου (πρώτη κριτική έκδοση 1915 και λαϊκή έκδοση 1928), τον Φορτουνάτο του Μ. Α. Φώσκολου (1922) και την Ερωφίλη του Χορτάτση (1928). Η πρωτοβουλία της κριτικής έκδοσης του Ερωτόκριτου οφειλόταν στον λόγιο τυπογράφο Στυλιανό Μιχ. Αλεξίου, παππού του δικού μας Στυλιανού, ο οποίος κάλυψε και τις δαπάνες της εκτύπωσης. Όπως ο Ξανθουδίδης, και ο εγγονός Αλεξίου ήταν αρχαιολόγος και έφορος αρχαιοτήτων, αλλά και εξέδωσε τον Ερωτόκριτο και την Ερωφίλη, αναγνωρίζοντας τον πρωτοποριακό ρόλο του Ξανθουδίδη αλλά και διορθώνοντας πολλά λάθη του. Ο Αλεξίου ήταν από τους πρωτεργάτες στην ίδρυση του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης στο Ηράκλειο το 1953 και ήταν διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου από το 1962 μέχρι το 1977, οπότε διορίστηκε Καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ως φιλόλογος εξέδωσε τον Βασίλειο Διγενή Ακρίτη (κατά το χειρόγραφο του Εσκοριάλ) (κριτική έκδοση 1985 και λαϊκή έκδοση 1990) και πολλά από τα αριστουργήματα της κρητικής αναγεννησιακής λογοτεχνίας: μεταξύ άλλων τη Βοσκοπούλα (1963), τον Απόκοπο του Μπεργαδή (1965), τον Ερωτόκριτο (κριτική έκδοση 1980 και λαϊκή έκδοση 1985) και –σε συνεργασία με τη σύζυγό του φιλόλογο Μάρθα Αποσκίτη– την Ερωφίλη (1988) και τον Κρητικό πόλεμο του Μπουνιαλή (1995). Το 1994 εξέδωσε τα Ποιήματα και πεζά του Σολωμού. Ο Αλεξίου ήταν και ο ίδιος ποιητής: η συλλογή του Στίχοι επιστροφής κυκλοφόρησε το 2012. Επίσης μετέφρασε επιλογή από τα σονέτα του συνομήλικου του Χορτάτση Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (1989) σε ρυθμικούς αλλά ανομοιοκατάληκτους στίχους· στο μεταφραστικό αυτό κατόρθωμα ο Αλεξίου άντλησε μέρος της έμπνευσής του από τη γλώσσα και τη στιχουργία των κρητικών συγκαιρινών του άγγλου ποιητή, οι οποίοι επηρεάστηκαν ενίοτε από τα έργα των ίδιων ιταλών συγγραφέων. Ο Στυλιανός Αλεξίου έχαιρε της υπόληψης της διεθνούς κοινότητας των πανεπιστημιακών Ελληνιστών. Αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας των πανεπιστημίων της Πάδοβας, της Αθήνας και της Κύπρου, και ήταν ο μόνος άνθρωπος που είχα προτείνει για αναγόρευση σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, αν και δυστυχώς η πρότασή μου αγνοήθηκε από τις πανεπιστημιακές αρχές. Είναι χαρακτηριστικό ότι το εικοστό και τελευταίο τεύχος του ετήσιου περιοδικού Κάμπος: Cambridge Papers in Modern Greek, το οποίο επιμελείται ο συνάδελφος Ντέιβιντ Χόλτον, είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Στυλιανού Αλεξίου. Το τεύχος αυτό, που συμπεριλαμβάνει πέντε μελέτες για τον Ερωτόκριτο, είναι το τελευταίο με την έννοια ότι το περιοδικό έπαψε πλέον να εκδίδεται, μετά από 20 ολόκληρα χρόνια, με τη συνταξιοδότηση του Χόλτον από τη θέση του ως Καθηγητή Νέας Ελληνικής Φιλολογίας. Η πιο τραγική συνέπεια της συνταξιοδότησης του Χόλτον είναι ότι, μετά από 80 σχεδόν χρόνια λειτουργίας, οι νεοελληνικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ έπαψαν ουσιαστικά να υφίστανται.[1] Η έκδοση του «Κρητικού» του Σολωμού σε αυτοτελή τόμο ήταν το τελευταίο έργο που επιμελήθηκε ο Αλεξίου, και μόλις πρόλαβε να πιάσει στα χέρια του το εν λόγω τομίδιο λίγο πριν πεθάνει. Ο «Κρητικός» είναι το εκτενέστερο ολοκληρωμένο ελληνικό ποίημα της ώριμης περιόδου του Σολωμού·[2] πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για ένα από τα πιο σημαντικά ποιήματα που γράφτηκαν στην ελληνική γλώσσα. Δύο στοιχεία του ποιήματος μου φαίνεται ότι έχουν ιδιαίτερη σημασία: η μορφή της «φεγγαροντυμένης» οπτασίας και ο τρόπος με τον οποίο ο Σολωμός προσφέρει στον αναγνώστη τις διάφορες πληροφορίες για τον κρητικό ήρωα και για τα συμβάντα που αφηγείται. Ως προς το πρώτο στοιχείο, ο Αλεξίου συμφωνεί με όσους μελετητές ισχυρίζονται ότι η πιο πιθανή ερμηνεία της αινιγματικής μορφής της «φεγγαροντυμένης» είναι ότι πρόκειται για «την ψυχή της νέας τη στιγμή του θανάτου της» (σ. 15) και όχι για την «Ελευθερία-Ελλάδα», την Παναγία, την Αφροδίτη κ.ο.κ. Η ερμηνεία αυτή με βρίσκει και εμένα σύμφωνο. Όσον αφορά την αφηγηματική τεχνική ο Αλεξίου είναι ολιγόλογος: «Ο χρόνος της σολωμικής αφήγησης δεν είναι ευθύγραμμος. Πάνω στη μάχη του με τα στοιχεία της φύσης ο ήρωας ανακαλεί διαρκώς το παρελθόν αλλά και προβλέπει το μέλλον, τη συνάντησή τους [ενν. τη συνάντηση του ήρωα με την αρραβωνιαστικιά του] την ημέρα της Ανάστασης των νεκρών» (περιέργως η πληροφορία αυτή περιορίζεται στο «αφτί» του βιβλίου και δεν εμφανίζεται στο επεξηγηματικό Επίμετρο της έκδοσης). Πιστεύω ότι η αφηγηματική τεχνική που χρησιμοποιεί ο Σολωμός στον «Κρητικό» αξίζει πιο λεπτομερή ανάλυση. Είναι γνωστό ότι ο «Κρητικός» είναι το μοναδικό ποίημα του Σολωμού το οποίο αφηγείται ένα (ιστορικό ή φανταστικό) πρόσωπο. Και είναι σημαντικό ότι ο ίδιος ο ποιητής δεν μας λέει τίποτα για το πρόσωπο αυτό· ο ήρωας αρχίζει την αφήγησή του in medias res, και τα όσα μαθαίνουμε γι’ αυτόν προέρχονται αποκλειστικά από τα δικά του λόγια. Πιστεύω ότι ο «Κρητικός» χαρακτηρίζεται από εξαιρετικό ψυχολογικό ρεαλισμό. Ενώ στους «Ελεύθερους πολιορκισμένους» (για τον τίτλο βλ. πιο κάτω) «η μεταφυσική έγινε φυσική», όπως σημειώνει ο ποιητής στους στοχασμούς για το εν λόγω ποίημα, στον «Κρητικό» τα φυσικά φαινόμενα εσωτερικεύονται και γίνονται ψυχολογικά. Αφηγούμενος την ιστορία του ο κρητικός ήρωας επηρεάζεται από μια σειρά ψυχολογικών τραυμάτων: τη σφαγή των γονέων και της αδελφής του από τους Τούρκους, την απώλεια της πατρίδας του, την πάλη με τα κύματα μετά το ναυάγιο, και τον θάνατο της μνηστής του. Μετά το τέλος των τραυματικών αυτών εμπειριών ο ήρωας τις ξαναζεί επανειλημμένα στους εφιάλτες του, όπως γίνεται (σύμφωνα με τον Φρόυντ) με όσους υποφέρουν από τραυματική νεύρωση. Η έλλειψη «ευθύγραμμου χρόνου» στην αφήγησή του οφείλεται στη διαταραγμένη ψυχολογική κατάστασή του· η απελευθέρωση όμως του ήρωα από τη γραμμικότητα του χρόνου τον καθιστά ικανό να φανταστεί την αιώνια ζωή μετά τον μελλοντικό θάνατό του. (Προσθέτω ότι ο Αλεξίου δεν είναι απόλυτα ακριβής: ο αφηγητής ανακαλεί το παρελθόν και προβλέπει το απώτατο μέλλον την ώρα της αφήγησης, αρκετά μετά την άφιξή του στη στεριά, και όχι «πάνω στη μάχη του με τα στοιχεία της φύσης».) Και ακριβώς λόγω του ψυχολογικού τραυματισμού του διακόπτει συχνά την «ευθύγραμμη» αφήγησή του με αναδρομές στο παρελθόν και προβολές στο μέλλον, και για τον ίδιο λόγο η περιγραφή που μας προσφέρει για την «φεγγαροντυμένη» είναι αινιγματική. Αν ο Σολωμός μάς είχε περιγράψει «αντικειμενικά» τη φεγγαροντυμένη, θα έπρεπε να ευθυγραμμιστούμε με τη δική του ερμηνεία. Επειδή όμως ο αφηγητής έχει μια συγκεχυμένη ιδέα για την ταύτιση και τη σημασία της φεγγαροντυμένης, εμείς οι αναγνώστες είμαστε ελεύθεροι να βρούμε τη δική μας ερμηνεία. Άλλο σημαντικό στοιχείο του «Κρητικού» είναι η χρήση των εκτενών παρομοιώσεων. Οι παρομοιώσεις αυτές γίνονται ιδιαίτερα έντονες στο τελευταίο μέρος του ποιήματος, στο οποίο ο ήρωας προσπαθεί μάταια να μας περιγράψει τον «γλυκύτατο ηχό» που ακούει αμέσως μετά την εξαφάνιση της φεγγαροντυμένης. Στην προσπάθειά του αυτή χρησιμοποιεί μια σειρά από τρεις αποφατικές παρομοιώσεις: «Δεν είναι κορασιάς φωνή...», «δεν είν’ αηδόνι κρητικό...», και «δεν είν’ φιαμπόλι το γλυκό...» Και καταλήγει: «μόλις είν’ έτσι δυνατός ο Έρωτας και ο Χάρος». Γιατί στη βάση του ποιήματος είναι η σχέση ανάμεσα στον Έρωτα και στον Θάνατο, τα δύο πρωταρχικά αλληλένδετα ένστικτα τα οποία, κατά τον Φρόυντ, συμμερίζονται την κυριαρχία του κόσμου. Πριν όμως από την ερμηνεία του ποιήματος υπάρχει το ίδιο το κείμενο. Δεδομένου ότι ο Αλεξίου δηλώνει ότι έχει κάνει «προσεκτική εξέταση των Αυτόγραφων [του Σολωμού]» (15), είναι περίεργο ότι σε πολλές περιπτώσεις αγνοεί τα γραφόμενα του ποιητή, προτιμώντας να διατηρήσει τις αναγνώσεις του Ιακώβου Πολυλά.[3] Ο έμπιστος φίλος του Σολωμού Πολυλάς, όταν ετοίμαζε την έκδοση των Απάντων των ευρισκομένων του Σολωμού το 1859, δύο μόλις χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή, είχε να αντιμετωπίσει την καχυποψία των Αθηναίων λογίων που υποστήριζαν τη χρήση της καθαρεύουσας και κατηγορούσαν τους Επτανησίους για πλημμελή γνώση της ελληνικής γλώσσας. Σε τέτοιες συνθήκες είναι εύλογο ότι ο Πολυλάς ήθελε να προβάλει την πιο θετική εικόνα του Σολωμού στο πανελλήνιο κοινό, γι’ αυτό και προέβαινε σε ορισμένες «βελτιώσεις» των σολωμικών κειμένων. Όταν ο Λίνος Πολίτης εξέδωσε το ελληνόγλωσσο ποιητικό έργο του Σολωμού το 1948, δεν είχε προφτάσει να λάβει συστηματικά υπόψη του τα αυτόγραφα του ποιητή, γι’ αυτό και αναπαρήγαγε στις περισσότερες περιπτώσεις τις αναγνώσεις του Πολυλά. Μετά όμως την έκδοση των Αυτογράφων έργων του Σολωμού από τον ίδιο μελετητή το 1964, δεν υπάρχει κανένας λόγος οι μεταγενέστεροι εκδότες του έργου του εθνικού ποιητή να τα αγνοήσουν. Και όμως ο Αλεξίου, στις εκδόσεις του, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις αποκατέστησε τις αυθεντικές γραφές του Σολωμού, σε άλλες εξακολούθησε να αναπαράγει τις διορθώσεις (και ενίοτε τις παραναγνώσεις) του Πολυλά. Το πιο χτυπητό παράδειγμα γλωσσικής διόρθωσης στο έργο του Σολωμού είναι ο τίτλος του ποιήματος του γνωστού ως «Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι». Τη μοναδική φορά που ο Σολωμός σημείωσε τον τίτλο, έγραψε «Οἱ ελευθεροι πολιορκισμένοι» [sic] και όχι «πολιορκημένοι», και μάλιστα τον έγραψε με εξαιρετικά μεγάλα και φροντισμένα γράμματα –και με τη σωστή ορθογραφία (εκτός από δύο διακριτικά)– στη μέση σχεδόν μιας σελίδας, σαν να επρόκειτο για επίσημη σελίδα τίτλου. Ο Γιώργος Βελουδής στην έκδοσή του[4] γράφει «πολιορκισμένοι» (σωστά, κατά τη γνώμη μου). Ο Αλεξίου, αντιθέτως, υποστήριζε ότι ο Σολωμός, αν είχε ολοκληρώσει την ποιητική σύνθεσή του, θα έγραφε σωστά τον τίτλο. Δεν είναι όμως η μοναδική φορά που ο Σολωμός χρησιμοποίησε τον τύπο «πολιορκισμένος»: ενώ στη «Γυναίκα της Ζάκυθος» χρησιμοποιεί τον τύπο «πολιορκούσαν», αλλού (σε χωρίο που ο Πολυλάς εξέδωσε ως την πρώτη ενότητα του Α΄ Σχεδιάσματος των «Ελεύθερων πολιορκημένων») γράφει: «πολιορκισμένους και πολιορκούμενους και όλα τα έργα τους και όλα τα πάντα τα εκατασκέπαζε μαυρίλα και πίσσα». Μολονότι ο Σολωμός έγραψε τρεις φορές αυτό το χωρίο (και χρησιμοποίησε το ίδιο ζεύγος τύπων και στο Β΄ Σχεδίασμα), ο Πολυλάς, ο Πολίτης και ο Αλεξίου, αντιμέτωποι με αυτό το ενοχλητικό γλωσσικό «σφάλμα», προτίμησαν να εκδώσουν: «εκατασκέπαζε όλα τα πάντα μαυρίλα και πίσσα». Δεν έχουμε αυτόγραφα κείμενα των έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, αλλά μόνο αντίγραφα. Γι’ αυτό και ο παραδοσιακός κλασικός φιλόλογος που εξέδιδε κάποιο αρχαίο έργο (όπως και ο Αλεξίου στην έκδοση του Ερωτόκριτου) προσπαθούσε να αποκαταστήσει το αρχικό κείμενο όπως το έγραψε ο συγγραφέας, παραμερίζοντας όσες αλλοιώσεις είχε υποστεί το κείμενο κατά την πορεία της χειρόγραφης παράδοσης. Στην έκδοση των έργων του Σολωμού ο Αλεξίου έκανε το αντίθετο: ενώ διέθετε το αυτόγραφο του ποιητή, πολλές φορές το παραμέριζε προκειμένου να καταλήξει σε ένα τελικό κείμενο που θα συμμορφωνόταν με την υποτιθέμενη απώτερη βούληση του ποιητή. Παρατηρούμε το ίδιο φαινόμενο στην πρόσφατη έκδοση του «Κρητικού». Ο Σολωμός ήταν ανορθόγραφος. Ενώ ο Βηλαράς στη Ρομεηκη γλοσα του (1814) εφάρμοζε ένα απλοποιημένο «φωνητικό» σύστημα γραφής το οποίο είχε επινοήσει σε συνεργασία με τον Αθανάσιο Ψαλίδα, ο Σολωμός δεν ακολούθησε κανένα ορθογραφικό σύστημα αλλά μάλλον έγραφε στα κουτουρού (αλλά μόνο όσον αφορά την ορθογραφία). Βέβαια, προκειμένου να γίνει έκδοση των έργων του η οποία να είναι αναγνώσιμη από το κοινό, το κείμενο πρέπει να γραφτεί με ένα αναγνωρισμένο ορθογραφικό σύστημα. Ενώ ο Πολυλάς στην έκδοσή του εφάρμοσε το πολυτονικό σύστημα, στις μέρες μας είναι απόλυτα θεμιτό να εκδοθεί το έργο του Σολωμού με το μονοτονικό, όπως γίνεται, π.χ., στην έκδοση του Βελουδή. Το ίδιο δίλημμα αντιμετωπίζουν όσοι επιχειρούν να εκδώσουν έργα της Κρητικής Αναγέννησης που γράφτηκαν με το λατινικό αλφάβητο, όπως η Ερωφίλη. Στη μνημειώδη δίγλωσση έκδοση των Απάντων του Χορτάτση που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, η επιμελήτρια Rosemary Bancroft Marcus[5] χρησιμοποιεί μια διασκευή του μονοτονικού (την οποία ονομάζει «φωνοτονική»), αντίθετα από τους Αλεξίου και Αποσκίτη, οι οποίοι χρησιμοποίησαν το πολυτονικό. Τέτοιου είδους ορθογραφικές προσαρμογές παλαιότερων κειμένων μού φαίνονται απόλυτα θεμιτές. Αυτό που δεν είναι θεμιτό είναι η αλλαγή των ίδιων των λέξεων του κειμένου από τον επιμελητή της έκδοσης. Πριν από 50 σχεδόν χρόνια ο Κ. Θ. Δημαράς δημοσίευσε ένα δισέλιδο αρθράκι με τίτλο «Γιατί διορθώνουμε;». Εκεί επικρίνει ορισμένους φιλολόγους για την «αντι-ιστορική τοποθέτηση της ιστορίας». Αντιθέτως, γράφει, «ο στόχος μας πρέπει να είναι η πιστή απόδοση εκείνων τα οποία έγραψε ο συγγραφέας».[6] Το κείμενο του Δημαρά παραμένει επίκαιρο ακόμη και σήμερα, όπως φαίνεται από τις εξής παρατηρήσεις μου για την έκδοση του Αλεξίου. (1) I 5. Ο Αλεξίου γράφει: «τα πέλαγα στην αστραπή κι ο ουρανός αντήχαν», ενώ ο Σολωμός: «τα πέλαγα στην αστραπή κι οι ουρανοί αντήχαν». Με τη χρήση του πληθυντικού αριθμού και στα δύο ουσιαστικά ο αφηγητής τονίζει την εντύπωση του αχανούς. (2) ΙΙΙ 12: «κι ομπρός μου ιδού που βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη». Υπάρχουν αρκετά πειστικές ενδείξεις ότι ο Σολωμός ήθελε η σχετική ενότητα (η ενότητα ΙΙΙ κατά την αρίθμηση του Αλεξίου) να τελειώσει με αυτό τον στίχο· είναι η μόνη φορά που εμφανίζεται η λέξη φεγγαροντυμένη στον «Κρητικό», και η τοποθέτησή της στο τέλος της ενότητας, πριν από μια παύση στην αφήγηση, θα την καθιστούσε ιδιαίτερα έντονη. Στις πρώιμες επεξεργασίες ο ποιητής βάζει μια οριζόντια γραμμή κάτω από τον στίχο αυτό, ενώ σε μια από τις τελευταίες επεξεργασίες, στην οποία αριθμεί συστηματικά πλέον τις ενότητες του ποιήματος, ο στίχος αυτός είναι ο τελευταίος της ενότητας 20, ενώ η ενότητα 21 αρχίζει: «Εκοίταξε τ’ αστέρια, κι εκείνα αναγαλλιάσαν» (διορθωμένο από «Εκοίταξε τα Ουράνια...»).[7] Ο Αλεξίου, ακολουθώντας τον Πολυλά, αφαιρεί την έμφαση στη σπάνια και απροσδόκητη λέξη φεγγαροντυμένη τοποθετώντας αμέσως πιο κάτω δύο στίχους που προορίζονταν για την επόμενη ενότητα. (3) IV 8. Ο Αλεξίου γράφει: «κι η χτίσις έγινε ναός που ολούθε λαμπυρίζει», ενώ ο Σολωμός: «κι η κτίσις ήτανε ναός που ολούθε λαμπυρίζει». Στις διάφορες επεξεργασίες αυτού του στίχου ποιητής γράφει τρεις φορές κτίσις, και ποτέ χτίσις. Όσο για το έγινε, ο Σολωμός πάντα γράφει ήτανε (15 φορές!) και ποτέ έγινε. (4) IV 14. Ο Αλεξίου γράφει: «καν σε ναό ζωγραφιστή με θαυμασμό περίσσο». Ο Σολωμός ταλαντευόταν ανάμεσα στη χρήση του ναόν (μία φορά) και του εκκλησιά (έξι φορές): «καν σ’ εκκλησιά ζωγραφιστή με θαμασμό περίσσο». Νομίζω ότι το εκκλησιά είναι προτιμότερο, για τον πρόσθετο λόγο ότι ο ποιητής είχε ήδη χρησιμοποιήσει τη λέξη ναός έξι στίχους πιο πάνω. Όσο για το θαμασμό/θαυμασμό, ο Σολωμός χρησιμοποίησε μόνο τον πρώτο τύπο (δύο φορές). (5) V 31. Ο Αλεξίου γράφει: «κι αντιβουίζει ολονυχτίς από πολλή γλυκάδα». Εδώ ο Σολωμός γράφει πάντα οληνυχτίς (πέντε φορές) και ποτέ ολονυχτίς. (6) V 48. Ο Αλεξίου γράφει: «σαν του Μαϊού τες ευωδιές γιομίζαν τον αέρα». Ο Σολωμός γράφει μυρωδιές (στην τελευταία σελίδα του σχετικού χειρογράφου) και όχι ευωδιές, ενώ προηγουμένως είχε πειραματιστεί με τη φράση τους μόσκους. (7) V 51-54. Ο Αλεξίου γράφει: «Μ’ άδραχνεν όλη την ψυχή, και νά ’μπει δεν ημπόρει / ο ουρανός κι η θάλασσα κι η ακρογιαλιά κι η κόρη· / με άδραχνε, και μ’ έκανε συχνά ν’ αναζητήσω / τη σάρκα μου να χωριστώ για να τον ακλουθήσω.» Το με στον τρίτο στίχο (το οποίο δεν έγραψε ο Σολωμός αλλά ο Πολυλάς!) είναι αδέξιο, για δύο λόγους: πρώτον, αποτελεί επανάληψη και δεύτερον, δημιουργεί χασμωδία ανάμεσα στο με και το άδραχνε, ενώ ο Σολωμός απέφευγε συνήθως τις χασμωδίες. Φαίνεται ότι ο ποιητής είχε προβληματιστεί για το χωρίο αυτό. Αφού έγραψε «την άδραχνε», διέγραψε το την, συνειδητοποιώντας ίσως τον κίνδυνο ο αναγνώστης να συνδέσει την αντωνυμία με το αμέσως προηγούμενο ουσιαστικό, δηλαδή με την κόρη, αντί με την ψυχή. Στο τέλος ο Σολωμός άφησε άλυτο το πρόβλημα. (8) V 55-56. Ο Αλεξίου γράφει: Έπαψε τέλος, κι άδειασεν η φύσις κι η ψυχή μου, / που εστέναξε κι εγιόμισεν ευθύς οχ την καλή μου», ενώ ο Σολωμός: «Έπαψε τέλος, κι άδειασε η φύσις κι η ψυχή μου, / που εστέναξε κι εγιόμισε ευθύς οχ την καλή μου». Εδώ ο Αλεξίου ακολουθεί πάλι τον Πολυλά, ο οποίος προσέθεσε το –ν στο τέλος των δύο ρημάτων άδειασε και εγιόμισε προκειμένου να αποφευχθεί η χασμωδία. Ο Σολωμός όμως ακολουθούσε τη στιχουργική πρακτική των δημοτικών τραγουδιών, όπου δεν γίνεται ποτέ συνίζηση μετά την όγδοη συλλαβή λόγω της τομής του στίχου σε δύο ξεχωριστά ημιστίχια. Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις ο Βελουδής εφαρμόζει την αυθεντική γραφή του Σολωμού, με εξαίρεση το τελευταίο παράδειγμα, όπου γράφει άδειασεν και εγιόμισεν. Παρ’ όλες τις επιφυλάξεις μου, αξίζει να ξαναδιαβάσουμε τον «Κρητικό» στη νέα καλαίσθητη έκδοση του Στυλιανού Αλεξίου, το κύκνειο άσμα του μεγάλου κρητικού επιστήμονα. [1] Πριν από τον Holton δίδαξαν στο Καίμπριτζ ο Romilly Jenkins (1936-46), συγγραφέας μιας από τις λίγες επιστημονικές βιογραφίες του Σολωμού (1940), και ο Σταύρος Παπασταύρου (από το 1947 μέχρι τον απροσδόκητο θάνατό του το 1979). [2] Λείπει μόνο η μνεία του ναυαγίου: αν και στα χειρόγραφά του ο ποιητής είχε θυμίσει στον εαυτό του: «Βisogna fa capire πως ήτανε καραβοτσακισμένοι» («Πρέπει να δώσεις να καταλάβουν ότι [ο Κρητικός και η αρραβωνιαστικιά του] ήταν ναυαγισμένοι»), παρέλειψε να αναφέρει το ναυάγιο στο κείμενο του ποιήματος. [3] Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Αλεξίου αγνοεί την αποκατάσταση της τελικής επεξεργασίας του «Κρητικού» που επιχείρησε η Λ. Παπαδοπούλου-Ιωαννίδου, Ο «Κρητικός» του Σολωμού στο αυτόγραφο τετράδιο Ζακύνθου αρ. 11: Νέα έκδοση του ποιήματος (Θεσσαλονίκη 1978). [4] Διονύσιος Σολωμός, Ποιήματα και πεζά, φιλολογική επιμέλεια Γιώργος Βελουδής (Αθήνα 2008). [5] Georgios Chortatsis (fl. 1576-1596), Plays of the Veneto-Cretan Renaissance: a bilingual Greek-English edition (Οξφόρδη 2013). [6] Κ. Θ. Δημαράς, «Γιατί διορθώνουμε;», περ. Ερανιστής, τόμ. 4 (1966), σ. 30-32. [7] Η (βιαστική ίσως) αλλαγή αυτή εξηγεί το γεγονός ότι η λέξη «αστέρια» πρέπει να διαβαστεί (αντικανονικά) ως τετρασύλλαβη.

Ο Σολωμός του Στυλιανού Αλεξίου: ο "Κρητικός" και ο Κριτικός

Σύνδεση