Χάνα Άρεντ – Η Εβραία - THE ATHENS REVIEW OF BOOKS

Hannah Arendt - Gershom Scholem, Der Briefwechsel 1939-1964, Herausgegeben von Marie Luise Knott unter Mitarbeit von David Heredia, Jüdischer Verlag, Φρανκφούρτη 2010 [Χάνα Άρεντ- Γκέρσομ Σόλεμ, Αλληλογραφία 1939-1964, επιμ. Μαρία Λουίζα Κνοτ σε συνεργασία με τον Ντάβιντ Χερέντια] Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil, 1963 (Rev. ed., Viking, Νέα Υόρκη 1968) [Χάνα Άρεντ, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, επίμετρο Πηνελόπη Κουφοπούλου, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2009] Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, Brace and Company, Νέα Υόρκη 1951 [σε ελλην. μετάφραση, Το ολοκληρωτικό σύστημα (μόνο το τελευταίο μέρος από το έργο Οι πηγές του ολοκληρωτισμού που αποτελείται από τρία μέρη), μτφρ. Γιάννης Λάμψας, Ευρύαλος, Αθήνα 1988] Η Χάνα Άρεντ (1906-1975) θεωρείται από πολλούς ως «πολιτική διανοήτρια» ή «πολιτική θεωρητικός»· άλλωστε και η ίδια επέμενε πως δεν είναι φιλόσοφος αλλά πολιτική διανοήτρια. Λίγο πριν από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία ο Καρλ Γιάσπερς προσπάθησε να την πείσει με πολλές επιστολές πως οφείλει να αυτοχαρακτηρισθεί ως Γερμανίδα. Η Άρεντ απέρριψε αυτές τις συμβουλές και τόνιζε την εβραϊκή της ταυτότητα: «Για μένα η Γερμανία είναι η μητρική γλώσσα, η φιλοσοφία και η ποίηση». Σε όλα τα υπόλοιπα θέματα ένιωθε απόμακρη. Κυρίως την ενοχλούσε η έκφραση «γερμανική ουσία» που χρησιμοποιούσε ο Γιάσπερς. Η απάντηση του Γιάσπερς ήταν: «Εκπλήσσομαι που εσύ ως Εβραία θέλεις να διαχωρισθείς από την γερμανικότητα»,[1] θεωρώντας ότι οι Εβραίοι της Γερμανίας είναι πρωτίστως (ή και μόνο) Γερμανοί. Οι θέσεις αυτές των δύο εξακολούθησαν να ισχύουν και μετά τον πόλεμο, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία τους. Η Άρεντ άσκησε μεγάλη επιρροή κατά τον εικοστό αιώνα και ως προς αυτό δεν έχει σημασία η εβραϊκότητά της. Έτσι, η ανάγνωση των συγγραμμάτων της γινόταν χωρίς να τονιστεί η «εβραϊκή τους πλευρά». Όμως τη δεκαετία του 1990, που η έρευνα γύρω από τη σκέψη της έλαβε μεγάλες διαστάσεις, άρχισαν να ακούγονται φωνές πως η φιλοσοφία της σκόπευε, πρώτα απ’ όλα, να αντιμετωπίσει την πολιτική κατάσταση στην οποία βρίσκονταν οι Εβραίοι στη σύγχρονη εποχή.[2] Όποιος έχει παρακολουθήσει την πορεία της και το έργο της δεν μπορεί παρά να διαπιστώσει το μέγεθος της προσωπικής και ερευνητικής της εμπλοκής με το εβραϊκό ζήτημα. Η Άρεντ διαμόρφωσε τις θέσεις της για τον σύγχρονο εθνικισμό κυρίως μέσα από την ενασχόλησή της με το «εβραϊκό ζήτημα» και έφτασε στο συμπέρασμα πως πρέπει να βρεθεί πολιτική λύση στο εβραϊκό πρόβλημα. Όμως, αντίθετα με τον Πολιτικό Σιωνισμό, εκείνη θεωρούσε πως οι Εβραίοι είναι οι κατεξοχήν χαμένοι του Εθνικού Κράτους κατά τον εικοστό αιώνα και γι’ αυτό θα είναι παράδοξο να θελήσουν να ιδρύσουν εθνικό κράτος. Ισχυριζόταν πως αυτό κρύβει ένα παράδοξο: από τη μια, κράτος που κυριαρχεί πάνω σε συγκεκριμένη επικράτεια, τείνει να διευρύνει τα σύνορά του και να εξαπλωθεί και σε άλλα εδάφη που με τη βοήθειά τους θα αυξήσει τους πόρους του. Από την άλλη, κάθε προσπάθεια εξάπλωσης πέρα από τα σύνορα του υπάρχοντος κράτους συνεπάγεται την προσάρτηση άλλων εθνοτήτων, πράγμα που διαταράσσει τον ορισμό του ως εθνικού κράτους: «Of all forms of government and organizations of people, the nation-state is least suited for unlimited growth because the genuine consent at its base cannot be stretched indefinitely, and is only rarely, and with difficulty, won from conquered people. No nation-state could with clear conscience ever try to conquer foreign people...».[3] Άλλο παράδοξο που απορρέει από το διευρυμένο εθνικό κράτος είναι πως οι κατακτήσεις του αναπτύσσουν πάντα εθνική συνείδηση στους κατακτημένους, πράγμα που τους κάνει να εξεγείρονται εναντίον του εθνικού κράτους.[4] Ο εθνικισμός, κατά τη γνώμη της, είναι υπεύθυνος για μερικές από τις μεγαλύτερες και αιμοσταγείς τραγωδίες της σύγχρονης εποχής. Στα εθνικά κράτη κυριάρχησε το έθνος πάνω στο κράτος και απαίτησε να δοθούν δικαιώματα μόνο στα μέλη του έθνους.[5] Κατά τη γνώμη της οι Εβραίοι, από τις αρχές της σύγχρονης εποχής, είναι το κατεξοχήν παράδειγμα απάτριδων και ως εκ τούτου οι εθνικές ιδέες αποτελούν γι’ αυτούς σχεδόν πάντα πρόβλημα. Όμως η Άρεντ δεν ήταν αντισιωνίστρια. Ήδη πριν από την ίδρυση του Ισραήλ ισχυριζόταν πως ο Σιωνισμός είχε πετύχει τόσο μεγάλη υποστήριξη μέσα στον εβραϊκό λαό που μόνο μεμονωμένοι, με τους οποίους δεν ασχολείται κανένας σοβαρά, παρέμειναν αντισιωνιστές.[6] Θαύμαζε το σιωνιστικό έργο και το θεωρούσε ως τη μοναδική σοβαρή προσπάθεια, στη σύγχρονη εποχή, επαναφοράς των Εβραίων σε πολιτική κατάσταση που δεν μπορούσε πια να αγνοήσει κανείς μετά την Χειραφέτηση (Emancipation). Ο Σιωνισμός της είναι σε μεγάλο βαθμό πολιτισμικός σαν αυτόν του Εχάντ-Αάμ[7] και η πολιτική λύση στο εβραϊκό πρόβλημα στην οποία προσέβλεπε ήταν η ίδρυση μιας πατρίδας (Homeland) για τους Εβραίους, και όχι ένα εθνικό κράτος (Nation State).[8] Η Εβραϊκή Εγκατάσταση στην Παλαιστίνη πριν από την ίδρυση του κράτους αποτελούσε κατά την Άρεντ κάποια μορφή Εβραϊκής Πατρίδας, δηλαδή οι πιονέροι κατά τη γνώμη της πραγμάτωσαν σε μεγάλο βαθμό το εβραϊκό πολιτικό ιδανικό. Η Εβραϊκή Εγκατάσταση ήταν μια πολιτική επικράτεια που επέτρεπε στην εβραϊκή κουλτούρα να υπάρξει και να ανθίσει χωρίς να έχει ανάγκη εθνικής κυριαρχίας. Η έγνοια της για το μέλλον του εβραϊκού λαού μετά το Ολοκαύτωμα ανάγκασε την Άρεντ να ασκήσει κριτική στον Σιωνισμό για την αδιαφορία του προς τον εβραϊκό λαό στη διασπορά. Ο Σιωνισμός, κατά τη γνώμη της, είναι τρόπος μέσω του οποίου η απόλυτη πλειονότητα των Εβραίων στον κόσμο αναφέρονται στην εβραϊκή τους ταυτότητα, όμως ακριβώς για τον λόγο αυτόν ο Σιωνισμός αποτελεί απειλή για την εβραϊκή ύπαρξη. Ο πολιτικός Σιωνισμός είχε επίγνωση του γεγονότος πως στο κράτος του Ισραήλ δεν υπάρχει αρκετός χώρος για όλους τους Εβραίους του κόσμου. Η σιωνιστική απάντηση σε αυτό το πρόβλημα είχε, κατά την Άρεντ, δύο όψεις. Από τη μια υπήρχαν εκείνοι που ισχυρίζονταν πως μόνο το «καλό μέρος» των Εβραίων θα μετανάστευε στη Παλαιστίνη, ενώ οι άλλοι, αναπόφευκτα, θα αφομοιώνονταν. Μια τέτοια απάντηση τονίζει την αδιαφορία του σιωνιστικού κινήματος, όμως δεν έγινε δεκτή. Η δεύτερη απάντηση, που αρχικά ήταν η θέση μόνο των ρεβιζιονιστών, όπως σε όλα τα ακραία έθνη στην Ευρώπη: «ο πανσημιτισμός ως αντίδραση του αντισημιτισμού»,[9] δηλαδή οι Σιωνιστές αφομοίωσαν τους εθνικούς πόθους διεύρυνσης που χαρακτήριζαν τα πανσλαβικά και τα πανγερμανικά κινήματα και έτσι ο Σιωνισμός έπεσε στη παγίδα που πέφτουν όλα τα έθνη που επιθυμούν να διευρυνθούν. Η αλληλογραφία Άρεντ - Σαλόμ Η αλληλογραφία μεταξύ της Χάνα Άρεντ και του Γκέρσομ Σόλεμ [εβραϊκά: Σαλόμ] παρακολουθεί τους δύο από τότε που ήταν νέοι μέχρι που έγιναν διανοούμενοι μονομάχοι στην αρένα του εθνικισμού και του σιωνισμού. «Η καρδιά μου έρχεται προς εσένα, δηλαδή –μια και δεν χρειάζεται διαβατήριο ή χρήματα ή “άδεια”– απλώς αγόρασε εισιτήριο και πλέει ήρεμα προς την Παλαιστίνη. Εκείνοι σίγουρα θα παραταχθούν στο λιμάνι της Χάιφας και θα φροντίσουν να μην της επιτρέψουν να αποβιβασθεί στην ακτή». Έτσι κλείνει η Χάνα Άρεντ την από 27 Νοεμβρίου 1946 επιστολή της στον καθηγητή Γκέρσομ Σαλόμ, μια από τις λίγες επιστολές που με τη βοήθειά της και με λίγη φαντασία μπορούμε να υποθέσουμε πως η σχέση τους θα μπορούσε να πάρει προσωπική και λίγο ρομαντική χροιά, πόσο μάλλον που και η προσφώνηση στην επιστολή είναι: My heart goes out to you. Γενικά, στις επιστολές της Χάνα προς τον Σαλόμ υπάρχουν συχνά εκφάνσεις στοργής, συμμετοχής και φροντίδας – για να μην πούμε για τα πακέτα με τις σοκολάτες, καφέ και ποιοτικά λουκάνικα που έμπαινε στον κόπο να του στέλνει με το ταχυδρομείο. Τα γράμματα του Σαλόμ προς αυτήν είναι πιο συγκρατημένα και διστακτικά, παρ’ όλο που δεν τους λείπουν εκφράσεις φιλίας· απευθύνεται συχνά προς αυτήν με τη προσφώνηση «Αγαπητή μου φίλη». «Αγαπητέ φίλε» είναι συνήθως η προσφώνηση με την οποίαν εκείνη αρχίζει τις επιστολές της, και συχνά απευθύνονται ο ένας στον άλλον με τα μικρά τους ονόματα. Και δεν είναι μικρό πράγμα που απευθύνεται ο ένας στον άλλον στο δεύτερο πρόσωπο. Ένας άλλος φίλος, ο Χανς Γιόνας (1903-1993),[10] ήταν αναγκασμένος, προς μεγάλη του θλίψη, να αρκείται στο τρίτο πρόσωπο στην αλληλογραφία του με τον Γκέρσομ Σαλόμ. Αντάλλαξαν 141 επιστολές από 29 Μαΐου 1939 (επιστολή της Άρεντ στον Σαλόμ από το Παρίσι) μέχρι 27 Ιουλίου 1964, επιστολή του Σαλόμ στην Άρεντ, στην οποία της έστελνε ονόματα ξενοδοχείων στην Ευρώπη και τις ημερομηνίες διαμονής του σε αυτά για να επικοινωνήσει μαζί του αν θελήσει. Ήταν όμως πολύ αργά. Οι δύο διάσημες επιστολές που αντάλλαξαν μεταξύ τους μετά τη δημοσίευση του επίμαχου βιβλίου της για τη δίκη του Άιχμαν άνοιξαν ένα ρήγμα που ήταν αδύνατο να κλείσει. Οι επιστολές αυτές ρίχνουν φως στο ιστορικό παρελθόν δεδομένου ότι τοποθετούν σε ένα πλαίσιο και τεκμηριώνουν όχι μόνο τις έντονες αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε αυτές τις δύο ισχυρές προσωπικότητες, αλλά και τις κοινωνίες τους, τις κοινές τους δράσεις, τα ενδιαφέροντα και τα πιστεύω τους. Είχαν πολλά κοινά: δύο προικισμένοι πνευματικοί άνθρωποι και διαπρεπείς ακαδημαϊκοί, με μεγάλη επιρροή και αδιάλλακτοι Εβραίοι διανοούμενοι του 20ού αιώνα, που έτρεφαν μεγάλο σεβασμό ο ένας προς τον άλλον. Φαίνεται πως η Χάνα Άρεντ έτρεφε μεγαλύτερο σεβασμό προς το έργο του Σαλόμ από ό,τι το αντίθετο. Αντάλλασσαν τα δημοσιεύματά τους, όμως αντίθετα με την Άρεντ που απορροφούσε και αφομοίωνε το αντικείμενο μελέτης του Σαλόμ, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε και από την μακρά, εμπεριστατωμένη και ενθουσιώδη κριτική της στο μνημειώδες βιβλίο του Major Trends in Jewish Mysticism, ο Γκέρσομ ναι μεν φρόντιζε να έχει το σύνολο των συγγραμμάτων της, όμως πολύ σπάνια αποκάλυπτε τη γνώμη του γι’ αυτά. «Αν είναι δυνατόν, στείλε μου, σε παρακαλώ, όλα σου τα υλικά, με ενδιαφέρουν πάρα πολύ», έγραψε ο Σαλόμ στην Άρεντ τον Ιούλιο 1944. Τον Μάρτιο 1945 της ζήτησε να του στείλει ό,τι παρέλειψε ώστε να έχει ένα ολοκληρωμένο «αρχείο» των γραπτών της. Στο φιλόδοξο βιβλίο της Origins of Totalitarianism [Οι πηγές του ολοκληρωτισμού] βρήκε ως επί το πλείστον ελαττώματα. Μολονότι η Άρεντ δημοσίευσε στο βιβλίο της μια από τις πιο σημαντικές αναλύσεις του Εθνικοσοσιαλισμού και του Αντισημιτισμού, η αλληλογραφία τους τον καιρό του πολέμου περιέχει πολύ λίγες θεωρητικές συζητήσεις για τις κρίσιμες μέρες στις οποίες ζούσαν. Παρ’ όλα αυτά ο πόλεμος προκάλεσε και γι’ αυτούς βαθιά προσωπικά πλήγματα. Σε επιστολή από 21 Οκτωβρίου 1940, η Άρεντ ανακοινώνει την τρομερή είδηση πως ο φίλος τους Βάλτερ Μπένγιαμιν αυτοκτόνησε στην Καταλονία προκειμένου να μην πέσει στα χέρια των Ναζί. «Εβραίοι πεθαίνουν στην Ευρώπη», έγραψε, «και κάποιος τους θάβει σαν σκυλιά». Ο Σαλόμ, όπως ανέφερε η γυναίκα του Φάνια στην Άρεντ, ήταν συντετριμμένος. Αργότερα απάντησε στην Άρεντ: «Ω, έχουμε τόσα να πούμε και ποιος ξέρει πότε θα έχουμε πάλι την ευκαιρία. Πρέπει, ούτως ειπείν, να καταναλώσουμε την διαδρομή μας μέσω αυτών των ορέων του σκότους». Λίγο μετά, τον Φεβρουάριο 1942, έγραψε πως πρέπει να συνεχίσουμε το γράψιμο, «χωρίς το οποίο δεν θα μπορέσουμε να εκπληρώσουμε τις υποχρεώσεις μας ενώπιον του επικείμενου θανάτου». Το βιβλίο του Major Trends in Jewish Mysticism[11] το αφιέρωσε στον Βάλτερ Μπένγιαμιν. Και οι δυο τους θαύμαζαν τον κοινό τους φίλο Μπένγιαμιν. Η κοινή αγάπη προς τον φίλο που αυτοκτόνησε και η υποχρέωση που ένιωθαν να διαιωνίσουν το κύρος και την αυθεντικότητά του μέσω της έκδοσης των κειμένων και των επιστολών του μετά τον πόλεμο, διαπερνά όλη την μεταξύ τους αλληλογραφία.[12] Σχετικά, είναι ενδιαφέρον να τονίσουμε πως η Άρεντ, παρά τις περιορισμένες οικονομικές της δυνατότητες, βοηθούσε οικονομικά τον κοινό τους φίλο όταν βρισκόταν σε οικονομική απόγνωση, αντίθετα με τον Σαλόμ, ο οποίος στην ανθολογία των επιστολών που ανταλλάχθηκαν ανάμεσα σ’ αυτόν και τον Μπένγιαμιν ομολογεί πως δεν τον βοήθησε, χωρίς να εξηγεί όμως γιατί. Κάτι ακόμα που μοιράζονταν η Άρεντ και ο Σαλόμ ήταν η απέχθεια που έτρεφαν προς τα μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης και κυρίως προς τον Μαξ Χορκχάιμερ, εναντίον του οποίου καταφέρονται και οι δυο τους, και ειδικά ο Σαλόμ: «Η αποδοχή του Χορκχάιμερ, από τους αφομοιωμένους Αμερικανούς, ως αποκτήματος στον πόλεμο εναντίον του αντισημιτισμού [εννοεί το American Jewish Committee] ξύπνησε μέσα μου μεγάλη κατάπληξη, μεγαλύτερη από ό,τι θα πίστευε κανείς. Το μοναδικό αρθράκι που έγραψε αυτός ο άνθρωπος για το εβραϊκό ζήτημα στην Ευρώπη, στο περιοδικό του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας –το έτος 1939– ήταν τόσο απίστευτο λόγω του μίγματος σαφούς αδιαντροπιάς και άγνοιας που αυτό και μόνο το άρθρο, χωρίς να ληφθεί υπ’ όψιν ο τρόπος που τα γεγονότα στην Ευρώπη (σε ό,τι αφορά τη δολοφονία των Εβραίων) τον διέψευσαν εντελώς, έπρεπε να τον αποκλείσουν, δεδομένου ότι αυτός ήταν ο συγγραφέας» (σ. 61). Ο Σαλόμ και η Άρεντ επιστρατεύτηκαν προκειμένου να σώσουν τα υπολείμματα των εβραϊκών βιβλιοθηκών που λεηλάτησαν οι ναζί –μερικά εκατομμύρια βιβλία– για την ίδρυση διαφόρων ινστιτούτων έρευνας του Εβραϊκού Ζητήματος που τους απασχολούσε. Στην ουσία επρόκειτο για έναν διαρκή πόλεμο ανάμεσα στους απεσταλμένους της Εβραϊκής Εγκατάστασης στην Παλαιστίνη –μεταξύ των οποίων και ο τέως βιβλιοθηκάριος της Εθνικής και Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης, Γκέρσομ Σαλόμ– που ήθελαν τα περισσότερα και τα καλύτερα για τις βιβλιοθήκες της Παλαιστίνης, και τους εκπροσώπους πολλών εβραϊκών ινστιτούτων και βιβλιοθηκών στην Αμερική και τοπικών οργάνων, εβραϊκών και γερμανικών, που ζητούσαν να μην τους ξεχάσουν στη μοιρασιά. Τελικά τα βιβλία μοιράστηκαν σε αναλογία 40:40:20 περίπου – αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε από το ενδιαφέρον παράρτημα του Ντάβιντ Χερέντια στο βιβλίο. Επίσης και οι δυο τους διατύπωσαν ακραία κριτική στον Γερμανοεβραϊκό «αφομοιωτισμό». Και οι δυο τους υποστήριξαν την πολιτική της συλλογικής εβραϊκής επιβεβαίωσης, και έδρασαν σχετικά. Και οι δυο τους είχαν έντονα συνειδητοποιήσει ότι η παράδοση είχε κλονισθεί και ως εκ τούτου ήταν ανάγκη να κατανοήσουν το παρελθόν –και να προσανατολίσουν το παρόν και το μέλλον– με νέους ριζοσπαστικούς τρόπους. Είχαν μια σύντομη συνάντηση στις αρχές ή στα μέσα της δεκαετίας του ’30, όμως ο πραγματικός διάλογος μεταξύ τους άρχισε στο Παρίσι το φθινόπωρο του 1938. Επιστρέφοντας ο Σαλόμ από τη Νέα Υόρκη, όπου είχε πάει για μια σειρά διαλέξεων που το 1941 εκδόθηκαν ως βιβλίο με τίτλο Major Trends in Jewish Mysticism,[13] έκανε στάση στο Παρίσι να δει τον αγαπητό φίλο του, φιλόσοφο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Η Άρεντ, την οποία ο Σαλόμ περιέγραψε στον Μπένγιαμιν ως «εξαιρετική μαθήτρια του Χάιντεγκερ», προετοίμαζε τότε μικρούς Εβραίους πρόσφυγες για την Παλαιστίνη. Πρόκειται για μια αλληλογραφία που εκτείνεται σε χρονικό διάστημα ενός τετάρτου του αιώνα, παρά το γεγονός πως οι συναντήσεις του Σαλόμ με την Άρεντ ήταν σποραδικές και λίγες. Στην πραγματικότητα, δεν είναι γνωστή καμιά κοινή φωτογραφία τους –το βιβλίο προβάλλει φωτογραφία της Άρεντ στο εμπροσθόφυλλο και του Σαλόμ στο οπισθόφυλλο– και πολλές από τις επιστολές μιλούν για τέτοια σχέδια, τα οποία όμως ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν. Στις 22 Σεπτεμβρίου 1945, η Άρεντ γράφει: «Είναι πέντε λεπτά μετά το τέλος του πολέμου και ακόμα δεν μπορέσαμε να κανονίσουμε μια συνάντηση στη γωνιακή καφετέρια». Δεδομένης της διάστασης απόψεων και των φλογερών τους προσωπικοτήτων δεν εκπλήσσει πως στις λίγες ευκαιρίες που βρήκαν να συναντηθούν αυτό το έκαναν με μεγάλη αγωνία και άγχος. Πριν από τη συνάντησή τους στη Ζυρίχη τον Ιούλιο 1952, η Άρεντ έγραψε στον Σαλόμ: «Μην έρθεις έτοιμος για μάχη. Άσε να περάσουμε μερικές ευχάριστες μέρες. Και οι δυο μας ξέρουμε πώς μπορούμε να το κάνουμε». Και βέβαια ο Σαλόμ της απάντησε πόσο αυτό τον έκανε χαρούμενο. Αυτό το μεγάλο σε ποσότητα και ποιότητα βιβλίο δεν μπορούμε να το αποχωριστούμε χωρίς να ασχοληθούμε με τις δύο σκληρές αντιπαραθέσεις που ξέσπασαν ανάμεσα στην Άρεντ και τον Σαλόμ, και κυρίως εκείνη που τελικά προκάλεσε τη ρήξη ανάμεσά τους. Η Άρεντ έγραφε πολλά άρθρα για τρέχοντα εβραϊκά και σιωνιστικά θέματα στο Aufbau (εβδομαδιαίο εβραϊκό περιοδικό στα γερμανικά) και σε άλλα εβραϊκά περιοδικά, και ο Σαλόμ σίγουρα ένιωθε ικανοποίηση γι’ αυτό: και για εκείνα για τα οποία γκρίνιαζε (για την έλλειψη γνώσεων σχετικά με τους Εβραίους της Αμερικής), και για εκείνα που υποστήριζε (την συγκρότηση εβραϊκού στρατού). Η Άρεντ, η οποία συνελήφθη από την Γκεστάπο το 1933 και το έσκασε από τη Γερμανία με την ψυχή στα δόντια, ήταν ενεργό στέλεχος στο ίδρυμα «Μετανάστευση Νέων» στη Γαλλία στα μέσα του ’30 και επισκέφθηκε την Παλαιστίνη πριν ακόμα φυλακισθεί και δραπετεύσει από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Gurs, στη νότια Γαλλία, και μεταναστεύσει στην Αμερική μέσω Πορτογαλίας. Ήδη το 1936 ο Σαλόμ την αποκαλεί «Μεγάλη Σιωνίστρια και εξαίσια γυναίκα». Η Άρεντ του εμπιστεύθηκε το χειρόγραφο της βιογραφίας που έγραψε για την Ράχελ Βερνχάγκεν (1771-1883), βερολινέζα Εβραία (που αμφιταλαντευόταν για τη σημασία της εβραϊκότητάς της), η οποία οργάνωνε στο σπίτι της ένα γνωστό λογοτεχνικό σαλόνι και έκανε μεγάλες προσπάθειες να διαδώσει το έργο του Γκαίτε. Το χειρόγραφο πραγματοποίησε αρκετές εκδόσεις σε πολλές γλώσσες.[14] Δύο ήταν οι μεγάλες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στον Σαλόμ και την Άρεντ σχετικά με τις ιδέες της σε ό,τι αφορά το σιωνιστικό κίνημα και το Ολοκαύτωμα. Η πρώτη σοβαρή σύγκρουση σημειώθηκε το 1946 γύρω από το θέμα του Σιωνισμού. Προκλήθηκε μετά από το ασυγκράτητο σε σκληρότητα άρθρο που δημοσίευσε η Άρεντ το 1945 με τίτλο «Zionism Reconsidered» («Σιωνισμός – μια νέα εκτίμηση») στο περιοδικό The Menorah Journal[15] και αφορούσε τη δράση του Σιωνιστικού κινήματος στην Παλαιστίνη, και τους ισχυρισμούς της εναντίον της αυξανόμενης τάσης των σιωνιστών προς την δεξιά πτέρυγα του πολιτικού χάρτη και την επιμονή τους στην ίδρυση κράτους, αγνοώντας την αραβική μειονότητα. Το άρθρο αρχίζει έτσι: «Το τελικό προϊόν πενήντα ετών σιωνιστικής πολιτικής εικονογραφείται στην τελευταία απόφαση του μεγαλύτερου και με τη μεγαλύτερη επιρροή τμήματος της Παγκόσμιας Σιωνιστικής Ομοσπονδίας. Στο τελευταίο ετήσιο συνέδριό της στο Ατλάντικ Σίτι τον Οκτώβριο 1944, οι Αμερικανοί Σιωνιστές από την αριστερά και μέχρι τη δεξιά πτέρυγα υιοθέτησαν ομόφωνα την απαίτηση ίδρυσης “εβραϊκής, δημοκρατικής και ανεξάρτητης κοινότητας (Commonwealth)... που θα περιέχει όλη την Παλαιστίνη αδιαίρετη και χωρίς να προσβληθεί η ακεραιότητά της”. Πρόκειται για σημείο αναφοράς στην σιωνιστική ιστορία, με τη νίκη του ρεβιζιονιστικού σχεδίου, που το αρνούνταν επίμονα πολύ καιρό. Η απόφαση που πάρθηκε στο Ατλάντικ Σίτι πηγαίνει ακόμα ένα βήμα παραπάνω από ό,τι το “σχέδιο Μπίλτμορ” (1942), σύμφωνα με το οποίο η εβραϊκή μειονότητα υποσχόταν δικαιώματα μειονότητας στην αραβική πλειονότητα (στη Παλαιστίνη). Αυτή τη φορά οι Άραβες δεν μνημονεύονταν καθόλου στην απόφαση, που αφήνει στη δική τους επιλογή την εκούσια μετανάστευση ή την δευτέρας στάθμης ιθαγένεια». Στις αρχές του 1946 ο Σαλόμ επιτέθηκε σε αυτό το άρθρο. Ναι μεν το εναρκτήριο εδάφιο ήταν το μοναδικό με το οποίο συμφώνησε ο Γκέρσομ Σαλόμ, τέως οπαδός του κινήματος «Μπριτ Σαλόμ» (Συμμαχία Ειρήνης),[16] η κριτική του όμως στρεφόταν προς την σκληρή κριτική της Άρεντ για την σιωνιστική πρακτική από την απαρχή της σχεδόν, και κυρίως στα ευαίσθητα σημεία, όπως την αντίφαση ανάμεσα στη διαδικασία απόκτησης ανεξαρτησίας και τη σύναψη συμμαχίας με ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Μήπως εκείνο που εξόργισε τον Σαλόμ ήταν ότι η Άρεντ πρέσβευε με όλες της τις δυνάμεις ιδέες εγγύτερες με εκείνες του «Μπριτ Σαλόμ» την ώρα που αυτός τους είχε γυρίσει την πλάτη; Είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε το πείσμα με το οποίο η Άρεντ απωθούσε τους ισχυρισμούς του Σαλόμ: απέρριψε τον ισχυρισμό πως πάσχει από κάποιο «σύνδρομο αντι-Παλαιστίνης». Το άρθρο της το έγραψε, όπως ισχυρίστηκε, από βαθιά ανησυχία για το μέλλον του σιωνιστικού οικοδομήματος. Απώθησε με ένταση και την κατηγορία του, πως το έγραψε «αναμασώντας την κομμουνιστική κριτική» – μια κατηγορία λίγο περίεργη αν αναλογιστούμε πως ο Σαλόμ όλη του τη ζωή θεωρούσε τον εαυτό του ως αδιόρθωτο αναρχικό. Λόγια ιδιαίτερα αιχμηρά απηύθυνε εναντίον όλων αυτών των -ισμών τους οποίους απέφευγε όλη της τη ζωή – κομμουνισμό, αναρχισμό ή εθνικισμό. Εξέφρασε την έκπληξή της για την αποδοχή από αυτόν του τελευταίου -ισμού και προειδοποίησε ότι «στην σημερινή κατάσταση των πραγμάτων πρέπει να ανησυχούμε πως για τους συνεπείς οπαδούς του εθνικισμού δεν θα μείνει άλλη επιλογή από το να γίνουν ρατσιστές. Και ο κίνδυνος αυτός, αγαπητέ φίλε, δεν ελαττώνεται αν ο άνθρωπος είναι αναρχικός». Ένα πρώτο κέντρισμα. Και ένα ακόμα κέντρισμα: «Δεν θίχτηκα διόλου από το γράμμα σου. Όμως δεν ξέρω πώς θα δεις το δικό μου. Άλλωστε εσύ ανήκεις στο ανδρικό είδος, και γι’ αυτό φυσικά (ίσως) είσαι πιο εύθικτος». Την επιστολή της τελειώνει με μια προσπάθεια γεφύρωσης: «Κατ’ εμέ οι προσωπικές σχέσεις είναι ως επί το πλείστον σημαντικότερες από τις “ειλικρινείς συζητήσεις”, όπως τις αποκαλούν. Στην περίπτωση αυτή μου προσάπτεις πολύ περισσότερη διάθεση προβοκάτσιας από ό,τι έπρεπε να κάνεις. Μήπως πρέπει να αποφασίσεις σε αυτή την περίπτωση να συμπεριφερθείς σαν εμένα, δηλαδή ο άνθρωπος να αξίζει περισσότερο από ό,τι οι ιδέες του, για τον απλό λόγο πως οι άνθρωποι είναι πάντα κάτι περισσότερο από ό,τι κάνουν ή σκέφτονται;».[17] Η Χάνα και ο Γκέρχαρντ[18] συμφιλιώθηκαν και συνέχισαν να αλληλογραφούν, όμως αυτή η αντιπαράθεση ήταν σαν γενική πρόβα της γνωστής ανταλλαγής επιστολών, που προέκυψε το 1963, ανάμεσά τους μετά την εμφάνιση του αμφιλεγόμενου βιβλίου της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, που περιέχει τις ανταποκρίσεις και σημειώσεις της Άρεντ από τη δίκη του Άιχμαν, ως απεσταλμένης του περιοδικού New Yorker. Η Άρεντ στο βιβλίο εγείρει αιχμηρά ερωτήματα σχετικά με τη δίκη, μεταξύ άλλων για τον ρόλο του γερμανικού λαού στο Ολοκαύτωμα μπροστά στο μέγεθος του ρόλου του Άιχμαν. Τη συνεργασία των Γιούντενρατ[19] με τους Ναζί, την παθητικότητα και έλλειψη εξεγέρσεων των Εβραίων εναντίον των δολοφόνων τους.[20] Θεώρησε το Ολοκαύτωμα έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας και όχι έγκλημα πολέμου, διότι οι Εβραίοι δεν βρίσκονταν σε καμιά εμπόλεμη πλευρά. Ο Σαλόμ, σε κριτική επιστολή που έστειλε στην Άρεντ,[21] βρήκε στο βιβλίο σχεδόν μόνον ελαττώματα και απέρριψε τις ιδέες της σε ό,τι αφορούσε τη δίκη και τη διαδικασία της στο Ισραήλ. Την κατηγόρησε για έλλειψη ίχνους «αγάπης προς τον λαό του Ισραήλ».[22] Και πρόκειται για το μοναδικό σημείο που η Άρεντ συμφώνησε και παραδέχθηκε πως αυτό το αγαθό δεν το γνωρίζει και ζήτησε διευκρινίσεις για ό,τι αφορά αυτή την αγάπη. Είπε δε πως ποτέ δεν αγάπησε ομάδα ανθρώπων ως σύνολο, αλλά μόνο τα μέλη της ως άτομα. Επίσης είπε πως δεν αγαπάει Εβραίους, αλλά απλά είναι μέρος τους. Επίσης συνέχισε πως όχι μόνο κατέχει ανεπτυγμένη την εβραϊκή ταυτότητα, αλλά ισχυρίστηκε πως είναι αδύνατον να την αγνοήσει και πως πρέπει να δρα σύμφωνα με τις υποχρεώσεις που η ταυτότητα αυτή επιβάλλει. Ο Σαλόμ απέρριψε όλη τη συζήτηση σχετικά με την επινόηση της Άρεντ περί κοινοτοπίας του κακού, η οποία χρησίμευσε ως βάση όλων των ισχυρισμών της που ακολουθούν, και την αποκαλεί έπεα πτερόεντα (winged words). Την κατηγορεί πως σε κάθε κρίσιμο σημείο στο βιβλίο της επικαλείται μόνο τις αδυναμίες αντίδρασης των Εβραίων. Ο ίδιος παραδέχεται πως τέτοιες αδυναμίες υπήρχαν και υπάρχουν, όμως εκείνη τις τονίζει τόσο, και μόνον αυτές, ώστε η δική της περιγραφή των γεγονότων παύει να είναι αντικειμενική και οσμή κακίας αναδίδεται από αυτές. Το πρόβλημα αυτό είναι πραγματικό. «Αναρωτιέμαι γιατί το βιβλίο σου δημιουργεί στην καρδιά του αναγνώστη τόσο βαθιά αίσθηση πικρίας και ντροπής – όχι ως προς το ίδιο το βιβλίο, αλλά ως προς τον συγγραφέα του;». Μετά από αυτή την αντιπαράθεση διακόπηκε η φιλία τους. Το 2007 δημοσιεύθηκε στη Γερμανία μια μελέτη που περιγράφει εκτενώς τις σχέσεις τους,[23] και ακολούθησε η έκδοση της αλληλογραφίας τους το 2010. Εκτός από αυτό, και κατά την συνήθειά της, εξανέστη ενώπιον των εθνικιστικών κινδύνων, και περιέγραψε την αντίδρασή της ως αποτέλεσμα συνάντησης με μια υψηλόβαθμη ισραηλινή προσωπικότητα, που της είπε πως «ως σοσιαλίστρια δεν πιστεύω στον θεό, πιστεύω στον εβραϊκό λαό». Η προσωπικότητα αυτή ήταν η Γκόλντα Μεΐρ, και απευθυνόμενη προς την μετέπειτα φίλη της ισραηλινή ιστορικό, Λένι Γιεχίλ,[24] τόνισε τότε: «Αυτό που προκάλεσε μέσα μου απέχθεια, είναι απλά πως αυτός ο λαός, που επί χιλιάδες χρόνια πίστευε στον θεό τού δικαίου, αρχίζει τώρα να προσκολλάται σε αυτό που ο Χάινε αποκάλεσε δικαίως με το όνομα “η αιγυπτιακή διαδεδομένη και αρρωστημένη πίστη” που τον ωφελεί, πιστεύει στον εβραϊκό λαό, δηλαδή στον εαυτό του. Και αυτό, συγχώρα με, πρόκειται για ειδωλολατρισμό εντελώς» (σ. 445). Την τελευταία πράξη κλείνει ο Σαλόμ. Της ζήτησε να δημοσιεύσει τις επιστολές τής μεταξύ τους αντιπαράθεσης ως άρθρα, και εκείνη δεν μπορούσε να του το αρνηθεί, και αρκέσθηκε στο αίτημα τα γράμματα να διατηρήσουν το προσωπικό τους χρώμα. Πρόσεξε όμως πως ο Σαλόμ αφαίρεσε την προσωπική προσαγόρευση από το γράμμα του. Οι επιμελητές του ανά χείρας βιβλίου βρήκαν στο αρχείο του Σαλόμ ένα πρόχειρο άρθρο της επιστολής της Άρεντ, όμως δεν αναφέρουν αν αυτό γράφτηκε πριν ή μετά τη συμφωνία της Άρεντ. Πάντως, όπως και αν έχουν τα πράγματα, η Άρεντ ένιωσε πως ο Σαλόμ της έστησε παγίδα, όπως ανέφερε τουλάχιστον δύο φορές στην αλληλογραφία της με τον αγαπημένο φίλο της φιλόσοφο Καρλ Γιάσπερς (1883-1969), και έκανε νύξη επ’ αυτού σε μια από τις τελευταίες της επιστολές στον Γκέρσομ Σαλόμ. Όμως το 1946 οι δύο συνέχισαν να ανταλλάσουν επιστολές, ακόμα και μετά τα δύο γράμματα φιλονικίας, που δημοσιεύθηκαν σε πολλές γλώσσες και πολλά έντυπα. Στην αλληλογραφία τους που ακολούθησε μοιάζει σαν στη συνέχεια να προσπαθούν να υπερκεράσουν ο ένας τον άλλον. Οξύνουν τους ισχυρισμούς τους, ακριβολογούν και αμφισβητούν συνέχεια, δεν καταλαβαίνουν γιατί ο συνομιλητής τους δεν καταφέρνει να διεισδύσει στο βάθος της σκέψης τους – γνησίως διανοούμενοι μονομάχοι. Ο Σαλόμ επαναλαμβάνει μερικούς από τους παλιούς του ισχυρισμούς, όπως αυτόν ότι η Άρεντ ήταν αιχμάλωτη αριστερών ιδεολογιών, κάτι που εκείνη το αρνείται ξανά, μάταια όμως. Εκείνος αντιδρά με αμφιβολία και με κάποιον σαρκασμό στις διαψεύσεις και στον ισχυρισμό της πως όλη της τη ζωή θεωρούσε τον εαυτό της κυρίως ως φιλόσοφο. Σε αυτή την προσωπική αλληλογραφία υπάρχει και ένας μικρός γλωσσικός νεωτερισμός: από περιφρόνηση προς τα κίνητρά της και τις θέσεις της ο Σαλόμ υπερπήδησε μια ολόκληρη γενιά, όλη αυτή τη στρατιά των αργότερα αποκληθέντων μετασιωνιστών, και χρησιμοποίησε, τον άγνωστο τότε όρο post-zionism. Τόνισε πως «η Χάνα Άρεντ έγραψε αυτά που έγραψε διότι ανήκει σε ένα καινούργιο τελματώδες στρατόπεδο, των “μετασιωνιστών”». Το χάσμα ανάμεσα στους δύο τέως φίλους ήταν αγεφύρωτο: Η Άρεντ πρέσβευε ένα πολύ προσωπικό είδος κοσμοπολίτικου ουμανισμού και η κριτική της για τον Σιωνισμό –και για την οδό που πήρε το Ισραήλ ειδικά– τροφοδοτούνταν, μεταξύ των άλλων, από τη θέση της την οποία επαναλάμβανε πολλές φορές σχετικά με τα κράτη γενικά και ειδικά με τα εθνικά κράτη, πως αυτά θα περάσουν από τον κόσμο. Ήταν μια λίγο παράξενη θέση στη σκέψη κάποιας που ήθελε να αναγνωρισθεί για τον στοχασμό της στον τομέα των πολιτικών ιδεών (παρ’ όλο που πολλοί ισχυρίζονται πως το κατάφερε). Ο Σαλόμ, τέως άνθρωπος του κινήματος «Μπριτ Σαλόμ», που συνέχισε μέχρι το τέλος της ζωής του να κηρύσσει την προσήλωσή του στις αναρχικές ιδέες, αποκαλύφθηκε ως εθνικοσιωνιστής, όπως ήταν και στην αρχή της πορείας του. Το ρήγμα ανάμεσα στους δύο αυτούς διανοούμενους εκφράζεται σαφώς και στην αλληλογραφία τους με άλλους διανοούμενους φίλους. Σε επιστολή που έστειλε η Χάνα Άρεντ στον Κουρτ Μπλούμενφελντ στις 9 Ιανουαρίου 1957 γράφει: [Ο Σαλόμ] είναι τόσο προκατειλημμένος που δεν έχει μάτια (και όχι μόνο, αλλά ούτε αφτιά). Στην ουσία πιστεύει πως: Το κέντρο του κόσμου είναι το Ισραήλ. Το κέντρο του Ισραήλ είναι η Ιερουσαλήμ. Το κέντρο της Ιερουσαλήμ είναι το πανεπιστήμιο και το κέντρο του πανεπιστημίου είναι ο Σαλόμ. Και το χειρότερο από όλα είναι ότι πραγματικά πιστεύει πως ο κόσμος έχει ένα κεντρικό σημείο.[25] Και ο Σαλόμ γράφει στον φίλο του Χανς Πέσκε: «Γνώριζα την Χάνα Άρεντ όταν ήταν σοσιαλίστρια ή ημικομμουνίστρια και την γνώριζα όταν ήταν σιωνίστρια. Εκπλήσσομαι από την ικανότητά της να καταφέρεται σε κινήματα στα οποία κάποτε ήταν τόσο βαθιά αναμεμιγμένη, λες και βρίσκεται έτη φωτός μακριά και από ηγετικά ύψη».[26] [1] Kohler, Lotte and Hans Saner (ed.), Hannah Arendt / Karl Jaspers Correspondence, 1926-1969 (trans. Robert and Rita Kimber), Νέα Υόρκη 1992· Seyla Benhabib, The Reluctant Modernism of Hannah Arendt, Sage Publications, Λονδίνο 1996. [2] Richard J. Bernstein, Hannah Arendt and the Jewish Question, Cambridge, 1996· Seyla Benhabib, ό.π.· Hannah Arendt, The Jewish Writings, edited by Jerome Kohn and Ron H. Feldman, Schocken Books, Νέα Υόρκη 2007. [3] Hannah Arendt, The Origins Of Totalitarianism, Νέα Υόρκη 31966, p. 126. [4] Ibid. p. 134. [5] Ibid. p. 230. Βλ. και Ronald Beiner, "Arendt and Nationalism", στο Dana R. Villa (ed.), The Cambridge Companion to Hannah Arendt, Καίμπριτζ 2000, pp. 44-62. [6] Hannah Arendt, "To save the Jewish Homeland" στο The Jew As Pariah: Jewish Identity And Politics In The Modern Age, Νέα Υόρκη 1978, pp. 178-192. [7] Ron H. Feldman, "The Jew as Pariah: The Case of Hannah Arendt (1906-1975)", εισαγωγή στο Hannah Arendt, The Jew As Pariah, ό.π., pp. 15-52. Ο Εχάντ Αάμ δημοσίευσε το 1889 άρθρο με τίτλο: “Zo lo Haderech” (“Δεν είναι αυτός ο δρόμος”), στο οποίο καλεί για ριζική αλλαγή στην προσέγγιση του προσιωνιστικού κινήματος. Η Παλαιστίνη δεν θα λύσει το υπαρξιακό και οικονομικό πρόβλημα των Εβραίων. Δεν μπορεί να γίνει καταφύγιο των ταλαιπωριών της διασποράς. Σκοπός του είναι να λύσει το πνευματικό και πολιτισμικό πρόβλημα του λαού. Ένα εβραϊκό κράτος δεν είναι αρκετό για να αποτελέσει εθνική εστία και καταφύγιο για τους Εβραίους – πρέπει να έχει και πνευματικό περιεχόμενο που να δικαιολογεί την ύπαρξή του. Να είναι «φως για τον κόσμο» και διεθνής «ηθικός φάρος». Έτσι ο Εχάντ Αάμ συγκρότησε το ρεύμα του «πνευματικού Σιωνισμού». [8] Ronald Beiner, "Arendt and Nationalism", στο Dana R. Villa (ed.), ό.π., σ. 44-62. [9] Hannah Arendt, "Zionism Reconsidered" στο The Jew As Pariah, ό.π., σ. 151. [10] Hans Jonas (1903-1993). Φιλόσοφος γεννημένος στη Γερμανία. Καθηγητής φιλοσοφίας (1955-1976) και ερευνητής του γνωστικισμού στο New School for Social Research της Νέας Υόρκης. [11] Gershom Scholem, Major Trends in Jewish Mysticism, Schocken Books, Νέα Υόρκη 1946. Παραθέτουμε τη σχετική αφιέρωση: TO THE MEMORY OF WALTER BENJAMIN (1892-1940) The friend of a lifetime whose genius united the insight of the Metaphysician, the interpretative power of the Critic and the erudition of the Scholar DIED AT PORT BOU (SPAIN) ON HIS WAY INTO FREEDOM [12] Gershom Scholem, Walter Benjamin: The Story of a Friendship, New York Review Books Classics, 2003. [13] Gershom Scholem, Major Trends in Jewish Mysticism [1941], Schocken Books, Νέα Υόρκη 1995. [14] Ενδεικτικά: Hannah Arendt, Rahel Varnhagen: The Life of a Jewess, East And West Library, Λονδίνο 1957· 2η έκδοση σε επιμέλεια Liliane Weissberg, μτφρ. Richard και Clara Winston, Johns Hopkins University Press, Βαλτιμόρη 1997. ––, Rahel Varnhagen: The Life of a Jewish Woman, Harcourt Brace Jovanovich, Νέα Υόρκη 1974. ––, Rahel Varnhagen: Lebensgeschichte einer deutschen Jüdin aus der Romantik, Piper, Μόναχο 1959, επανεκδόσεις: 1981-1998 και 10η το 2003. [15] Hannah Arendt, “Zionism Reconsidered”, Menorah Journal, vol. 33, no. 2, φθινόπωρο 1945, σ. 162-196. [16] Μπριτ Σαλόμ / Brit Shalom. Εβραϊκό κίνημα το οποίο ιδρύθηκε το 1925 από μια ομάδα εβραίων διανοουμένων που πρέσβευε την ίδρυση κράτους δύο αυτόνομων εθνοτήτων, το οποίο αρχικά θα βρισκόταν υπό την κυριαρχία της αγγλικής Εντολής και όπου οι Άραβες και οι Εβραίοι θα έχουν ίσα πολιτικά δικαιώματα. Μεταξύ των υποστηρικτών του κινήματος περιλαμβάνονταν διανοούμενοι, δημοσιογράφοι και σημαντικά στελέχη της Σιωνιστικής Οργάνωσης, ανάμεσά τους ο φιλόσοφος Μάρτιν Μπούμπερ, ο φιλόσοφος Σμουέλ Ούγκο Μπέργκμαν, ο Γέρσομ Σαλόμ, ο εκπαιδευτικός Ερνστ Σιμόν, ο ερευνητής του ανατολίτικου εβραϊσμού Σλομό Ντοβ Γκόιτιν, ο ερευνητής του εθνικισμού Χανς Κόεν, το στέλεχος της Σιωνιστικής Ομοσπονδίας Ενριέτα Σολντ, ο αγρονόμος Χαΐμ Μαργκαλιότ, ο εκπαιδευτικός και από τους ανανεωτές της εβραϊκής γλώσσας Ιτσχάκ Επστάιν (που δούλεψε και με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης) και ο πρώτος πρύτανης του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ ραβίνος Γεούντα Λέιμπ Μάγκνες. Άλλοι υποστηρικτές του κινήματος ήταν ο επιχειρηματίας Σλομό Ζαλμάν Σόκεν (ιδρυτής της εφημερίδας Haaretz), ο άγγλος πολιτικός Χέρμπερτ Σάμιουελ, ο Άρτουρ Ρούπιν και ο συγγραφέας Μοσέ Σμιλάνσκι που συχνά έγραφε για τους Άραβες της Παλαιστίνης. [17] Hannah Arendt - Gershom Scholem, Der Briefwechsel 1939-1964, ό.π. [18] Gershom Gerhard Scholem. Τον αποκαλούσε με το γερμανικό του όνομα Gerhard. [19] Βλ. σχετικά Ιάκωβος Σιμπή, «Ο Τελευταίος των Αδίκων και οι Αλπινιστές του Κακού», ARB, τχ. 43, Σεπτ. 2013. [20] Σε κάποια από τα θέματα που θέτει η Χάνα Άρεντ προσπαθεί να δώσει απαντήσεις το βιβλίο: Καρίνα Λάμψα, Ιακώβ Σιμπή, Η Διάσωση, Καπόν, Αθήνα 2012. [21] Gershom Scholem, Explications and Implications, Writtings an Jewish Heritage and Renaissance (Hebrew), Am Oved Publishers, Τελ Αβίβ 1975, pp. 91-95. Gershom Scholem, “Michtav le Hannah Arendt” (Hebrew = Επιστολή στη Χάνα Άρεντ), Davar Newspaper, 31 Ιανουαρίου 1964. [22] אַהֲבַת יִשְׂרָאֵל (Ahavat Israel) είναι μια δύσκολη έννοια στον εβραϊσμό σύμφωνα με την οποία πρέπει ο κάθε Εβραίος να αγαπάει κάθε Εβραίο. Και βέβαια ο Σαλόμ δεν την χρησιμοποιεί με τη θρησκευτική της έννοια. [23] Michael Ezra, “The Eichmann Polemics: Hannah Arendt and Her Critics”, Democratiya 9, Καλοκαίρι 2007, σ. 141-165. [24] Leni Yahil (1912-2007). Ερευνήτρια του Ολοκαυτώματος και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Χάιφας. [25] Kurt Blumenfeld (1884-1963). Γενικός γραμματέας της Παγκόσμιας Σιωνιστικής Ομοσπονδίας από το 1911 ως το 1914. Πέθανε στην Ιερουσαλήμ. Υπηρέτησε και ως γραμματέας της Γερμανικής Ομοσπονδίας Σιωνιστών από το 1909 ως το 1911. Αργότερα πρόεδρος της ίδιας οργάνωσης από τις αρχές του 1924. (Βλ. Hannah Arendt, Kurt Blumenfeld - in keinem Besitz verwurzelt: die Korrespondence, επιμ. von Ingeborg Nordmann και Iris Pilling, Rotbuch Verlag, Αμβούργο 1995). [26] Gershom Scholem προς Hans Paeschke, 24 Μαρτίου 1968.

Χάνα Άρεντ – Η Εβραία

Σύνδεση