Το όνειρο ενός ανήλικου χρόνου

Ίαν ΜακΓιούαν, Χαμένο παιδί, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, Αθήνα 2013, σελ. 400 Οι χρόνοι που ονειρευόμαστε είναι όλοι απροσπέλαστοι. Οι προσδοκίες μας αδημονούν για το μέλλον, ενώ η νοσταλγία λοξοκοιτάζει ηδυπαθώς τα περασμένα. Μαζί συνωμοτούν εναντίον του ενεστώτα. Ό,τι ευελπιστούμε να αποσπάσουμε από τον χρόνο παραμένει μια ανευόδωτη επιθυμία. Το παρελθόν μας εγκαταλείπει, αποκλείοντας την ανάκτησή του, ενόσω το μέλλον σπανίως εκπληρώνει και περισσότερο διαψεύδει. Ο χρόνος μάς διαφεύγει και όσο επιχειρούμε να τον συλλογιστούμε ναυαγούμε στη ρευστότητά του. Η απατηλή γραμμικότητα της ροής του, ένα καθησυχαστικό εφεύρημα, μας επιτρέπει να τον εγκλείουμε σε ένα εύληπτο σχήμα, το οποίο μόνο μερικώς ανταποκρίνεται στην άδηλη διάστασή του. Επινοημένες μετρήσεις και αυθαίρετοι επιμερισμοί τιθασεύουν την άναρχη φύση του προσδίδοντας στις ημέρες μας μια κάποιου είδους αιτιότητα. Διότι ό,τι περισσότερο τρομάζει στον χρόνο δεν είναι τόσο οι απρόσμενες επιβραδύνσεις ή επιταχύνσεις του, όσο η επίγνωση της θνητότητας. Ο χρόνος που τελειώνει είναι ακριβώς το στοιχείο που τον καθιστά αδιανόητο. Για να αποφύγουμε αυτό το επίφοβο σημείο τομής στην ακολουθία του, πασχίζουμε να γραπωθούμε από το παρόν, την πιο απτή έκφανση του χρόνου, αντικείμενο περιπαθών επικλήσεων και επανειλημμένης αμέλειας. Η στιγμή, αυτή η μονάκριβη μονάδα, διαγράφεται εξακολουθητικά από τη ζωή μας μες στην τρεμάμενη αιώρησή της μεταξύ παρελθόντων και μελλούμενων, μέχρι να εκριζωθούμε ανέκκλητα από το νήμα όλων των χαμένων ή εν δυνάμει στιγμών. Ο χρόνος που δεν χαρίζεται είναι στο μυθιστόρημα του Ίαν ΜακΓιούαν αυτός της παιδικής ηλικίας. Εδεμική χρονική συνθήκη, αποκαθαρμένη από κάθε προπατορικό ή μετεφηβικό αμάρτημα, εγκιβωτισμένη στα ήδιστα μυθεύματα της μνήμης. Τα παιδικά χρόνια συντελούνται σε έναν παρατεταμένο ενεστώτα, σε μια αδιατάρακτη αχρονία, όπου το «τώρα» επιβάλλεται σαν διηνεκές και απέραντο. Ωστόσο, τον ΜακΓιούαν δεν τον απασχολεί τόσο η παιδική ηλικία ιδωμένη μέσα από το ιδεαλιστικό πρίσμα της ενήλικης αναπόλησης όσο οι πτυχές της ανηλικιότητας που επιζούν της ενηλικίωσης. Δηλωτικός αυτής της θεώρησης ο τίτλος του βιβλίου, ο οποίος δεν αναφέρεται μόνο στο παιδί που χάνει ο ήρωας, αλλά υποδηλώνει συνάμα το χαμένο παιδί που εμφωλεύει σε κάθε ενήλικο ψυχισμό. Όταν οι ημέρες του ρημάζονται από την απώλεια της τρίχρονης κόρης του που έπεσε θύμα απαγωγής, ο Στίβεν αναλογίζεται πυρετικά την αναλγησία του χρόνου, την αντίστασή του σε κάθε απόπειρα νοηματοδότησης. Μέσα από οδυνηρές διανοητικές περιδινήσεις παλεύει να συνειδητοποιήσει κάτι ασύλληπτο, ότι ποτέ δεν θα βιώσει την παιδική ηλικία της κόρης του, ότι στο εξής θα είναι ο γονιός ενός παιδιού που θα μεγαλώσει με τρόπο ανεπίγνωστο σε εκείνον. Τόσο ως πατέρας όσο και ως συγγραφέας παιδικών βιβλίων ο Στίβεν υποχρεώνεται να προσεγγίζει την ανηλικιότητα εγκεφαλικά, σαν ένα αφηρημένο σχήμα που δεν τον περικλείει. Πριν παραδοθεί στον βραδυκίνητο, νωθρό χρόνο του πένθους, ο ήρωας του ΜακΓιούαν καθυποτάσσεται από την αφασική, ψυχαναγκαστική του μνήμη που ευελπιστεί να διαρρήξει το παρελθόν, «να σκάψει ένα λαγούμι ανάμεσα στις πτυχώσεις των γεγονότων», προκειμένου να εισχωρήσει στην κρίσιμη στιγμή της εξαφάνισης της Κέιτ και να καταστήσει έτσι θαυματουργικά τον χαμό της αναστρέψιμο. Υποχείριο της μυθομανούς συλλογιστικής του, ο Στίβεν λύγιζε ψυχικά μες στην προσπάθειά του «να κινήσει τα μάτια του, να τα σηκώσει ενάντια στο βάρος του χρόνου». Όμως οι μαγικές του σκέψεις και οι μικρές, ανώφελες τελετουργίες με τις οποίες απεύθυνε σπονδές στη μοίρα, σαρώθηκαν «από ένα αργό κύμα συνειδητοποίησης που ορθωνόταν με μια στιλπνή, παλιρροϊκή δύναμη [...]». Ένα κύμα που τον ξέβρασε στην «κοινοτοπία του μη αναστρέψιμου χρόνου». Από την άλλη, δεν τον συγκλόνισαν λιγότερο ο βαθμός της ακαταληψίας και της υποκειμενικότητας του χρόνου και η συνακόλουθη διαπίστωση της παντελούς ανικανότητάς μας να τον συλλάβουμε σαν απόλυτη έννοια. «Μόνο το πώς τον αντιλαμβανόμαστε, ο ξεχωριστός, αδύναμος τρόπος να τον κατανοούμε υπάρχει». Ο ΜακΓιούαν πολιορκεί πολύτροπα τον προβληματισμό του πάνω στον χαμένο χρόνο. Καταρχάς εγκλωβίζει τον ήρωά του σε ένα χρονικό κενό, όπου τον κυκλώνουν απονοηματοδοτημένες ημέρες σε μια αναίτια διαδοχή. Ο ίδιος βρίσκεται σε φυγόκεντρη τροχιά από τη ζωή του. Οι παλμοί του βιολογικού του ρολογιού μετρούσαν αποκλειστικά τον δυνητικό χρόνο της Κέιτ, κατέγραφαν σε νοητικές προβολές το μεγάλωμά της. «Το ρολόι, νευρώδες σαν καρδιά, παρέμενε συντονισμένο σε έναν αδιαπραγμάτευτο δυνητικό λόγο». Αν επέμενε να την αναζητά παραμερίζοντας τα αδιαφανή πέπλα του χρόνου, είχε πιθανότητες κάποτε να την αντικρίσει. Όφειλε με κάθε τρόπο να διατηρήσει αδιάρρηκτη τη βεβαιότητα της ύπαρξής της. Σε μια φαντασιωτική χρονική συχνότητα συνέχιζε να είναι ο πατέρας της. «Το μεγάλωμα της Κέιτ είχε καταντήσει η ίδια η ουσία του χρόνου». Από το άλλο μέρος, ο Στίβεν αγωνιζόταν να παραμείνει προσδεδεμένος στον κατακερματισμένο από υποχρεώσεις και καταναγκασμούς χρόνο των ενηλίκων. Στο μυθιστόρημα η επικράτεια της ενηλικιότητας καταλαμβάνεται αφενός από μια κυβερνητική επιτροπή επιφορτισμένη με τη σύνταξη μιας έκθεσης σχετικά με την παιδική αγωγή και αφετέρου από τη Θέλμα, μια καταξιωμένη φυσικό, επιστήθια φίλη του Στίβεν. Ο τελευταίος συμμετείχε στις συνεδρίες της επιτροπής υποτονικά αλλά και με κρυφή απόλαυση καθώς εκεί είχε ανακαλύψει «ένα καταφύγιο οργανωμένου χρόνου στο χάος των άδειων, άσκοπα ξοδεμένων του ημερών». Περισφιγμένος στον ευυπόληπτο ρόλο του τού συγγραφέα παιδικών βιβλίων διέπλεε ανέκφραστος τις αποστεγνωμένες θεωρητικολογίες για να καταβυθιστεί στη θνησιγενή αγωγή του δικού του παιδιού, το οποίο δεν είχε προλάβει τίποτα να του μάθει. Οι επώδυνες ονειροπολήσεις του αναχαιτίζονταν από το ίδιο το θεσμικό πλαίσιο που τις ενθάρρυνε. Μέσα στην αίθουσα του Γουάιτχολ δεν κινδύνευε να παραλύσει από απόγνωση. Η απόλυτη επικυριαρχία της εθιμοτυπίας έθετε σε εγρήγορση τα ανακλαστικά της αξιοπρέπειας. Εκεί μέσα οι αποφάνσεις κατατρόπωναν τις αμφιβολίες, η υπερσυσσώρευση γνώσης εξακόντιζε αξιώματα ενάντια στην παραμικρή εφεκτική ενόρμηση. Ο Στίβεν ήταν ασφαλής, για δύο ώρες τουλάχιστον την εβδομάδα γλίτωνε από τη σύγχυση και τον παραλογισμό που τον κατασπάραζαν στο διαμέρισμά του. Ο ΜακΓιούαν υποδεικνύει με διακριτική ειρωνεία τον ασύνειδο μετεωρισμό του ήρωα μεταξύ ενηλικιότητας και ανηλικιότητας. Η άλογη απώλεια της Κέιτ τού αποκαλύπτει πόσο ανίσχυρος είναι, πόσο εύθρυπτα και ανεπαρκή είναι τα αντισταθμίσματα του πνεύματος και της ωριμότητας. Σε μια στιγμή οριακής απελπισίας, σωριασμένος στο πάτωμα του δωματίου της κόρης του, αισθάνεται να τον αναπάλλει ένας τρόμος ακατάσχετος, αμιγώς παιδικός. Ο νυχτερινός πανικός του παιδιού. «Ξαφνικά ένιωσε σαν παιδί: φοβόταν να ξεντυθεί και να πάει για ύπνο. Ο κόσμος έξω από το δωμάτιο, έξω από τα ρούχα του τα ίδια, έμοιαζε οδυνηρός, σκληρός πέρα από τη λογική». Αλλά και ως μέλος της επιτροπής, στον περιορισμένο δημόσιο βίο του, ο Στίβεν εμφανίζει συμπτώματα ανηλικιότητας τα οποία εδράζονται πρωτίστως στην ικανοποίησή του για την ανάληψη μιας ευθύνης, που ισοδυναμεί με διάκριση, προϋποθέτοντας συνάμα υπακοή. Ο ΜακΓιούαν χειρίζεται πολύ επιδέξια αυτό το οξύμωρο. Ο ήρωάς του συμμετέχει σε ένα κυβερνητικό πρόγραμμα σχετικά με την ορθή διάπλαση των παιδιών, ενόσω ο ίδιος, έχοντας παλινδρομήσει στα πρώτα, θεμελιακά στάδια της ενηλικίωσης, απολαμβάνει την αίσθηση της ανάκτησης μιας ταυτότητας μέσω της επιτέλεσης ενός έργου. Παρά τη σαρκαστική αδιαφορία του για τις σπουδαιοφανείς εισηγήσεις, η συμμετοχή του στις συνεδρίες τον κάνει να αντιληφθεί την αναγκαιότητα της διεκδίκησης της θέσης του μέσα στον κόσμο. Ωστόσο, η αυτοσυνειδησία του είναι συγκεχυμένη και εν μέρει παιδαριώδης στο βαθμό που ξεθεμελιώνεται από τους περισπασμούς της φαντασίας του, που καιροφυλακτεί για ξεστρατίσματα από το λιμνάζον παρόν. Ενδεχομένως το μείζον στοιχείο παιδικότητας στην ιδιοσυστασία του είναι η αμφιταλάντευσή του ανάμεσα στο ψέμα και την αλήθεια, στο εφικτό και το χιμαιρικό, η επιθυμία του να επινοήσει τη ζωή του. Οι συνεδρίες της επιτροπής τού διασφάλιζαν μια παροδική ευταξία, κεντρίζοντας μια ζωτική προσδοκία, να εξαναγκάσει τη συνείδησή του να δημιουργήσει μια κατ’ επίφαση σταθερή, καθησυχαστική πραγματικότητα. Από το άλλο μέρος, η σπαρακτική λαχτάρα του Στίβεν να απεκδυθεί τόσο τη νοσταλγία της Κέιτ όσο και την απαντοχή της προκειμένου να παραδοθεί ολόθυμα στη στιγμή, δείχνει πόσο αμετάκλητα ενήλικος παρέμενε. Το σημαντικότερο ίσως που δεν πρόλαβε να διδαχθεί από την κόρη του ήταν η «ιερότητα του συγκεκριμένου· το πώς να καταλαμβάνει το παρόν και να κατακλύζεται απ’ αυτό, ως εκεί που η ταυτότητα σβήνει μέσα στην ανυπαρξία». Μαζί με την Κέιτ είχε στερηθεί το χάρισμα και το προνόμιο της ολόψυχης αφοσίωσης, της προσήλωσης σε κάτι τόσο συναρπαστικό που να αφανίζει οτιδήποτε άλλο γύρω του. Η μοναδική του ενασχόληση που προσομοίαζε ως προς την ένταση στη συγκέντρωση ενός παιδιού την ώρα του παιχνιδιού, ήταν η εμμανής αποσυναρμολόγηση του χρόνου. Αυτοεξόριστος από τις τρεις χρονικές διαστάσεις που αποδεχόταν η κοινή αντίληψη, προσπαθούσε να διανοίξει τις δικές του εκβολές στη ροή του χρόνου, εκείνες που θα απέληγαν στην πραγμάτωση των φαντασιώσεών του. Η ηφαιστειώδης οραματική ζωή του ήρωα εκρήγνυται σε ένα από τα πιο όμορφα στιγμιότυπα του βιβλίου, όταν δραπετεύει από τον χρόνο για να βρεθεί στο κρίσιμο σημείο της διακύβευσης της γέννησής του. Ο δικός του χρόνος, ο χρόνος στον οποίο συνοψιζόταν μέχρι τότε η ύπαρξή του, δεν είχε ακόμη εκπυρσοκροτήσει. Δεν ήταν παρά ένα φάντασμα που είχε παρεισδύσει στην απαραβίαστη διάταξη των χρονικών σημείων. Είχε εκτροχιαστεί απότομα από τη γραμμικότητα που συνείχε τις ημέρες του για να εποικήσει την ανεκδήλωτη όψη του εαυτού του, τότε που η υπόστασή του δεν είχε μεγαλύτερη ισχύ από εκείνη μιας σκέψης στο μυαλό των γονιών του. Επιτέλους ο χρόνος είχε σταματήσει και ο ίδιος κοιτούσε κατάματα το απώτατο παρελθόν του, την αρχή του χρόνου του. Στεκόταν στο σημείο μηδέν της εν δυνάμει ζωής του. Το παραισθητικό τοπίο, κυριευμένο από μια ασπαίρουσα βλάστηση που έμοιαζε να αναπνέει στο ζενίθ της γονιμότητάς της, του ένευε, τον αναγνώριζε και τον καλωσόριζε στο μέρος απ’ όπου έμελλε να αναθάλλουν όλες οι κατοπινές αναζητήσεις του. Η Θέλμα, όπως ειπώθηκε, αναλαμβάνει να αρθρώσει στο μυθιστόρημα έναν συγκροτημένο, απομαγευμένο ενήλικο λόγο. Πολλώ δε μάλλον που στη φωνή της συμβολοποιείται η επιστήμη σαν το πιο έγκυρο σύστημα οργάνωσης και ερμηνείας του κόσμου. Όμως ο ΜακΓιούαν αποσταθεροποιεί επιτήδεια το έδαφος κάτω από τα πόδια της, φανερώνοντας ρωγμές που κάνουν τα θεωρήματά της να τρεκλίζουν. Στις διερωτήσεις του Στίβεν για την ανεξιχνίαστη φύση του χρόνου αποφαίνεται αταλάντευτα με αφοπλιστική ασάφεια: «[...] ό,τι κι αν είναι ο χρόνος, η καθημερινή εκδοχή του που ανταποκρίνεται στον κοινό νου, η αντίληψή του ως γραμμικού, συμμετρικού, απόλυτου, κινούμενου από τα αριστερά, από το παρελθόν μέσω του παρόντος προς το μέλλον, είναι ή ανοησία ή ένα πολλοστημόριο της αλήθειας». Η συγκρατημένη διαλλακτική της διάθεση απέναντι στη σιβυλλικότητα της συμπαντικής μηχανικής δεν την προφυλάσσει τελικά από τη φρίκη της οικόσιτης παράνοιας, από τον νοσηρό, ψυχωσικό παλιμπαιδισμό του συζύγου της. Εκείνο που αξίζει να προσεχθεί στο μυθιστόρημα του ΜακΓιούαν είναι η δεξιότητά του στη σύνθεση παρεμφερών απολήξεων της ίδιας θεματικής. Οι κεντρικοί ήρωες υποφέρουν για ένα χαμένο παιδί. Ο Στίβεν πενθεί την κόρη του και μαζί τον εαυτό του ως θύμα μιας στυγνής χρονικής νομοτέλειας, ενώ η Θέλμα καταλήγει να πενθεί ένα άλλο χαμένο παιδί, τον σύζυγό της, ο οποίος διαμέλισε τον ψυχισμό του στην εσώτατη διελκυστίνδα του μεταξύ της περιπόθητης επιστροφής στην παιδική ηλικία και της λυσσαλέας επιδίωξης για μια δαφνοστεφή ενηλικιότητα. Αυτός ο μανιοκαταθλιπτικός Πήτερ Παν αγωνιούσε να απαγκιστρωθεί από το πλέγμα των υποχρεώσεων, που συντηρούσε τη φιλοδοξία του, για να οικειοποιηθεί και πάλι τα προνόμια της παιδικότητας, την ελευθερία, την ασυδοσία και την ανέμελη υποταγή σε ανώδυνους κανόνες. Η Θέλμα, από τη μεριά της, φαντασιωνόταν μια νέα θεωρία ενιαίου πεδίου, «όπου η ύλη, ο χώρος, ο χρόνος, ακόμη και η συνείδηση η ίδια, θα αποτελούσαν πολύπλοκα συνδεδεμένες υποστάσεις». Ευχόταν μέσα από τον εναγκαλισμό της θεωρίας της σχετικότητας και της κβαντικής φυσικής να αναγεννηθεί μια ευεξήγητη, ξένια πραγματικότητα. Ο Στίβεν πάλι προσδοκούσε μια ενιαία συνθήκη άλλου τύπου. Θα ήθελε να διαθέτει την αδιαμόρφωτη, γι’ αυτό και ευάγωγη, αντίληψη ενός παιδιού, το οποίο δεξιώνεται τα πράγματα του κόσμου χάρη σε μια αβίαστη, έμφυτη ενσυναίσθηση. Θα ήθελε να μπορεί να διαβάσει τα βιβλία του με τα μάτια των μικρών αναγνωστών του για τους οποίους η «μαγεμένη ταύτιση λέξης και πράγματος και, δι’ αυτής, εαυτού και κόσμου» δεν είχε ακόμη διαρραγεί. Επιθυμούσε μια αδιαμεσολάβητη, αμετάφραστη από έννοιες, συμμετοχή στον κόσμο, την επανασύνδεση με μια ζωή αποφλοιωμένη από μετωνυμίες και μεταφορές, που συσκότιζαν το νόημά της. Και οι τρεις περιέθαλπαν με τις φρεναπάτες τους το παιδί μέσα τους, που τους είχε υφαρπάξει η ενηλικίωση. Οι πλέον δυναστικές τους επιθυμίες συνέκλιναν στην ενατένιση ενός ανύπαρκτου, απλησίαστου χρόνου. Πέρα από τα ερεθιστικά ερωτήματα στα οποία επανέρχεται η μυθοπλασία μέσα από πολύσημες επινοήσεις, η ίδια η αφήγηση γοητεύει για την εξαιρετική της γλωσσική λεπτουργία. Η γραφή του ΜακΓιούαν αποδεικνύεται ιδιαίτερα υποβλητική στις εξεικονίσεις του φυσικού τοπίου, όπου αντηχούν υπόκωφα οι πόθοι και οι πόνοι των ηρώων, ενώ επίσης αποδίδει με υπολογισμένες ποιητικές διαφυγές το μέτρο της ευαισθησίας τους.

Το όνειρο ενός ανήλικου χρόνου

Σύνδεση