Το βιβλίο που γνώρισε τον Κουτσύ στην Ελλάδα

Τζ. Μ. Κουτσύ, Περιμένοντας τους βαρβάρους, μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σελ. 268 Εάν όχι μόνον η έκδοση αλλά και η μετά από χρόνια επανέκδοση ενός βιβλίου μπορεί να χαρακτηριστεί εκδοτικό γεγονός, τότε η επανέκδοση του μυθιστορήματος του Τζ. Μ. Κουτσύ Περιμένοντας τους βαρβάρους διεκδικεί επάξια τον χαρακτηρισμό αυτό. Το έργο εκδόθηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1984 από τον εκλεκτό αλλά σχετικά βραχύβιο εκδοτικό οίκο Κρύσταλλο. Ο εκδότης Άρης Μπερλής, δεινός αναγνώστης, κριτικός και μεταφραστής, διάβασε το βιβλίο και θέλησε να εκδώσει αμέσως τον παντελώς άγνωστο τότε, όχι μόνον στην Ελλάδα αλλά ακόμη και στην Αγγλία, συγγραφέα. Υπήρξε προφητικός: όταν έναν χρόνο πριν από την έκδοση των Βαρβάρων στα ελληνικά γνώρισε τον Κουτσύ, τότε που ο συγγραφέας βραβεύτηκε με το Booker για το αμέσως επόμενο μυθιστόρημά του, το Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ,[1] του ευχήθηκε «και στο Νόμπελ»! Όταν το Κρύσταλλο έκλεισε και τα αντίτυπα εξαντλήθηκαν, ο τίτλος δεν επανεκδόθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, παρότι δικαίως θεωρείται ένα από τα καλύτερα έργα του συγγραφέα. Η επανέκδοσή του έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στη σειρά των μεταφρασμένων έργων του Κουτσύ. Το γεγονός δε ότι φτάνει στα χέρια του αναγνωστικού κοινού στην πρώτη του, εξαιρετική μετάφραση του Μίλτου Φραγκόπουλου είναι τύχη αγαθή. Το Περιμένοντας τους βαρβάρους εντάσσεται στην προ της πτώσης του άπαρτχαϊντ συγγραφική περίοδο του Κουτσύ. Είναι τα χρόνια της σκληρής λογοκρισίας, όμως σε κανένα έργο του Κουτσύ δεν θα επιβληθούν περιοριστικά μέτρα, απλούστατα επειδή χάρη στη χρήση της αλληγορίας διαλανθάνουν την προσοχή των λογοκριτών. Μπορεί να υπάρχουν εμφανείς παραλληλισμοί με το αυταρχικό καθεστώς της Ν. Αφρικής, ρεαλιστική καταγραφή πάντως αυτής της κατάστασης δεν υπάρχει, δεδομένου ότι ο Κουτσύ ουδέποτε υπήρξε θιασώτης αυτής της γραφής. Ακόμη και ως αλληγορία δεν μπορεί να τοποθετηθεί στην πρώτη γραμμή των κειμένων που στηλιτεύουν τα αυταρχικά καθεστώτα. Το έργο αυτό, όπως και όλα τα έργα του Κουτσύ, δεν εντάσσεται εύκολα σε κατηγορίες, ανθίσταται στις «ταμπέλες». Όπως γράφει ο Μ. Φραγκόπουλος στον πολύ διαφωτιστικό πρόλογό του στη δεύτερη έκδοση: «Όμως πιστεύω ότι θα ήταν λάθος να διαβάσουμε το μυθιστόρημα αυτό απλά σαν μια καταγγελία των αυταρχικών καθεστώτων. Όχι πως κάτι τέτοιο δεν ισχύει, αλλά το κείμενο δεν αντιπαραθέτει τους καλούς και τους κακούς, δεν είναι μια απλοϊκή εκδοχή στρατευμένης τέχνης». Και πιο κάτω, «…ο Κουτσύ διαθέτει μια σπάνια πολυδιάστατη ματιά που συχνά αποσταθεροποιεί όσα θεωρούμε αυτονόητα χωρίς ποτέ να μας λέει ο ίδιος τι πιστεύει….». Αυτή η πολυδιάστατη ματιά, η οποία εμπλέκεται μεν, ταυτοχρόνως δε τηρεί τις αποστάσεις της από ένα συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο, δεν χαρακτηρίζει μόνον τα προ άπαρτχαϊντ έργα του Κουτσύ. Σε συνδυασμό με τη σκόπιμη αοριστία στον καθορισμό του τόπου και του χρόνου δίνει τη δυνατότητα στον συγγραφέα να επανέρχεται αφενός σε θέματα που απλώς «μεταμφιέζονται» ανάλογα με τις εξελίξεις, αφετέρου σε θέματα που αφορούν τον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης, εν ολίγοις διατοπικά, διαχρονικά και πανανθρώπινα. Δεν είναι τυχαίο ότι ως τίτλο ο συγγραφέας επέλεξε τον τίτλο του περίφημου ποιήματος του Κ. Π. Καβάφη, «Περιμένοντας τους βαρβάρους», πασίγνωστου ήδη από τη δεκαετία του 1940 στην Ευρώπη χάρη στις μεταφράσεις του. «Στο ποίημα ο Καβάφης παρουσιάζει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παρακμασμένη, αβέβαιη για το μέλλον, σε αναμονή της άφιξης των “βαρβάρων” που θα πάρουν στα χέρια του τα ηνία της διακυβέρνησης. Η “αναμονή” αυτή είναι κάτι σαν προσδοκία επιβεβαίωσης της προφητείας που έχει κάνει ο ίδιος ο ιμπεριαλισμός για τον εαυτό του, ένα είδος δικαίωσης που είναι συνάμα αυτοαναίρεση: το ιμπεριαλιστικό σχέδιο βασίζεται στην αντίληψη του βάρβαρου Άλλου και στην προσδοκία της εν τέλει αναπόφευκτης διαδοχής αυτού του Άλλου. Στο ποίημα οι βάρβαροι τελικά δεν έρχονται –παύουν να υπάρχουν– άρα δεν εκφράζουν πλέον μια κάποια λύση. Το ποίημα του Καβάφη προσδιορίζει την αντιφατική εξάρτηση από τον Άλλον, η οποία αποτελεί το στήριγμα του ιμπεριαλισμού. Και ακριβώς αυτή η ιδέα, εμφανής ήδη στα δύο προηγούμενα μυθιστορήματα του Κουτσύ,[2] αντηχεί ξεκάθαρα στο Περιμένοντας τους βαρβάρους»[3], γράφει ο Ντόμινικ Χέντ. Τόπος δράσης είναι μια περιτειχισμένη πόλη στις εσχατιές κάποιας Αυτοκρατορίας. Ήδη από τις πρώτες σελίδες έχουμε αναφορές στην ταράτσα με τις πολεμίστρες, στον σκοπό στην πύλη, με άλλα λόγια στον ελεγχόμενο χώρο. Πέρα απ’ αυτόν, κάπου πέρα από τα σύνορα φημολογείται πως ζουν οι βάρβαροι που αποτελούν, πάντα κατά τις φήμες, απειλή για την Αυτοκρατορία. Αφηγητής είναι ο καλοκάγαθος επίτροπος που θέλει να υπηρετεί την Αυτοκρατορία «εκτελώντας καθημερινά το χρέος του σ’ ετούτη τη νωχελική παραμεθόρια περιοχή, περιμένοντας να βγει στη σύνταξη.»[4] Η άφιξη του συνταγματάρχη Τζολ, που καταφθάνει για να εξοντώσει τους εκτός των τειχών βαρβάρους θα αναστατώσει τόσο τον επίτροπο όσο και τη ζωή της πόλης. Όμως ο επίτροπος είναι υποχρεωμένος να συνεργαστεί ασχέτως αν αποστρέφεται και τον συνταγματάρχη και τις μεθόδους του. Όπως επισημαίνει ο Μ. Φραγκόπουλος, ήδη από την αρχή η σύγκρουση του καλού και του κακού υπονομεύεται από τη συνενοχή. Οι «βάρβαροι» που συλλαμβάνονται, κάποια άκακα ανθρωπάκια, υποβάλλονται σε βασανιστήρια για να ομολογήσουν. Μετά την ανάκριση, ο συνταγματάρχης αποχωρεί, οι βάρβαροι αφήνονται ελεύθεροι και στην πόλη ξεμένει μόνο μια κοπέλα, η οποία μετά από τα βασανιστήρια δεν μπορεί πια ούτε να δει ούτε να περπατήσει κανονικά. Τα συναισθήματα του επιτρόπου για το κορίτσι είναι αμφίθυμα, πάντως το περιθάλπει, του προσφέρει στέγη στο σπίτι του και δουλειά στα μαγειρεία. Μεταξύ τους αναπτύσσεται μια ιδιόμορφη αισθησιακή σχέση, ένας ερωτισμός μοναδικός ίσως στο σύνολο του έργου του Κουτσύ. Εξαιτίας της σχέσης του με το κορίτσι ο επίτροπος θα περάσει μία περίοδο αυτογνωσίας, στη διάρκεια της οποίας θα ανιχνεύσει μέσα του όλα εκείνα τα αόρατα νήματα που τον συνδέουν με τους βασανιστές της κοπέλας. Τότε θα πάρει τη μεγάλη απόφαση να παραδώσει την κοπέλα στους δικούς της. Το ταξίδι θα είναι επίπονο, η δε επιστροφή θα του επιφυλάξει οδυνηρές εκπλήξεις. Κατά την απουσία του ο συνταγματάρχης έχει επανακάμψει επικεφαλής εκστρατευτικού σώματος, το οποίο ήρθε για να συντρίψει τους βαρβάρους. Ο επίτροπος θα κατηγορηθεί ως συνεργάτης των βαρβάρων και θα υποστεί βασανιστήρια και εξευτελισμούς. Τελικά και παρά τις ειδήσεις για τις νικηφόρες μάχες εναντίον των βαρβάρων, το εκστρατευτικό σώμα θα αποχωρήσει και η πόλη θα ερημώσει, παρότι οι βάρβαροι δεν έχουν φανεί. Ο επίτροπος θα παραμείνει με τους λιγοστούς κατοίκους που δεν θα φύγουν και θα επανέλθει σιγά σιγά στα καθήκοντά του, «σαν ένας άνθρωπος που από καιρό έχει χάσει το δρόμο του, μα συνεχίζει σ’ ένα μονοπάτι που μπορεί να μη βγάλει πουθενά».[5] Το πλεονέκτημα του να παρουσιάζεις ένα βιβλίο τριάντα πέντε περίπου χρόνια αφότου γράφτηκε είναι ότι έχεις τη δυνατότητα να παρακολουθήσεις την πορεία της πολυδιάστατης ματιάς του συγγραφέα και να αποκρυπτογραφήσεις με μεγαλύτερη ευκολία τα προσφιλή του θέματα, που επανέρχονται στο έργο του και που τον απασχολούν όχι μόνον εν τη γενέσει τους αλλά και στην εξέλιξή τους. Ο περίκλειστος χώρος του αγροκτήματος του Στην καρδιά της χώρας, φερ’ ειπείν, δίνει τη θέση του στον περίκλειστο χώρο της μεθοριακής πόλης του Περιμένοντας τους βαρβάρους, στη συνέχεια γίνεται στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ, για να μετεξελιχθεί σε καταυλισμό υποδοχής προσφύγων στο Η παιδική ηλικία του Ιησού.[6] Η έννοια επεκτείνεται στα πάσης φύσεως ιδρύματα που υιοθετούν αναμορφωτικές και πειθαρχικές μεθόδους, από το ειδικό σχολείο για καθυστερημένα παιδιά που υποχρεώνεται να παρακολουθήσει ο Μάικλ Κ μέχρι το Πούντο Αρένας, το σχολείο-αναμορφωτήριο όπου κλείνουν τον Νταβίντ στην Παιδική ηλικία του Ιησού. Το θέμα του κακοποιημένου/ ακρωτηριασμένου σώματος έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του στο Στην καρδιά της χώρας, και θα συνεχίσει την πορεία του στο Περιμένοντας τους βαρβάρους με την «βάρβαρη» κοπέλα, κατόπιν με τον Παρασκευά που του έχουν κόψει τη γλώσσα στο Μια γυναίκα στο νησί του Ροβινσώνα,[7] με την καρκινοπαθή κυρία Κάρεν, η οποία υφίσταται μαστεκτομή στο Τα χρόνια του σιδήρου. Το θέμα επανέρχεται και στα μετα-άπαρτχαϊντ έργα, στο Ένας αργός άνθρωπος[8] με το ακρωτηριασμένο πόδι του Πωλ Ρέημεντ, και στην Παιδική ηλικία του Ιησού με το εργατικό ατύχημα του Σιμόν. Στο σημείο αυτό θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε σε ένα θέμα που αν και όχι συνηθισμένο στα έργα του Κουτσύ, εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Περιμένοντας τους βαρβάρους και επανέρχεται δριμύτερο στην Παιδική ηλικία του Ιησού. Είναι η έντονη παρουσία των παιδιών και οι προοπτικές της ανάπτυξής τους σε συνθήκες περιορισμού. Θέμα ζέον σε όλες τις εποχές. Υπάρχουν σκηνές στην Παιδική ηλικία του Ιησού που θα μπορούσε κανείς να τις εκλάβει ως ανάπτυγμα σκηνών τού Περιμένοντας τους βαρβάρους. Το μείζον πάντως θέμα που επανέρχεται σε όλο το έργο του Κουτσύ, και που φαίνεται ότι θα συνεχίσει να τον απασχολεί για όσο γράφει, είναι το θέμα της γλώσσας και της επικοινωνίας. Αναφέρω ενδεικτικά ότι στην πρώτη εκδοχή του Στην καρδιά της χώρας οι μεν διάλογοι ήταν στα αφρικάνς, στην κατασκευασμένη γλώσσα των αποικιοκρατών, οι δε μονόλογοι της Μάγδας στα αγγλικά. Το καθεστώς της διγλωσσίας, ανέκαθεν συνδεδεμένο με θέματα ισχύος και ταξικής διαφοροποίησης, στο Περιμένοντας τους βαρβάρους αποτελεί το βασικό στοιχείο της εμπλοκής του επιτρόπου στο πνεύμα της Αυτοκρατορίας και το βασικό εμπόδιο στην επικοινωνία του με το κορίτσι. Παραθέτω δύο πολύ αποκαλυπτικά αποσπάσματα: Το ένα είναι μια στιχομυθία του επίτροπου με τον συνταγματάρχη σχετικά με τα βασανιστήρια: «“Και τι γίνεται αν ο κρατούμενος λέει την αλήθεια;” ρωτάω, “κι όμως βλέπει ότι δεν τον πιστεύουν;… Πώς μπορείς να ξέρεις ότι ένας άνθρωπος σου λέει την αλήθεια;” “Υπάρχει κάποιος τόνος”, λέει ο Τζολ. “Ένας ιδιαίτερος τόνος χρωματίζει τη φωνή του ανθρώπου που λέει την αλήθεια. Η εκπαίδευση και η πείρα μας μαθαίνουν να ξεχωρίζουμε αυτόν τον τόνο… … Πρώτα ακούω ένα σωρό ψέματα…. πρώτα ψέματα, ύστερα πίεση, μετά κι άλλα ψέματα, ύστερα κι άλλη πίεση, μετά το σπάσιμο, ύστερα κι άλλη πίεση και τέλος η αλήθεια. Έτσι φτάνουμε στην αλήθεια.” Ο πόνος είναι η αλήθεια. Όλα τ’ άλλα είναι αμφισβητήσιμα».[9] Το δεύτερο είναι ένα στιγμιότυπο από την επιστροφή της κοπέλας στους δικούς της: «Από ψηλά η απαλή ροή της ομιλίας της κοπέλας φτάνει στ’ αυτιά μου ανακατεμένη με το σφύριγμα του ανέμου. Στηρίζεται στα δυο της ξύλα και μιλάει, καθώς οι καβαλάρηδες ξεπεζεύουν και μαζεύονται γύρω της. Δεν πιάνω λέξη. Τι βλακεία! λέω από μέσα μου: όλα εκείνα τα ατέλειωτα σιωπηλά βράδια θα μπορούσα τουλάχιστον να την είχα βάλει να μου μάθει τη γλώσσα της! Τώρα πάει… πολύ αργά πια».[10] Δεν θα επεκταθώ άλλο στο θέμα της γλώσσας, που ούτως ή άλλως είναι τεράστιο τόσο στο μυθοπλαστικό όσο και στο δοκιμιακό έργο του Κουτσύ. Θα προσθέσω απλώς ότι στα μετα-άπαρτχαϊντ μυθιστορήματά του το θέμα μετατίθεται στα γλωσσικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες, προβλήματα που καθιστούν επαχθέστερη την ένταξή τους στον καινούργιο τόπο διαμονής τους.[11] Στον πρόλογό του ο Μίλτος Φραγκόπουλος μας ενημερώνει για τις παρεμβάσεις που έκανε στη μετάφρασή του, απαραίτητες κατά τη γνώμη του λόγω των αλλαγών που έχουν γίνει στη γλώσσα όπως τη μιλάμε σήμερα. Προτού προχωρήσω στην παράθεση ορισμένων παραδειγμάτων, θα ήθελα να προτείνω στους διδάσκοντες και στους διδασκόμενους την τέχνη και την τεχνική της μετάφρασης να προμηθευτούν την πρώτη και τη δεύτερη έκδοση, να τις βάλουν δίπλα δίπλα και να δουν τι σημαίνει πολύπλευρη και ουσιαστική δουλειά. Για παράδειγμα, ο μεταφραστής αποφασίζει να κάνει αλλαγές επί το ακουστικά οικειότερο στον σημερινό αναγνώστη. Έτσι, οι στρατιώτες που στριφογυρνάν γίνονται στρατιώτες που στριφογυρνούν, το παρασέρνουν θα γίνει παρασύρουν, το προχώραγα θα γίνει προχωρούσα. Και μας το δικαιολογεί: «Οι διαφορές αυτές, ανάμεσα στη γλώσσα που μιλούσα στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και στη γλώσσα που μιλάω τώρα, έγιναν αισθητές κατά την ανάγνωση του κειμένου και θα μπορούσα να πω ότι η γενική τάση των αλλαγών ήταν προς το “λογιότερον”, επαληθεύοντας ίσως τη θεωρία περί της κυκλικής ή, έστω, σπειροειδούς κίνησης της γλώσσας.» Επιλέγει ιδιωματικές εκφράσεις που αναπόφευκτα δίνουν μεγαλύτερη φυσικότητα στην έκφραση. Έτσι το «προσπάθησε να τον κάνει να κατεβάσει λίγο φαγητό» γίνεται «προσπάθησε να τον κάνει να βάλει καμιά μπουκιά στο στόμα του». Κάνει και κάποιες τροποποιήσεις. Γράφει, για παράδειγμα, ο Κουτσύ: We lose another horse, και στην πρώτη εκδοχή της μετάφρασης ο Φραγκόπουλος μεταφράζει: «Χάνουμε άλλο ένα άλογο.» Στην παρούσα εκδοχή μεταφράζει: «Άλλο ένα άλογο σωριάζεται εξαντλημένο.» Σωστές και οι δύο εκδοχές, το πνεύμα πάντως του βιβλίου η δεύτερη το υπηρετεί καλύτερα. Προς τι όλες αυτές οι επισημάνσεις; Ως ένα βαθμό για να απαντήσω στον μεταφραστή που γράφει ότι νιώθει κολακευμένος για το ότι ύστερα από τριάντα χρόνια ένας εκδοτικός οίκος θεωρεί ότι η μετάφραση αυτή στέκει. Του απαντώ λοιπόν ότι εκείνος τιμά τον εκδοτικό οίκο παραχωρώντας μια τόσο λεπτοδουλεμένη μετάφραση. Κυρίως όμως για να επισημάνω ότι η μετάφραση, ειδικά των κλασικών κειμένων, απαιτεί μόχθο, ευαισθησία και άπειρες δοκιμές, γι’ αυτό όποιος δεν είναι διατεθειμένος να το κάνει, ας αφήσει τα κείμενα στην ησυχία τους. Η φαινομενικά απλή γλώσσα του Κουτσύ είναι γλώσσα σφιχτή, καίρια και πολυεπίπεδη όσο και του Καβάφη. Σ’ αυτό συνέτειναν αρκετοί παράγοντες μεταξύ των οποίων οι σπουδές του στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και η σε βάθος ενασχόλησή του με το έργο του Σάμιουελ Μπέκετ. Η λογοκρισία του άπαρτχαϊντ τον ανάγκασε να χρησιμοποιεί συχνά γλώσσα κρυπτική, λέξεις πολύσημες, σύνταξη που επιδέχεται περισσότερες της μιας ερμηνείες. Ο μεταφραστής έρχεται αντιμέτωπος με ένα ύφος ύπουλα χαλαρό που συγκαλύπτει τεχνηέντως τον εξαιρετικό ρυθμό του. Αν έδωσα δυο-τρία τυχαία παραδείγματα από τις αλλαγές που έκανε ο Μ. Φραγκόπουλος, το έκανα για να δείξω με πόση προσοχή και σεβασμό «άκουσε» το σπουδαίο αυτό κείμενο. Ας μου επιτραπεί να παραθέσω ένα τελευταίο παράδειγμα, όπου όχι απλώς μεταφέρεται στη γλώσσα μας το γράμμα και το πνεύμα αλλά αντηχεί καθάριος και ο ήχος. The air every morning is full of the beating of wings as the birds fly in from the south, circling above the lake before they settle in the salty fingers of the marshes. In the lulls of the wind the cacophony of their hooting, quacking, honking, squawking reaches us like the noise of a rival city on the water: greylag, beangoose, pintail, mallard, teal, smew.[12] Ο αέρας κάθε πρωί είναι γεμάτος φτεροκοπήματα καθώς τα πουλιά καταφθάνουν απ’ το νότο, κάνοντας κύκλους πάνω από τη λίμνη, προτού προσγειωθούν στην αλμυρή λασπουριά του βάλτου. Κάθε που ο άνεμος κοπάζει λίγο, μια κακόφωνη χορωδία από κρωξίματα και κακαρίσματα φτάνει στ’ αυτιά μας, σαν το θόρυβο μιας αντίπαλης πόλης πάνω στα νερά: αγριόχηνες, αγριόπαπιες, ψαροπούλια.[13] Καλοτάξιδη, λοιπόν, η επανέκδοση ενός τόσο σημαντικού βιβλίου και της αντάξιάς του μετάφρασης. ΥΓ. Η πρώτη έκδοση είχε πέσει σε πολύ καλά χέρια και ως προς το εξώφυλλο. Η Αγνή και ο Μιχάλης Κατζουράκης προίκισαν όχι μόνον το συγκεκριμένο βιβλίο αλλά όλη τη σειρά του Κρύσταλλου με την τέχνη και το μεράκι τους. Δυστυχώς δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για το εξώφυλλο της β΄ έκδοσης. Είναι ένα εξώφυλλο χωρίς χαρακτήρα. Κρίμα, γιατί το εξώφυλλο είναι, όπως και να το κάνουμε, η πρώτη εντύπωση. Κι απ’ όσο ξέρω τα UV εξώφυλλα κοσμούν κατά κανόνα τα βιβλία επιστημονικής και μη φαντασίας. [1] Τζ. Μ. Κουτσί, Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ, μετάφραση-επίμετρο Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο 2004. [2] Αναφέρεται στο Σκοτεινές χώρες, μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, Μεταίχμιο, 2005 και στο Στην καρδιά της χώρας, μτφρ Αθηνά Δημητριάδου, Scripta, 2002. [3] Dominic Head, “Waiting for the Barbarians”, στο The Cambridge Introduction to J. M. Coetzee, σ. 49, Cambridge University Press, 2009. [4] J. M. Coetzee, Περιμένοντας τους βαρβάρους, μτφρ. Μ. Φραγκόπουλος, Μεταίχμιο 2013, σ. 33. [5] Ό.π., σ. 268. [6] J.M. Coetzee, Η παιδική ηλικία του Ιησού, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Μεταίχμιο, 2013. [7] Τζ. Μ. Κούτσι, Μια γυναίκα στο νησί του Ροβινσώνα, μτφρ. Άννα Παπασταύρου, Μεταίχμιο, 2004. Με τον ατυχέστατο αυτό τίτλο κυκλοφόρησε στα ελληνικά το Foe, το αριστούργημα του Κουτσύ, όπου διερευνάται η έννοια της κειμενικότητας και του ρόλου του μυθιστορήματος. [8] Τζ. Μ. Κούτσι, Τα χρόνια του σιδήρου, μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, Μεταίχμιο, 2003 και Τζ. Μ. Κούτσι, Ένας αργός άνθρωπος, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, Μεταίχμιο, 2005. [9] Ό.π., σ. 29. [10] Ό.π., σ. 135. [11] Στο Ένας αργός άνθρωπος και στο Η παιδική ηλικία του Ιησού. [12] J.M. Coetzee, Waiting for the Barbarians, Penguin Books, 1982, σ. 57. [13] Ό.π., σ. 111.

Το βιβλίο που γνώρισε τον Κουτσύ στην Ελλάδα

Σύνδεση