Στην εποχή της Google

Anthony Grafton, Το έντυπο σε κρίση. Το βιβλίο εξαϋλώνεται, μτφρ. Παναγιώτης Σουλτάνης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2013, σελ. 105 «Στα σενάρια για το τέλος του κόσμου συχνά εμπλέκονται και βιβλία», αναφέρει στις πρώτες σελίδες του έργου του Το έντυπο σε κρίση. Το βιβλίο εξαϋλώνεται ο Άντονυ Γκράφτον. Είναι, επίσης, γεγονός ότι στη σημερινή υβριδική εποχή συνύπαρξης του εντύπου με το ηλεκτρονικό βιβλίο και το ψηφιακό δημοσίευμα, συχνά γίνεται λόγος για το μέλλον –μεταξύ άλλων– του έντυπου βιβλίου, της τυπογραφίας, της ανάγνωσης, της παραδοσιακής εκδοτικής δραστηριότητας. Αναμφίβολα, οι νέες τεχνολογίες της πληροφόρησης και οι συνεπακόλουθες δυνατότητες επικοινωνίας καθώς και τα νέα εκδοτικά μοντέλα έχουν σηματοδοτήσει σημαντικές αλλαγές όχι μόνο στην εκδοτική δραστηριότητα αλλά και ευρύτερα στον τρόπο που διαβάζουμε, γράφουμε, ερευνούμε και σκεφτόμαστε. Κάθε αλλαγή, όμως, στο μέσο διάδοσης της γνώσης οδηγούσε ανέκαθεν σε νέες αναγνωστικές συνήθειες και εκδοτικές πρακτικές, καθώς και σε διαφορετικές επιλογές, αντιλήψεις και πρόσληψη της πραγματικότητας. Πριν από χρόνια, όταν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, το διαδίκτυο και γενικότερα οι νέες τεχνολογίες της πληροφόρησης εδραιώθηκαν –με πραγματικά ραγδαίους ρυθμούς– οι προφητείες για το τέλος του βιβλίου έκαναν την εμφάνισή τους[1]. Μια από αυτές έκανε λόγο για «paperless society», για μια κοινωνία χωρίς χαρτί. Ωστόσο, σήμερα, σε μια εποχή κυριαρχίας των νέων τεχνολογιών στον δυτικό τουλάχιστον κόσμο, όχι μόνο δεν έχει εξαφανιστεί το έντυπο αλλά συνυπάρχει με το ηλεκτρονικό και το ψηφιακό δημοσίευμα, ενώ η εκδοτική βιομηχανία διεθνώς –παρά τις δυσκολίες– αξιοποιώντας τις νέες δυνατότητες έχει στιβαρή παρουσία: οι εκδότες, άλλωστε, διακρίνονταν διαχρονικά για την οξυδέρκεια, την καινοτομία και την έγκαιρη υιοθέτηση των εκάστοτε νέων τεχνικών και τεχνολογιών με στόχο την καλύτερη παραγωγή, διακίνηση και προώθηση του βιβλίου. Επίσης, είναι γεγονός ότι καταναλώνουμε περισσότερο χαρτί από ποτέ, καθώς εκτυπώνουμε υλικό από το διαδίκτυο αποδεικνύοντας ότι λόγοι πρακτικοί και ψυχολογικοί μας οδηγούν συχνά στη σταθερότητα και στη μονιμότητα του τυπωμένου κειμένου. Συνεπώς, μέχρι στιγμής οι παραπάνω προφητείες δεν εκπληρώθηκαν. Είναι, ωστόσο, βέβαιο ότι καθημερινά καλούμαστε να διαχειριστούμε, να συνταιριάξουμε, να απορρίψουμε ή να δεχτούμε απόψεις, προτάσεις και εφαρμογές, και βέβαια να κάνουμε τις δικές μας επιλογές. Περισσότερο από ποτέ είναι επίκαιρη η συζήτηση για τον ρόλο του εντύπου βιβλίου και των βιβλιοθηκών σε έναν κόσμο για τον οποίο συχνά διαπιστώνεται ότι τείνει να γίνει ψηφιακός (καλό είναι να θυμόμαστε ότι οι προφητείες δεν εκπληρώθηκαν). Σε αυτό το πλαίσιο, διανοούμενοι, καθηγητές, διευθυντές βιβλιοθηκών, θεωρητικοί των μέσων καλούνται να πάρουν θέση, να επιλέξουν, να αναλάβουν πρωτοβουλίες σε έναν κόσμο που αλλάζει και στον οποίο τα όρια είναι ρευστά. Σε αυτήν την οριοθέτηση ένα σημαντικό ζήτημα είναι αναμφίβολα το ποιος θέτει τα όρια. Ο Α. Γκράφτον, καθηγητής στο Πρίνστον, ειδικός στην ιστορία του βιβλίου και της ανάγνωσης, των λογίων και της εκπαίδευσης στη Δύση[2], πραγματεύεται τα ζητήματα αυτά στο ολιγοσέλιδο βιβλίο του, που πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά από το ΜΙΕΤ, επιχειρώντας να χαρτογραφήσει το τοπίο, να θέσει ερωτήματα, να προτείνει. «Είμαι εραστής των παλιών βιβλιοθηκών – των βιβλιοθηκών του 1960 και 1970, στις οποίες απέκτησα την ακαδημαϊκή μου κατάρτιση. Φοιτητής τα χρόνια εκείνα, ζούσα στον παράδεισο του βιβλιοφάγου –κάπως έτσι το ένιωθα– και εκ των υστέρων η εποχή εκείνη μου φαίνεται ειδυλλιακή. Τα βιβλία και τα περιοδικά ήταν φτηνά, και οι προϋπολογισμοί των βιβλιοθηκών ήταν υγιείς» (σ. 15). Ο κόσμος αυτός είναι αλήθεια ότι μοιάζει να έχει πλέον, αν όχι χαθεί, τουλάχιστον μεταβληθεί σε σημαντικό βαθμό. Ωστόσο, το γεγονός δεν πρέπει να οδηγεί σε εσχατολογικές εκτιμήσεις και ζοφερές πραγματείες. Το ερώτημα είναι «τι μέλλει γενέσθαι», όπως εύστοχα είχε διατυπώσει ο Μ. Δερτούζος πριν από δεκαετίες[3], και ποιος είναι ο νέος, επαναπροσδιορισμένος ρόλος για το βιβλίο και για τις βιβλιοθήκες. Ένα, επίσης, ερώτημα που ανακύπτει, είναι πόσο νέος είναι τελικά αυτός ο ρόλος, καθώς τείνουμε να ξεχνάμε ότι η μετάβαση από το έντυπο στο ψηφιακό δεν είναι η πρώτη αλλαγή. Έχει προηγηθεί η «επανάσταση» της τυπογραφίας, η οποία επαναπροσδιόρισε τους όρους της επικοινωνίας, πληροφόρησης, διάδοσης της γνώσης, εκπαιδευτικής διεργασίας, προπαγάνδας και διαλόγου. Η μετάβαση από το χειρόγραφο στο έντυπο σηματοδότησε τη μετάβαση στη μαζική διάδοση της πληροφορίας με σταθερή έκτοτε αξία την εκδημοκρατικοποίηση της γνώσης. Επίσης, ένα ερώτημα που εγείρεται είναι πόσο νέες είναι οι πολιτικές και στρατηγικές της εκδοτικής δραστηριότητας, καθώς το παρελθόν της εκδοτικής βιομηχανίας αναμφίβολα δύναται δια των κοινών τόπων να προσφέρει ένα σημαντικό εργαλείο ερμηνείας, καθώς και το ιστορικό-ιδεολογικό υπόβαθρο των όσων σήμερα συμβαίνουν. Άλλωστε, «το πρόβλημα είναι πώς να κατανοήσουμε τι συμβαίνει εδώ και τώρα, καθώς όλοι μας προσπαθούμε να κρατηθούμε όρθιοι απέναντι στα παλιρροϊκά κύματα των παραδοσιακών βιβλίων και των νέων μέσων που μας χτυπάνε», αναφέρει ο Γκράφτον. Γράφοντας για την παγκόσμια βιβλιοθήκη, όπως αυτή προσδιορίζεται από την ψηφιοποίηση, τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών και το φιλόδοξο εγχείρημα της Google, ο Γκράφτον θυμίζει ότι για αιώνες και για χιλιετίες οι βιβλιοθήκες, όπως η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, και οι λόγιοι, όπως ο Ευσέβιος, προσπαθούσαν να αποκτήσουν, να οργανώσουν, να αναπαραγάγουν τα κείμενα και να συστηματοποιήσουν την πρόσβαση στη γνώση με όσο το δυνατόν πιο άμεσο και πλήρη τρόπο. «Χιλιετίες τώρα οι λόγιοι καλούνται να χειριστούν υπερβολικά μεγάλο όγκο πληροφοριών και, σε περιόδους κατά τις οποίες οι πηγές πληροφοριών έδειχναν να αναπτύσσονται με ιδιαίτερα ταχείς ρυθμούς, επινοούσαν ευφυείς τρόπους για να ελέγχουν και να αξιοποιούν την πληθώρα δεδομένων» (σ. 29). Αναφερόμενος στην τυπογραφία, η οποία «άλλαξε εκ βάθρων το καθεστώς των βιβλιοθηκαρίων και αναγνωστών», ο Γκράφτον διατρέχοντας τους εκάστοτε νέους τρόπους οργάνωσης της γνώσης και ανάκτησης δεδομένων –όπως τα λεξικά, τους θησαυρούς, τις περιλήψεις[4], καθώς και τη μικροφωτογραφία αργότερα (σ. 30-39)– γράφει ότι «η νέα ψηφιακή βιβλιοθήκη που όχι μόνο αποθηκεύει κείμενα αλλά και τα εκδίδει στην ιστοσελίδα της επιδίδεται σε μια σειρά δραστηριότητες που ο Ευσέβιος θα τις έβρισκε απολύτως φυσιολογικές» (σ. 29). Ακολούθως, στο κεφάλαιο για την κυριαρχία της Google, ο Γκράφτον προβαίνει σε μια ενδιαφέρουσα διαπίστωση, την οποία τεκμηριώνει, δηλαδή στον παραλληλισμό των ψηφιακών υπηρεσιών, τις οποίες όλοι οι ερευνητές, «ακόμη και οι πλέον παραδοσιακοί» (σ. 39) χρησιμοποιούμε, με τις υποσημειώσεις. «Υπό μία έννοια, η υπερσύγχρονη μηχανή αναζήτησης μοιάζει να μην είναι παρά μια απέραντη μάζα από παλιομοδίτικες υποσημειώσεις. Όπως οι υποσημειώσεις σού λένε πού ανέτρεξε ένας συγγραφέας για να βρει τα στοιχεία και τα παραθέματα που χρειαζόταν, έτσι και το Google σου λέει πού ανέτρεξαν οι περισσότεροι πριν από σένα για να μάθουν ό,τι θέλεις να μάθεις κι εσύ» (σ. 41). Θέτοντας ζητήματα αναζήτησης και αξιολόγησης της πληροφορίας και των πηγών, αλλά και εμπλουτισμού και δυνατοτήτων των βιβλιοθηκών, ο Γκράφτον επισημαίνει τα αναμφιβόλως θετικά γνωρίσματα των διαδικτυακών εργαλείων αναφερόμενος ταυτόχρονα σε τυχόν προβλήματα και επιμέρους ζητήματα, που ανακύπτουν, όπως για παράδειγμα τις ατελείς πληροφορίες καταλογογράφησης της Google και τις κάθε άλλο παρά εύστοχες λέξεις-κλειδιά. Και πάλι ο Γκράφτον εντοπίζει αντιστοιχίες ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν επικεντρωνόμενος στο παράδειγμα της βιβλιοθήκης Ουάιντνερ του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και στην παγκόσμια βιβλιοθήκη της Google. Επιπροσθέτως, ο Γκράφτον θίγει οικονομικά, νομικά και τεχνικά ζητήματα και προβλήματα που αντιμετωπίζει η Google στο εγχείρημά της για την παγκόσμια βιβλιοθήκη παραθέτοντας και τους φόβους πολλών διανοουμένων για την παγκόσμια ηγεμονία της αγγλικής γλώσσας και τη μονοκρατορία της Google. «Συνεπώς, η υποτιθέμενη παγκόσμια βιβλιοθήκη και το παγκόσμιο αρχείο που τη συνοδεύει δεν θα είναι ένας αδιάσπαστος όγκος βιβλίων που εύκολα μπορούν να συνδεθούν και να μελετηθούν από κοινού, αλλά ένα ψηφιδωτό από περιβάλλοντα εργασίας και βάσεις δεδομένων, άλλα προσιτά σε όποιον διαθέτει απλώς υπολογιστή και WiFi, άλλα κλειστά για όποιον δεν διαθέτει πρόσβαση ή χρήματα. Η πραγματική πρόκληση είναι τώρα πώς θα χαρτογραφήσουμε τις τεκτονικές πλάκες της πληροφορίας που συγκρούονται μεταξύ τους και πώς θα μάθουμε να κινούμαστε στα νέα τοπία τα οποία δημιουργούν» (σ. 67). Και λίγο παρακάτω ο Γκράφτον γράφει: «ούτε η Google ούτε κανείς άλλος δεν θα επιτύχει να συγχωνευτούν σε έναν ενιαίο προσβάσιμο όγκο πληροφοριών οι ιδιωτικές συλλογές παλαιών βιβλίων και τα τοπικά συστήματα που έχουν δημιουργηθεί από μεμονωμένα αρχεία», για να καταλήξει ότι «δεν θα πάψουμε να χρειαζόμαστε τις υλικές μας βιβλιοθήκες και τα υλικά μας αρχεία», λόγω και του ότι «η μορφή στην οποία συναντά κανείς ένα κείμενο μπορεί να έχει τεράστιο αντίκτυπο στο πώς το χρησιμοποιείς». Ο Γκράφτον θέτει ειδικότερα ζητήματα που άπτονται της σημασίας που έχει το έντυπο βιβλίο καθαυτό για τον ιστορικό του βιβλίου και για τον ερευνητή γενικότερα. «Τα πρωτότυπα έγγραφα και βιβλία μας ανταμείβουν για τον κόπο μας να τα βρούμε λέγοντάς μας πράγματα που καμία εικόνα δεν μπορεί να μας πει» (σ. 70). Στο κεφάλαιο με τίτλο «Έκδοση χωρίς χαρτί;» ο Γκράφτον προσεγγίζει επίκαιρα ζητήματα εστιάζοντας στα ηλεκτρονικά επιστημονικά περιοδικά και στα συνεργατικά σχήματα, όπως το Project Muse, που προσφέρουν πρόσβαση σε ηλεκτρονικές πηγές και περιοδικά. Εκκινώντας από το ότι «οι ιστορικοί ξέρουν ότι τις επαναστάσεις συχνά δεν τις προκαλεί η καταπίεση και η καταστροφή αλλά οι αυξανόμενες προσδοκίες», ο Γκράφτον επικεντρώνεται στο περιβάλλον της επιστημονικής δημοσίευσης, ιδίως για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, θέτοντας επιμέρους ζητήματα, όπως τη σχέση εντύπου - ηλεκτρονικού, το σύστημα των κριτών, το συνδρομητικό εκδοτικό μοντέλο, την Ανοικτή Πρόσβαση. Παρατηρώντας ότι «η νέα μορφή ανάγνωσης δεν είναι μόνο δυναμική αλλά και διαδραστική», ο συγγραφέας παραθέτει τα πλεονεκτήματα και τις παραμέτρους της συγκεκριμένης διαδραστικότητας αλλά και της συνεπακόλουθης γενικότερης μεταβολής στα αναγνωστικά ήθη[5] καθώς και στον τρόπο συγγραφής, αναφέροντας εν τέλει ότι «κήνσορες και θεράποντες υπερβάλλουν το ίδιο ως προς τον καινοτόμο χαρακτήρα των αλλαγών που έχει επιφέρει ο Ιστός. Τα νέα μέσα ενημέρωσης των δεκαετιών γύρω στο 1900 άλλαξαν την παρουσίαση των κειμένων το ίδιο ριζικά όπως και ο Ιστός» (σ. 89). Εντοπίζοντας για ακόμα μια φορά τις αντιστοιχίες ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, o Γκράφτον προσφέρει ένα πλαίσιο ερμηνείας του σημερινού περιβάλλοντος για να περάσει ακολούθως στις βιβλιοθήκες, για την επιβίωση και το μέλλον των οποίων επίσης υπάρχει διεξοδική συζήτηση και έρευνα. Συγκεκριμένα, για το μέλλον των βιβλιοθηκών, ο Γκράφτον προτείνει την ισορροπία, το μέτρο ανάμεσα στο καινούριο και το παλαιό, ανάμεσα στο διαχρονικό και το σύγχρονο. «Οι ίδιες οι βιβλιοθήκες είναι δεινόσαυροι καταδικασμένοι να εκλείψουν. Χτίστε όμως ένα πραγματικά ελκυστικό κτίριο και ονομάστε το κεντρική βιβλιοθήκη –ένα εμπορικό κέντρο με φυσικό φως, ενδιαφέροντες χώρους και ένα κατάστημα πώλησης κόμικς, όπως η νέα βιβλιοθήκη του Σωλτ Λέηκ Σίτυ- και θα δείτε πως θα έλθουν οι πελάτες. Όχι για τα βιβλία αλλά για τη συγκινησιακή έξαρση και τις ανθρώπινες επαφές που μόνον ένας μεγάλος δημόσιος χώρος μπορεί να γεννήσει» (σ. 98). Ο συγγραφέας προβάλλει τη διαχρονική αξία της βιβλιοθήκης όχι μόνο και όχι τόσο ως θησαυροφυλακίου της γνώσης αλλά και ως τόπου συνάντησης, κοινωνικοποίησης, ενημέρωσης, συμμετοχής, μελέτης και προβληματισμού. Αυτή η βιβλιοθήκη, ανοικτή σε όλους - δωρεάν σε όλους, όπως εδραιώθηκε στη συνείδησή μας από τον 19ο αιώνα και έπειτα, πρέπει βεβαίως να τηρεί το μέτρο, γιατί εάν οι υπεύθυνοι των βιβλιοθηκών στείλουν τα βιβλία σε αποθήκες και γεμίσουν αυτούς «τους αχανείς, ενιαίους χώρους με καφενεία και γρήγορους υπολογιστές για να δελεάσουν τα πλήθη να επιστρέψουν, τότε αυτά τα κτίρια θησαυρός θα εκφυλιστούν σε μεγαλύτερης κλίμακας εκδοχές των Starbucks ή των Barnes & Noble» (σ. 99). Στο τελευταίο μικρό κεφάλαιο με τίτλο «Το μέλλον της ανάγνωσης» ο συγγραφέας επιχειρεί ένα σχόλιο για τους παράλληλους κόσμους του εντύπου και του ηλεκτρονικού δημοσιεύματος, της βιβλιοθήκης και του φορητού υπολογιστή μας. Η συνύπαρξη των δύο δεν φαίνεται προς το παρόν να απειλεί το μέλλον του έντυπου βιβλίου και της βιβλιοθήκης, αρκεί να αξιοποιούνται στον μέγιστο δυνατό βαθμό οι νέες δυνατότητες προς όφελος και των δύο. Το στοίχημα προφανώς εδράζεται, μεταξύ άλλων, στην καλή γνώση και την αξιοποίηση των εργαλείων που το παρελθόν προσφέρει στον τομέα αυτό. Ο Γκράφτον αποφεύγει τους απαισιόδοξους σκοπέλους τεκμηριώνοντας τη χρησιμότητα των βιβλίων και των βιβλιοθηκών στις ανάγκες και τις προσδοκίες που οι αναγνώστες-χρήστες έχουν, και ειδικότερα εντάσσοντας αυτές τις ανάγκες στην μακρά παράδοση της κατάκτησης της γνώσης και στους περίπου πεντέμισι αιώνες εκδοτικής δραστηριότητας. Για όσους, άλλωστε, από εμάς, το έντυπο εξακολουθεί να είναι η βέβαιη ή η διαφορετική ή η παράλληλη επιλογή σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο, τα διλήμματα και οι αποφάσεις σχετίζονται κατά βάση με το βιβλίο ως ένα σταθερά προνομιακό μέσο επικοινωνίας και διάδοσης της γνώσης. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η επανάσταση του Γουτεμβέργιου είναι μάλλον διαχρονική και επίκαιρη, γιατί το ιδεολογικό πλαίσιό της ήταν ο εκδημοκρατισμός και η παγκοσμιοποίηση της γνώσης. Πέρα από αυτό, το βιβλίο εξακολουθεί σε έναν ρευστό και συχνά αβέβαιο κόσμο, «να αποτελεί προέκταση της μνήμης και της φαντασίας», σύμφωνα με τον Μπόρχες[6], και ίσως για αυτόν τον λόγο επιβιώνει. [1] Βλ. Για παράδειγμα Jeff Gomez, Print is Dead. Books in Our Digital Age, MacMillan, Νέα Υόρκη 2008. Σβεν Μπίρκετς, Οι ελεγείες του Γουτεμβέργιου. Η μοίρα της ανάγνωσης στην ηλεκτρονική εποχή, μτφρ. Λίλυ Εξαρχοπούλου, Καστανιώτης, Αθήνα 1998. [2] Στα ελληνικά κυκλοφορεί, επίσης, το βιβλίο του: Υποσημείωση. Μια παράξενη ιστορία, Πατάκης, Αθήνα 2001. Βλ. ακόμα Anthony Grafton, «Ο ουμανιστής ως αναγνώστης», στο G. Cavallo - R. Chartier (επιμ.), Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο, μτφρ. Α. Θεοδωρακάκου - Μ. Καρκαζής - Μ. Οικονομίδου - Ε. Τσελέντη, επιστ. επιμ. Χριστίνα Μπάνου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2008, σ. 221-257. [3] Μιχάλης Δερτούζος, Τι μέλλει γενέσθαι; Πώς ο νέος κόσμος της πληροφορίας θα αλλάξει τη ζωή μας, μτφρ. Κρίστυ Κουνινιώτη, Λιβάνης, Αθήνα 1998. [4] Βλ. Jonathan Sadway - Neil Rhodes (ed.), The Renaissance Computer: Knowledge Technology in the First Age of Print, Routledge, Λονδίνο και Νέα Υόρκη 2000. [5] Jay David Bolter, Οι μεταμορφώσεις της γραφής. Υπολογιστές, υπερκείμενο και αναμορφώσεις της τυπογραφίας, μτφρ. Δ. Ντούνας, Μεταίχμιο, Αθήνα 2006. [6] Χόρχε-Λουίς Μπόρχες, «Το βιβλίο», στο Έμπνευση και δημιουργία, επιμ. Αγγελική Σταθοπούλου, Printa, Αθήνα 2004, σ. 271.

Σύνδεση