Μια συνταγή αφανισμού

Людмила Улицкая, Зеленый шатер (Λουντμίλα Ουλίτσκαγια, Η πράσινη σκηνή), Эксмо, Μόσχα 2010, σελ. 592 Ljudmila Ulickaja, Das grüne Zelt, μτφρ. στα γερμανικά Ganna-Maria Braungardt, Carl Hanser Verlag, Μόναχο 2012, σελ. 592 Τρεις νέοι άνθρωποι γοητεύονται τόσο από τον φιλόλογό τους στο γυμνάσιο ώστε αφιερώνονται στην λογοτεχνία και την τέχνη, καταλήγουν «αντιφρονούντες», αναλαμβάνουν παράνομη δράση και διαλύουν τις ζωές τους. Τόσο απλά. Καταστρέφονται γιατί αγαπούν με πάθος τη λογοτεχνία και την τέχνη. Στην ΕΣΣΔ των δεκαετιών 1950, ’60, ’70 επικεντρώνεται η δράση του μυθιστορήματος Zelenyj šater (Η πράσινη σκηνή) της από χρόνια αναγνωρισμένης συγγραφέως Λουντμίλα Ουλίτσκαγια. Η Ουλίτσκαγια, στο ογκώδες και λεπτομερέστατο αυτό μυθιστόρημά της, επιχειρεί να παρακολουθήσει την ιστορία των αντιφρονούντων διανοουμένων στην ΕΣΣΔ, να καταγράψει τις προσωπικές πορείες των ελεύθερων πολιορκημένων της φιμωμένης σοβιετικής διανόησης – της πραγματικής διανόησης του τόπου. Έχει πια γίνει παράδοση, από τον 19ο αιώνα κιόλας, πρώτα στην αυτοκρατορική Ρωσία, μετά στην ΕΣΣΔ, εν μέρει και σήμερα, η πνευματική ζωή της χώρας να διαγράφεται σε δυο διαφορετικές, παράλληλες τροχιές: την επίσημη, την επιτρεπτή, και την απαγορευμένη, την υπόγεια. Η ιστορία των «αυτοεκδόσεων», του samizdat, στην πραγματικότητα ξεκινάει από την εποχή των τσάρων, όταν απαγορεύεται η έκδοση λογοτεχνικών έργων ακόμα και του Πούσκιν (του οποίου την επίβλεψη αποφασίζει να αναλάβει ο ίδιος ο αυτοκράτορας) και οι αναγνώστες-λάτρεις των λογοκριμένων λογοτεχνών αντιγράφουν και κυκλοφορούν από χέρι σε χέρι τα αγαπημένα έργα. Η λογοκρισία σε αυτή τη χώρα δεν έχει λήξει ακόμα και σήμερα, όταν στέλνονται σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας μέλη νεανικού ροκ συγκροτήματος που επέδειξαν, υποτίθεται, ασέβεια στα θεία. Η αλλαγή του καθεστώτος στις αρχές της δεκαετίας του 1990 οδήγησε στη Ρωσία, αλλά και στη Δύση, σε μια έκρηξη εκδόσεων, αρχειακών πηγών, απομνημονευμάτων και κάθε λογής πληροφοριών για τη σοβιετική πολιτιστική πολιτική, με όλα τα παρεπόμενά της. Για τον μελετητή πρόκειται για πραγματικό παράδεισο για τον στερημένο αναγνώστη, επίσης. Το 1993, το 1994 και μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 2000 η δίψα για ανάγνωση των απαγορευμένων έργων, λογοτεχνικών και φιλοσοφικών, έμοιαζε ακόρεστη. Σε κάθε γωνιά της χώρας, στους δρόμους, πωλούνταν επιτέλους ελεύθερα Ο μαιτρ και η Μαργαρίτα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, ο Δόκτωρ Ζιβάγκο του Μπορίς Παστερνάκ, τα έργα του Ιβάν Μπούνιν, του Σολζενίτσιν,του Μπερντιάεφ, της Τσβετάεβα, της Αχμάτοβα, του Ζόστσενκο, του Πιλνιάκ και πολλών πολλών ακόμα! Το διαδίκτυο πλημμύρισε από τις εκδόσεις απρόσιτου μέχρι τότε αρχειακού υλικού, οι ιστορικοί, οι δημοσιογράφοι ζούσαν μια μοναδική αποκάλυψη. (Δεν θα αναφερθούμε εδώ στο τι απέγινε όλη αυτή η άνθηση.) Κι όμως, σήμερα, τη δεκαετία του 2010, μετά το τελευταίο κλείσιμο των αρχείων από τον Πούτιν, και την πολιτιστική επικράτηση των Νεορώσων, η συγγραφέας, και όχι μόνον αυτή, διαπιστώνει αίφνης όχι απλώς άγνοια, αλλά και μια συνειδητή στροφή εναντίον της γενιάς του ’60 στην ΕΣΣΔ, μια απόρριψη από την πλευρά των σημερινών νέων που ενίοτε κατηγορούν ειδικά αυτούς, τους «αντιφρονούντες» για την «ήττα» τους, ως υπαίτιους για τα σημερινά αδιέξοδα και τις κοινωνικές αδικίες, ως ανεδαφικούς οραματιστές, που έχασαν την ευκαιρία και ξοδεύτηκαν με ανεπίτρεπτο τρόπο. «...Πιστεύουν πως για όσα συμβαίνουν σήμερα, για το αίσχος αυτό (για να το πω με ήπιο τρόπο), για όλες τις δυσκολίες της ζωής που συναντούν σήμερα, την ευθύνη φέρει η γενιά του 1960. Πιστεύουν πως αυτοί ήταν που έβγαλαν το πλοίο από την πορεία του. Καταλαβαίνετε; Όταν το συνειδητοποίησα, κατάλαβα πως έπρεπε να γράψω.. (...) Και προσπάθησα να γράψω ακριβώς γι’ αυτό. Για το πώς οι άνθρωποι αυτοί, η πρώτη γενιά που γεννήθηκε ανελεύθερη, πόθησαν την ελευθερία, ένιωσαν την ανάγκη για ελευθερία και άρχισαν να κάνουν τα πρώτα βήματα προς αυτήν. Αυτοί το παιχνίδι τους, εφόσον θεωρήσουμε πως επρόκειτο για παιχνίδι με νικητές και ηττημένους, το έχασαν ως γενιά. Πολλοί έφυγαν, πολλοί από αυτούς έζησαν την εμπειρία των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Υπήρξαν πολλοί που λύγισαν και ποδοπατήθηκαν από το σύστημα. Αυτή τη γενιά εγώ την αντικρίζω με τεράστιο σεβασμό.»[1] Ένας σεβασμός που δεν εμπνέεται από τη νίκη (που άλλωστε, σε πρακτικό επίπεδο δεν υπήρξε), αλλά από την πεισματική, αυτοκαταστροφική κυριολεκτικά, εμμονή στις αξίες και τα ιδανικά, από τον σπαραγμό για ελεύθερη έκφραση, για ανεξάρτητη φωνή. Και επιπλέον από την ανησυχία για τον νέο εκσταλινισμό της ρωσικής κοινωνίας, καθώς λέει σε άλλη της συνέντευξη.[2] Η Ουλίτσκαγια υποστηρίζει πως έγραψε το βιβλίο της αυτό συναισθηματικά φορτισμένη. Δεν διαφαίνεται όμως κάτι τέτοιο. Η Πράσινη σκηνή έχει επιτύχει μια χειρουργικής ακρίβειας, ψυχρή σχεδόν, ανάτμηση στα ήθη και την καθημερινότητα της σοβιετικής Ρωσίας τριών δεκαετιών, και διεκδικεί την πρώτη θέση στην λογοτεχνική αποτύπωση λεπτομερειών για τους αντιφρονούντες άγνωστων στη Ρωσία και στην Ευρώπη γενικότερα. Από την άλλη, το βιβλίο αυτό δεν εξιδανικεύει, παρά ανακεφαλαιώνει και αναγκάζει τον αναγνώστη να αναγνωρίσει τον ηρωισμό στον ηττημένο, το αξιέπαινο στον εξοστρακισμένο, στον κυνηγημένο αντιστάρ, στον αποσιωπημένο και ως εκ τούτου για δεκαετίες αντεργκράουντ διανοούμενο. Το βιβλίο αρχίζει με την τρομακτική αφήγηση της κηδείας του Στάλιν το 1953, όταν κατά το προσκύνημα της σορού ποδοπατήθηκαν και σκοτώθηκαν εκατοντάδες άνθρωποι, ένα «επεισόδιο» εν πολλοίς αγνοημένο από την επίσημη ρωσική ιστορία. Και τελειώνει με την ταφή του ποιητή Ιωσήφ Μπρόντσκι, το 1996. Στο μεσοδιάστημα, οι τρεις ήρωες έχουν προλάβει να περάσουν από τον πρώτο ενθουσιασμό και την αγάπη για την ποίηση, τη μουσική και την τέχνη γενικότερα, στη μοναξιά και την απομόνωση των γηρατειών και των ματαιωμένων ονείρων, στην αρρώστια, την ξενιτιά, την αυτοκτονία. Δεν υπάρχει διέξοδος από θάνατο ή ξενιτιά ή και από τα δυο μαζί, για κανέναν τους: Ούτε για τον νεαρό Ίλια, που λάτρευε τη φωτογραφία και τον αναγκάζουν να γίνει πληροφοριοδότης της ΚαΓκεΜπε για να πεθάνει τελικά ξενιτεμένος στο μακρινό Παρίσι, ούτε για τον Σάνια με την προσήλωσή του στη μουσική, το κατεστραμμένο χέρι και την κρυφή του ομοφυλοφιλία ο οποίος θα καταλήξει στη Νέα Υόρκη μετά από μια πληρωμένη παντρειά με σκοπό την απόκτηση βίζας, ούτε για τον Μίχα με το λογοτεχνικό ταλέντο που θα περάσει κάποια χρόνια σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και τελικά θα αυτοκτονήσει, φοβισμένος μήπως παρασύρει μαζί του στον όλεθρο όλους όσους αγάπησε. «Υπάρχει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Υπάρχει το μητρικό ένστικτο, που αναγκάζει τη μητέρα να υπερασπιστεί το μωρό της. Αλλά δεν υπάρχει στη φύση ένστικτο κοινωνικής δικαιοσύνης! Η συνείδηση αντίκειται στην επιβίωση. (...) Ναι, η βιολογική εξέλιξη εξαφανίζει όλους όσους έχουν ζωντανή συνείδηση. Επιβιώνουν οι πιο δυνατοί.», διαπιστώνει στο μυθιστόρημα ο αφηγητής. Οι ήρωες της Ουλίτσκαγια δεν ανήκουν στους πιο δυνατούς. Πρώτος εκμαυλιστής των τριών ηρώων, ο άνθρωπος που τους «παρασύρει» στην πνευματική ζωή, την πνευματική ανεξαρτησία και επομένως στη δυστυχία, είναι ο δάσκαλος της λογοτεχνίας στην έκτη τάξη: «Η λογοτεχνία είναι ό,τι καλύτερο διαθέτει η ανθρωπότητα. Η ποίηση είναι η καρδιά της λογοτεχνίας, η ύψιστη συμπύκνωση ό,τι υψηλότερου ενυπάρχει στον κόσμο και στον άνθρωπο. Είναι η μόνη τροφή της ψυχής. Και εξαρτάται από εσάς εάν θα μεγαλώσετε να γίνετε άνθρωποι ή αν θα παραμείνετε στο επίπεδο των ζώων», τους διδάσκει από τις πρώτες κιόλας μέρες. Τους εμπνέει να δημιουργήσουν έναν λογοτεχνικό κύκλο, τους εμποτίζει με το δηλητήριο του ωραίου λόγου. Και στο τέλος αφήνεται και ο ίδιος: Ο Βίκτωρ Γιούλιεβιτς –έτσι λένε τον δάσκαλο– θα παντρευτεί μια μαθήτριά του, αυτήν που έχοντας πρώτη συνάψει τις κατάλληλες γνωριμίες τού δίνει στα κρυφά ένα δακτυλογραφημένο αντίτυπο του Δόκτορα Ζιβάγκο του Παστερνάκ. Η λογοτεχνία, και δη η παράνομη, κάνει το προξενιό. Σύμφωνα με τη θεωρία του ίδιου αυτού ανθρώπου, του ήρωα-κλειδί στην εξέλιξη των ηρώων, ο άνθρωπος στην ηλικία των 11 με 14 χρόνων, από μόνος του, διέρχεται το στάδιο της μύησης, το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή, το οποίο θα πρέπει να συμβεί μέσα από μια έντονη εμπειρία που θα αναστήσει τον ψυχικό του κόσμο. Η λογοτεχνία μπορεί να μεσολαβήσει. Τον Βίκτορα Γιούλεβιτς τον διώχνουν από το σχολείο. Η σοβιετική πειθαρχία δεν θα ανεχτεί τα όνειρα και τις ιδέες του για την ψυχική εξέλιξη των μαθητών του. Η Ουλίτσκαγια δεν δηλώνει σίγουρη για το αλάθητο του δασκάλου-πρότυπο. Αυτό που όμως διαπιστώνει εν τέλει είναι πως μια γενιά ανθρώπων που διδάχτηκαν από διαφορετικούς δασκάλους εντελώς αντίθετα πράγματα –από τους επίσημους και κοινωνικώς «αποδεκτούς» τη συλλογικότητα και τον ηρωισμό στο όνομα του ιδανικού της σοβιετικής κοινωνίας, και από τους διωκόμενους, αντικοινωνικούς, την ατομικότητα και την προσήλωση στο υπέρτατο λατρευτικό αγαθό, την τέχνη– ωρίμασαν διαφορετικά, δεν πέρασαν ποτέ στον κόσμο των ενηλίκων με τον τρόπο που το κατανοούν αυτό οι πολλοί, παρά παρέμειναν για πάντα έφηβοι, με την καλή έννοια, διατηρώντας την ανεξαρτησία του πνεύματός τους. Μυθιστόρημα «αντιμαθητείας» χαρακτηρίστηκε από κάποιους το βιβλίο αυτό της Ουλίτσκαγια: Οι αιώνια έφηβοι έχτισαν σε πείσμα της απάνθρωπης κεντρικής εξουσίας «μια όμορφη εποχή», όπως η ίδια χαρακτηρίζει τη δεκαετία της μεγάλης τους δημιουργικότητας και του ενθουσιασμού τους – τη δεκαετία του εξήντα. «Εσείς βλέπετε τη δόξα της πατρίδας στο γεγονός πως οι Ρώσοι βγήκαν πρώτοι στο Διάστημα, ενώ εγώ βλέπω τη δόξα της σε κάποια άλλα ονόματα – του Σεργκέι Βαβίλοφ, του Αντρέι Πλατόνοφ, του Σβιατοσλάβ Ρίχτερ, του Βόινο-Γιασενέτσκι. (...) Γράφω για τους αντιφρονούντες όχι επειδή έγραψαν ιστορία, αλλά επειδή συντρίφτηκαν και ακρωτηριάστηκαν μέσα στα γρανάζια της. Για τον λόγο αυτό, για μένα η δίκη των Ντάνιελ και Σινιάφσκι –στο πλαίσιο της δικής μου αφήγησης τουλάχιστον– είναι πιο σπουδαίο γεγονός από την εκτόξευση του Σπούτνικ με τον Γκαγκάριν μέσα.»[3] Έτσι, στο μυθιστόρημα, η αγαπημένη του φωτογράφου, του Ίλια, θα παρατήσει το πλούσιο πατρικό της σπίτι με τις ατράνταχτες κομμουνιστικές αρχές, όταν θα την αποβάλουν από το Πανεπιστήμιο επειδή υπέγραψε υπέρ του καθηγητή της που διώκεται, που δικάζεται και καταδικάζεται για δημοσίευση έργου του με ψευδώνυμο στη Δύση· πρόκειται βεβαίως για τον Αντρέι Σινιάφσκι, αν και το όνομα δεν αναφέρεται πουθενά: «Αχ, αυτό το αίσθημα της ομαδικότητας και της ενότητας! Η ισότητα και η απόλυτη εξομοίωση, η ικανότητα του να γίνεσαι μέρος αυτής της τεράστιας, παντοδύναμης χιονοστιβάδας που εξαφανίζει τα πάντα στο πέρασμά της. Ήταν μεγάλη τύχη να είσαι έστω ένα μικρό κομματάκι της. Αγαπημένε Μαγιακόφσκι! Αγαπημένε Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς! Τότε όμως εμφανίστηκε ο Ίλια και της άνοιξε τα μάτια. Για όλα όσα ήξερε η Όλγα, είχε άλλη άποψη. Ο Ίλια λάτρευε τον πρώιμο Μαγιακόφσκι, που αποτελούσε και το καλύτερο τμήμα της συλλογής του από λογοτεχνικά έργα της πρωτοπορίας: ο φλογερός Μαγιακόφσκι τυπωμένος σε χαρτί εφημερίδας, κίτρινο, που θρόιζε, έσπαγε, διαλυόταν. Ο Ίλια της έλεγε τόσα και τόσα που δεν υπήρχαν στα βιβλία!» Ο Βίκτωρ Γιούλιεβιτς θα συνταραχθεί βαθύτατα όταν θα διαβάσει τον μυστικό λόγο του Χρουστσόφ στο 20ό συνέδριο, και το βιβλίο θα κλείσει με την νύχτα που «πέθανε ο ποιητής» –στις 28 Ιανουαρίου του 1996– εννοείται, αν και δεν δηλώνεται ρητώς, ο Μπρόντσκι: «Πόσοι όμως ήταν ήδη αυτοί οι άνθρωποι, που δεν γνώριζαν ο ένας τον άλλον και συναντιούνταν στους προθαλάμους των βιβλιοθηκών, των μουσικών αιθουσών, ή μέσα στη σιγαλιά των μουσείων; Δεν ήταν ούτε κόμμα, ούτε κάποιος κύκλος, ούτε κάποιος μυστικός σύλλογος, ούτε καν μια συντροφιά ομοφρονούντων. Το μοναδικό τους κοινό χαρακτηριστικό ήταν, ίσως, η αντιπάθειά τους στον σταλινισμό. Και φυσικά το διάβασμα. Ένα αχόρταγο, τρελό διάβασμα, κάτι σαν χόμπι, και νεύρωση και ναρκωτικό συνάμα. Για πολλούς το βιβλίο, αντί να τους μαθαίνει τη ζωή, την υποκαθιστούσε.» Το πώς οι ήρωες μπλέκουν με τις «κακές παρέες» των αντιφρονούντων τραβώντας προς την καταστροφή περιγράφεται από την Ουλίτσκαγια με τον ανάλαφρο τρόπο της δικής της, ιδιαίτερης, αφηγηματικής τεχνικής: Οι ιστορίες που συνδέονται μέσα από τις φιλίες, τις συγγένειες, τις τυχαίες συναντήσεις παρατίθενται μέσα σε μια αυθόρμητη τριτοπρόσωπη αφήγηση, σαν κι αυτές που όλοι γνωρίζουμε μέσα στις διηγήσεις για δικούς μας. Σαν κρυφοί οικογενειακοί μύθοι, οι ζωές των ηρώων, τόσο περιπετειώδεις, τόσο άδικες στην έκβασή τους και εξωφρενικές, φαντάζουν σχεδόν αυτονόητες. Χωρίς πάθος, χωρίς διθυράμβους ή συγκινησιακές εξάρσεις, απλώς ενίοτε με μια λεπτή ειρωνεία, η Ουλίτσκαγια μιλά για την εποχή των νιάτων της, για ό,τι την πονά και την απασχολεί πιο πολύ από καθετί. Τώρα που κοιτάει πίσω, κάνει τον απολογισμό και βλέπει την άδικη αντιμετώπιση μιας εν τέλει ηρωικής μέσα στην αφέλεια και τον ενθουσιασμό της γενιάς: Σκηνές όπως αυτή όπου οι ήρωες συναντούν τον ενθουσιώδη Γάλλο που τους προμηθεύει απαγορευμένα βιβλία από τη Δύση, για να τα ξεχάσουν μετά και να επηρεάσουν έτσι τη μοίρα του ανθρώπου που τους τα εμπιστεύτηκε, ή όπως αυτή της αναπαραγωγής και διακίνησης παλιών και «επικίνδυνων» συγγραμμάτων, ή και η σκηνή του γλεντιού στην ντάτσα με τα τραγούδια συνοδεία κιθάρας, ή ακόμα-ακόμα και η περιγραφή του εσωτερικού των κοινόβιων διαμερισμάτων με τα πολλαπλά κουδούνια στις εισόδους και τον συνωστισμό στην τουαλέτα και την κουζίνα, οδηγούν στο συμπέρασμα πως πέρα από την αγάπη για την ελευθερία τίποτα άλλο, καμιά αίσθηση ηρωισμού ή μεγαλοσύνης δεν κινούσε αυτούς τους ανθρώπους. Και δεν μπορεί παρά να θυμηθεί κανείς και λίγο τα δικά μας, όταν γράφει η Ουλίτσκαγια, εισάγοντας την ιστορία της φυγής ενός από τους ήρωες στη Δύση: «Στα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα εμφανίστηκε ένα νέο είδος ξένων, ξετρελαμένων κυριολεκτικά με τη Ρωσία. Δεν ήταν πολλοί, αλλά ήταν μερικές ντουζίνες κόσμος. Στη Μόσχα και στην Πετρούπολη τους γνώριζαν καλά. Πρώτοι ήρθαν οι ιταλοί κομμουνιστές. Μετά ανακατεμένοι Σουηδοί, Αμερικανοί, και άλλες εθνότητες. Τους είχαν μαγνητίσει ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι, ο Μάλεβιτς και ο Χλέμπνικοφ, ανάλογα με το επάγγελμά τους. Και τους μεν και τους δε τραβούσε η αινιγματική ρωσική ψυχή, η τρυφερή και γενναία, η άμυαλη και παθιάρικη, με την απαραίτητη δόση υψηλής παράνοιας και όλο αυτοθυσία σκληρότητας.» Ο τίτλος Η πράσινη σκηνή παραπέμπει στο όνειρο της Όλγας λίγο πριν τον θάνατό της: Η ετοιμοθάνατη περιμένει στην ουρά μαζί με ένα πλήθος ανθρώπων, ανάμεσα στους οποίους διακρίνει αγαπημένους νεκρούς, να μπει σε μια μεγάλη πράσινη σκηνή. Την ώρα που μπαίνει μέσα, συνοδευόμενη από την μορφή του νεκρού ήδη αγαπημένου της Ίλια, η σκηνή γίνεται χρυσή. Το βιβλίο έχει κιόλας μεταφραστεί και κυκλοφορεί στα γερμανικά[4] και πρόκειται να κυκλοφορήσει στα αγγλικά με τον τίτλο Imago. [1] Συνέντευξη Λ. Ουλίτσκαγια στον V. Pozner, Russian 1TV, 23.12.2012.[2] Deutsche Welle.[3] Συνέντευξη της Ουλίτσκαγια στο περ. Afiša, 16.2.2011.[4] Carl Hanser Verlag, 2012.

Σύνδεση