Mια λογοτεχνία στο τετράγωνο

Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Άπαντα τα πεζά, τόμοι 2, εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις Αχιλλέας Κυριακίδης, Πατάκη, Αθήνα 2013 Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Ποιήματα, εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις Δημήτρης Καλοκύρης, Πατάκη, Αθήνα 2013 1. Υπάρχουν δύο κατηγορίες αναγνωστών των μεγάλων συγγραφέων: εκείνοι που διαβάζουν τους μεγάλους συγγραφείς και εκείνοι που διαβάζουν τον Μπόρχες. Η διάκριση αυτή δεν είναι, βέβαια, αξιολογική. Δεν πιστεύω ότι οι αναγνώστες του Μπόρχες αποτελούν μια κατηγορία εκλεκτότερη απ’ ό,τι, λόγου χάρη, οι αναγνώστες του Ντοστογιέφσκι, του Κάφκα ή του Παπαδιαμάντη. Εννοώ απλώς ότι είναι μια κατηγορία διαφορετική. Και τούτο γιατί ο Μπόρχες είναι συγγραφέας που διαφέρει κατά πολύ από τους συγγραφείς που ανέφερα, πολύ περισσότερο απ’ όσο οι συγγραφείς αυτοί διαφέρουν ο ένας από τον άλλο. Είναι αυτή η διαφορά που κάνει τους θιασώτες του έργου του Μπόρχες να νιώθουν όπως αισθάνονται τα μέλη μιας αίρεσης. Γιατί αυτό που τους ενώνει είναι μια ιδιαίτερη αναγνωστική απόλαυση, η οποία παράγεται έξω από τον ορθόδοξο μηχανισμό παραγωγής της λογοτεχνικής εμπειρίας. 2. Ακόμη περισσότερο, θα πρέπει να διακρίνουμε τους θαυμαστές του Μπόρχες σε δύο αναγνωστικές οικογένειες: σ’ εκείνους που γνώρισαν το έργο του παρακινημένοι από τη φήμη του και σ’ εκείνους που έτυχε να το ανακαλύψουν μόνοι τους, από μιαν ευτυχή σύμπτωση που θα πρέπει να έχει κλονίσει εκ βάθρων τις λογοτεχνικές τους πεποιθήσεις. Οι πρώτοι ήρθαν στον Μπόρχες προϊδεασμένοι από την προαναγνωστική τους επαφή με αυτόν. Οι δεύτεροι είδαν τον ορίζοντα της προσδοκίας τους να φωτίζεται ξαφνικά με τον τρόπο ενός κεραυνού εν αιθρία. Είναι αυτή η αδιαμεσολάβητη και προσωπική ανακάλυψη που με κάνει να πιστεύω ότι η δεύτερη οικογένεια των θιασωτών του Μπόρχες αποτελεί έναν κλειστό κύκλο εν κύκλω, ένα είδος αίρεσης εν αιρέσει, μιαν ολιγάνθρωπη ομάδα πιστών, που τους ενώνει η συγκλονιστική στιγμή της πρώτης και ανυποψίαστης αναγνωστικής επαφής. Τέτοιες στιγμές εγγράφονται βαθιά στην ψυχή του αναγνώστη και καμιά μεταγενέστερη αναγνωστική εμπειρία δεν μπορεί να τις εξαλείψει – απεναντίας, χρωματίζουν με την ισχύ τους κάθε μεταγενέστερη αναγνωστική εμπειρία. Αν η πρώτη οικογένεια των θαυμαστών του Μπόρχες προσδιορίζεται από αυτό που χαρακτηρίσαμε ως ιδιαίτερη αναγνωστική απόλαυση, ο ακριβής προσδιορισμός της εμπειρίας των δεύτερων θα μπορούσε να αποδοθεί με τον χαρακτηρισμό αναγνωστική ηδονή. 3. Ο Δημήτρης Καλοκύρης και ο Αχιλλέας Κυριακίδης, που έφεραν με τις μεταφράσεις τους το έργο του Μπόρχες σε επαφή με ένα κοινό μεγαλύτερο από εκείνο που θα περίμενε κανείς λόγω της ιδιαίτερης φύσης του, είναι φανερό ότι ανήκουν στη δεύτερη οικογένεια των αναγνωστών που περιέγραψα. Είναι φανερό, βέβαια, μόνο σε όσους ανήκουν σε αυτήν την οικογένεια· γιατί μόνο αυτοί μπορούν να αισθανθούν την ενδιάθετη ευφορία που κινεί τη μετάφρασή τους (δημιουργικό απόθεμα από την πρώτη, αναπάντεχη συνάντησή τους με το έργο του Μπόρχες), η οποία είναι απαραίτητη προκειμένου να αναπληρωθεί η αναπόφευκτη, εξαιτίας της πυκνότατης γραφής του, μεταφραστική απώλεια σε μια ξένη γλώσσα, και μάλιστα όχι λατινογενή. 4. Είχα την τύχη να γνωρίσω το έργο του Μπόρχες χωρίς να έχω ακούσει το όνομά του, και μάλιστα από μια γλώσσα ιδεώδη για όποιον δεν γνωρίζει τα ισπανικά. Μεταπτυχιακός φοιτητής στη Ρώμη, τέλη Σεπτεμβρίου του 1970, σε μιαν από τις καθημερινές εξερευνήσεις μου στα βιβλιοπωλεία της, βρέθηκα στον Φελτρινέλλι της βία ντελ Μπαμπουίνο, όπου, μετά την εντρύφηση στα ράφια της ποίησης, πέρασα μηχανικά και από τα ράφια της πεζογραφίας μόνο για να δω μερικούς τίτλους (ήταν οι πρώτες εβδομάδες από την εγκατάστασή μου στη Ρώμη και δεν είχα ακόμη ακούσει το όνομα του Καλβίνο – άλλωστε από τα λίγα χρήματα που διέθετα για βιβλία επρόκειτο να ξοδέψω τα τελευταία εκείνου του μηνός για μια πολυδιαφημιζόμενη επιλογή ποιημάτων του Παζολίνι, που μόλις είχε εκδοθεί). Ανοίγοντας ένα βιβλίο που τράβηξα στην τύχη από το ράφι έπεσα σε ένα κείμενο που άρχιζε με τη φράση: L’ universo (che altri chiama la Biblioteca) si compone di…: Το σύμπαν (που άλλοι το λένε Βιβλιοθήκη) αποτελείται από… Το έκλεισα αδιάφορα, το έβαλα στη θέση του, πλήρωσα το βιβλίο του Παζολίνι. Βγαίνοντας από το βιβλιοπωλείο η φράση που είχα διαβάσει εξερράγη ξαφνικά μέσα στο κεφάλι μου. Ένιωσα μιαν αστραπιαία σύγχυση που τη διαδέχτηκε, εξίσου αστραπιαία, η ονειρώδης εικόνα μιας απέραντης βιβλιοθήκης. Όταν συνήλθα, ξαναμπήκα στο βιβλιοπωλείο, επέστρεψα τα ποιήματα του Παζολίνι και πήρα το βιβλίο που είχε τον τίτλο Finzioni και το όνομα ενός συγγραφέα που το έβλεπα για πρώτη φορά. Αποφεύγω σε αυτήν την περιγραφή τη λέξη αποκάλυψη, γιατί εκείνο που ένιωσα ήταν κάτι το σωματικό. Ήταν τόση η επιθυμία μου να δω τι είναι αυτό το βιβλίο, που, καθώς δεν είχα τη δυνατότητα να καθίσω σε ένα από τα πολυτελή caffé της Πιάτσα ντελ Πόπολο, άρχισα να το διαβάζω στο λεωφορείο επιστρέφοντας βιαστικά στη φοιτητική εστία όπου έμενα. Είχα τόσο βυθιστεί στη γραφή του Μπόρχες, που κατέβηκα τρεις στάσεις μετά από αυτήν. 5. Ελπίζω να μου συγχωρεθεί η παραπάνω αναφορά σε ένα περιστατικό προσωπικό. Τη θεώρησα αναγκαία στην προσπάθειά μου να δείξω πόσο προνομιούχοι θα πρέπει να αισθάνονται εκείνοι οι αναγνώστες του Μπόρχες που τον πρωτοδιάβασαν αδιαμεσολάβητο. Διότι ο Μπόρχες με το έργο του έχει αναζωογονήσει, αναμοχλεύοντας συθέμελα, όχι μόνο την τέχνη της γραφής αλλά και την τέχνη της ανάγνωσης. Ο ίδιος άλλωστε ως πρώτη ιδιότητά του δηλώνει εκείνη του αναγνώστη, ορίζοντας ως βασική προϋπόθεση της σωστής ανάγνωσης της λογοτεχνίας την απόλυτα προσωπική επαφή με το κείμενο. «Ένα λογοτεχνικό έργο», λέει, «είναι όπως ένα ποτήρι κρασί. Το πίνεις ολόκληρο ή μισό ή το αφήνεις στην άκρη, αφού το γευτείς, ανάλογα με την απόλαυση που σου δίνει η γεύση του, αδιαφορώντας για την ετικέτα του». Η απόλαυση της γραφής του Μπόρχες είναι ουσιώδης και ευεργετική, παραγόμενη από την καταβύθιση ως τον πυθμένα της γλώσσας, διαφορετική από την αφρώδη του μεταμοντέρνου παιχνιδιού του σημαίνοντος. 6. Ο Μπόρχες, αποστρεφόμενος τον ρεαλισμό ως περιοριζόμενο στην αλληλουχία των αιτίων και των αιτιατών της ορατής πραγματικότητας, ελευθερώνει το σύστημα της αιτιότητας χρησιμοποιώντας το με έναν τρόπο που τελικά επιφέρει την αναίρεσή του. Πρόκειται για μια τερατώδη εφαρμογή της λογικής του που το μεταβάλλει σε ένα σύστημα μαγικής αιτιότητας ανάλογης με την αιτιότητα της φανταστικής λογοτεχνίας. Και η μεταβολή αυτή το οδηγεί σε αποτελέσματα παρόμοια με εκείνα της υπερρεαλιστικής τέχνης, που θέλει να αποκαλύψει τους μυστικούς δεσμούς που συνδέουν μεταξύ τους ακόμη και τα πιο ανόμοια πράγματα. Οι κάτοικοι του Τλον, του φανταστικού πλανήτη ενός κειμένου του (ο Μπόρχες είναι πολίτης αυτού του πλανήτη) δεν αναζητούν την αλήθεια ούτε την αληθοφάνεια αλλά, όπως οι υπερρεαλιστές, την έκπληξη· την έκπληξη που οι υπερρεαλιστές, παρότι τη γυρεύουν στους αντίποδες της μπορχεσιανής εξερεύνησης, στις ακρώρειες του συναισθήματος, τη συναντούν τελικά μαζί με τον Μπόρχες στο ίδιο σκοτεινό υπόγειο με τη μορφή μιας μικροσκοπικής, κρυστάλλινης και ακτινοβολούσας σφαίρας –του Άλεφ– που περιέχει, χωρίς την παραμικρή σμίκρυνση, το σύμπαν (ταυτόχρονα όλους τους χώρους, όλους τους χρόνους, όλες τις πράξεις των ανθρώπων) και που αποκαλύπτει για μια ελάχιστη όμως υπερβατική στιγμή την πραγματική πραγματικότητα. 7. Η εικόνα αυτής της μικροσκοπικής κρυστάλλινης σφαίρας μπορεί να διαβαστεί και ως ένα σύμβολο της γραφής του Μπόρχες. Το κρύσταλλο, παρατηρεί ο Καλβίνο, που έχει γράψει την πιο καίρια σελίδα για τον Μπόρχες, «με την τέλεια κοπή του και την ικανότητά του να διαθλά το φως, είναι το πρότυπο της τελειότητας και μπορεί να θεωρηθεί ως ένα έμβλημα της λογοτεχνικής γραφής· η οποία είναι ένα από τα πεδία όπου το υπάρχον κρυσταλλοποιείται σε μια μορφή που αποκτά ένα νόημα, όχι σταθερό, όχι παγιωμένο, αλλά ζωντανό όπως ένας οργανισμός». Και συνεχίζει ο Καλβίνο: «Σε ένα επιστημονικό βιβλίο έτυχε να διαβάσω ότι τα πρότυπα για τη διαδικασία της διαμόρφωσης ζωντανών όντων είναι από τη μία το κρύσταλλο (εικόνα της σταθερότητας και της κανονικότητας συγκεκριμένων δομών) και από την άλλη η φλόγα (εικόνα της αμεταβλητότητας μιας εξωτερικής σφαιρικής μορφής παρά την αδιάκοπη εσωτερική της κινητικότητα». Η λογοτεχνία του Μπόρχες συναιρεί αυτά τα δύο στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. 8. Η άποψη ότι ο Μπόρχες σημαδεύει την έναρξη του λογοτεχνικού μεταμοντερνισμού, την οποία πιπιλίζουν αρκετοί καθηγητές –οι εφευρέτες του μεταμοντέρνου– προκαλεί θυμηδία σε όσους γνωρίζουν πραγματικά το έργο του. Διότι η γραφή του Μπόρχες είναι ο συγκερασμός των -ισμών (το κράμα της λιτότητας και διαύγειας του κλασικισμού, της ενορατικότητας και του πάθους του ρομαντισμού, και της μοντερνιστικής σύνθεσης αυτών των δύο) που οδηγώντας τη λογοτεχνική γραφή στα έγκατα του πυρήνα της, τα οποία συγχρόνως αποτελούν και τα έσχατα όριά της, πραγματοποίησε μιαν υπέρβασή τους. Η βεβαιότητα αυτών των καθηγητών ότι η λογοτεχνία μπορεί να υπάρξει και χωρίς οργανική μορφή βρίσκεται στους αντίποδες της αναζήτησης από τον Μπόρχες του αρμονικού σύμπαντος ενός γλωσσικού Άλεφ: μιας έκφρασης που, εξαλείφοντας το προπατορικό αμάρτημα της γλώσσας (τη διάσπαση της λέξης σε σημαίνον και σημαινόμενο), να ανακτά (με τη μεγαλύτερη δυνατή περιεκτικότητα και ένταση) τη χαμένη ενότητα του σημείου. 9. Si (como el griego afirma en el Cratilo) el nombre es arquetipo de la cosa, en las letras de rosa está la rosa y todo el Nilo en la palabra Nilo. ΜΠΟΡΧΕΣ Αν (όπως διαβεβαιώνει ο Έλληνας στον Κρατύλο) τ’ όνομα είναι το αρχέτυπο του πράγματος, στα γράμματα του ρόδου βρίσκεται το ρόδο, κι όλος ο Νείλος μέσα στη λέξη Νείλος. 10. Η γοητεία που ασκεί η γραφή του Μπόρχες φαίνεται και από το γεγονός ότι όσοι γράφουν γι’ αυτόν προσλαμβάνουν ασυναίσθητα στο συγκεκριμένο κείμενό τους κάτι από το ύφος του, πράγμα που δεν συμβαίνει με τα κείμενα που γράφουν για άλλους συγγραφείς. Αυτό είναι το περισσότερο που μπορεί κανείς να πάρει από τον Μπόρχες στο επίπεδο της ουσίας (αν θέλει δηλαδή να μη θεωρηθεί μιμητής του) – και μπορεί να το πάρει μόνο στο πεδίο της λογοτεχνικής κριτικής. 11. Κάθε φορά που διαβάζω ένα κείμενο του Μπόρχες ξαναζώ, ώς ένα βαθμό, την εμπειρία της πρώτης επαφής με το έργο του, πράγμα που δεν συμβαίνει με την εκ νέου ανάγνωση όποιου άλλου λογοτεχνικού κειμένου. Την ξαναζώ όχι ως ανάμνηση ή νοσταλγία αλλά ως πρωτόγνωρη εμπειρία, παρότι έχω διαβάσει πολλά από τα κείμενά του πολλές φορές. Αυτό συμβαίνει γιατί με τα κείμενα του Μπόρχες βρίσκεσαι σε ένα άλλο μήκος λογοτεχνικού κύματος, που είναι τόσο ιδιότυπο ώστε να γίνεται αισθητό ως μοναδικό. Προσπαθώντας να προσδιορίσει κανείς τους παράγοντες αυτής της μοναδικότητας, η μόνη εξήγηση στην οποία μπορεί να οδηγηθεί είναι ότι ο Μπόρχες, διασχίζοντας τα εδάφη του Μοντερνισμού, κατόρθωσε να πραγματοποιήσει με τον τρόπο των Κλασικών το ιδεώδες των Ρομαντικών, και μάλιστα με μια πρωτοβουλία που διεύρυνε και συγχρόνως συμπύκνωσε το περιεχόμενο της Ρομαντικής αναζήτησης: περιλαμβάνοντας στα συστατικά του ρομαντικού μίγματος των ειδών και το είδος του δοκιμίου. Η διαφορά του από τους Ρομαντικούς βρίσκεται στο ότι ενώ αυτοί επιδίωξαν αυτή τη μίξη στο πεδίο ενός μόνο είδους, στο ποιητικό, ο Μπόρχες κινούμενος σε αντίστροφη κατεύθυνση πραγματοποίησε το ποιητικό σε τρία πεδία: στο πεδίο της ποίησης, της πεζογραφίας και του δοκιμίου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μιλώντας για το έργο του αναφέρομαι γενικά σε κείμενά του, και όχι σε ποιήματα, διηγήματα ή δοκίμια. Διότι όλα τα κείμενα του Μπόρχες είναι ποιητικά, ανεξαρτήτως της μορφής τους, και θα ήμουν ανακριβής αν αναφερόμουν στα «διηγήματα» ή τα «δοκίμιά» του με το όνομα του είδους στο οποίο φαινομενικά μόνο ανήκουν. 12. Η πρωτοτυπία του Μπόρχες έγκειται στο γεγονός ότι ο Μπόρχες αδιαφορεί για την πρωτοτυπία. Πολλά κείμενά του είναι «επανεγγραφές» από κείμενα άλλων συγγραφέων ή μεταγραφές στον γραπτό λόγο προφορικών αφηγήσεων ή περιλήψεις αφηγήσεων (πραγματικών ή φανταστικών), όμως πάντοτε με το δικό του –καινοφανές για λογοτεχνικό– ύφος. Αρκετοί επέκριναν αυτή τη μέθοδο ως διανοητική, με το επιχείρημα ότι δεν εκφράζει εμπειρία ζωής αλλά εμπειρία βιβλίων. Αλλά μια εμπειρία βιβλίων δεν είναι μόνο αναγνωστική εμπειρία· είναι και εμπειρία ζωής, της ζωής που βρίσκεται αποσταγμένη από τη διαδικασία της γραφής στα βιβλία. Με άλλα λόγια, τα κείμενα του Μπόρχες είναι κείμενα διπλής αποστάξεως: του αποστάγματος που βρίσκεται ήδη στο κείμενο που «επανεγγράφει» ο Μπόρχες, και της απόσταξης αυτού του αποστάγματος από τον αποστακτήρα της δικής του ευαισθησίας και της δικής του γνώσης του λογοτεχνικού φαινομένου, που είναι βαθύτερη από τη γνώση κάθε ομοτέχνου της εποχής του (και όχι μόνο αυτής). Γι’ αυτό τα έργα του Μπόρχες περιέχουν στον υψηλότερο (τον καλλιτεχνικότερο) δυνατό βαθμό και ένα ακόμη συστατικό: το στοιχείο του αναστοχασμού τους· ενός αναστοχασμού, μάλιστα, διπλού (και αδιαχώριστου), τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη γραφή τους – κάτι που στα κείμενα των άλλων συγγραφέων δεν υπάρχει σε βαθμό που να αποτελεί πηγή πρωτοτυπίας. Προφανώς γι’ αυτό ο Καλβίνο γράφει ότι η λογοτεχνία του Μπόρχες είναι «μια λογοτεχνία υψωμένη στο τετράγωνο και συγχρόνως μια λογοτεχνία ως εξαγωγή της τετραγωνικής ρίζας του εαυτού της». 13. Ο Μπόρχες είναι μαζί με τον Καβάφη οι μόνοι ποιητές της εποχής του μοντερνισμού που πορεύτηκαν στην κατεύθυνση του μοντερνισμού μέσα από μιαν ατραπό της ευαισθησίας που βρισκόταν έξω από τον δρόμο που άνοιξαν οι άλλοι μοντερνιστές. Ο σκοπός της μοντερνιστικής επανάστασης ήταν να αποκαλύψει την αληθινή όψη της πραγματικότητας, που είχε εξαφανιστεί κάτω από τις προσχώσεις της διάνοιας. Ο Μπόρχες και ο Καβάφης φτάνουν στο ίδιο σημείο με τους άλλους μοντερνιστές, όμως με διαφορετικά μέσα. Η μέθοδός τους είναι ομοιοπαθητική. Ο Μπόρχες και ο Καβάφης χρησιμοποιούν τη διάνοια –χρησιμοποιούν με ειδικό τρόπο τη διάνοια– για να διατυπώσουν με μεγαλύτερη ενάργεια το συναίσθημά τους. 14. Όπως ο Καβάφης έτσι και ο Μπόρχες κάνει ποίηση με γλώσσα διανοητική, δηλαδή με μη ποιητικά μέσα. Ο Καβάφης κάνει ποίηση με τη γλώσσα της πεζογραφίας. Ο Μπόρχες κάνει ποίηση με τη γλώσσα του δοκιμίου μεταμφιεσμένη σε γλώσσα της πεζογραφίας. Ακόμη και τα κείμενά του σε στίχο έχουν έναν τόνο δοκιμιακό περισσότερο παρά πεζογραφικό. Το κύριο χαρακτηριστικό των κειμένων του Μπόρχες είναι η απουσία «συγκινημένης» έκφρασης. Ή, για να χρησιμοποιήσω μια φράση του Σεφέρη για τον Καβάφη, η απουσία γλωσσικού αισθησιασμού. Ωστόσο η γλώσσα του, όπως και του Καβάφη, δρα συγκινησιακά, με αποτέλεσμα όμοιο με εκείνο της αισθησιακής γλώσσας. Διότι ο Μπόρχες και ο Καβάφης χρησιμοποιούν τον μόνο τρόπο με τον οποίο η διανοητική γλώσσα μπορεί να εκλύσει ποίηση: την ειρωνική λειτουργία της. Που επιτυγχάνεται όχι με την απόδραση από τις πεζές διαθέσεις της διάνοιας αλλά με την περίτεχνη κατάχρησή τους: με τη λεπτή και συγχρόνως περιπαθή καλλιέργεια της αντιποιητικότητας σε βαθμό ιλίγγου. 15. Η ειρωνεία (η αντίθεση ανάμεσα στα φαινόμενα και την πραγματικότητα: ειρωνεία καταστάσεων, ειρωνεία γλωσσική) είναι ένα στοιχείο που στη λογοτεχνία λειτουργεί με τις ιδιότητες ενός προσωδιακού συντελεστή, μια τεχνική που θα μπορούσε να ονομαστεί μέθοδος της πύκνωσης διά της παράλειψης. Τα «διηγήματα» του Μπόρχες είναι βραχύτατες αφηγήσεις που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν σε ογκώδη βιβλία· μοιάζουν με περιλήψεις μυθιστορημάτων στις οποίες αφθονούν οι απότομες διακοπές της αφηγηματικής συνέχειας, οι ξαφνικές μεταπηδήσεις από το ένα σημείο στο άλλο, οι απροσδόκητοι συσχετισμοί, οι απαριθμήσεις ανόμοιων πραγμάτων, τα υπονοούμενα, τα οξύμωρα. Είναι δημιουργήματα μιας τέχνης που συνθέτει την έκφρασή της, σε ιδεώδη βαθμό, με την απουσία και με την αφαίρεση. Ο Μπόρχες αφαιρεί από τις ιστορίες του ουσιώδη σημεία τους, με το ίδιο πνεύμα που ο ήρωάς του Πιερ Μενάρ συλλογίζεται τη δυνατότητα να πλουτίσει το παιχνίδι του σκακιού με την κατάργηση ενός από τα πιόνια του. Η πυκνότητα της έκφρασής του δεν παράγεται, όπως στον Καβάφη, από μιαν ισομερή συμπύκνωση των γεγονότων, αλλά από μια περίτεχνη ελλειπτικότητα, η οποία φτάνει στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό και κάνει την έκφρασή του αφάνταστα οικονομική. Από εδώ πηγάζει η δραστικότητα των κειμένων του, που, όπως κάποια μαγικά αντικείμενα του μύθου, έχουν βάρος δυσανάλογο σε σχέση με τον όγκο τους. 16. Σε όσους προσπαθούν να πείσουν τον εαυτό τους και τους άλλους ότι ο Μπόρχες είναι μεταμοντερνιστής θα συνιστούσα να διαβάσουν το βιβλίο του Αφηγήσεις του Μπούστος Ντομέκ. Γραμμένο από κοινού με τον Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες και δημοσιευμένο το 1967, την εποχή που οι επινοητές του μεταμοντερνισμού δεν είχαν ακόμη διαμορφώσει τη θεωρία του, ο Μπόρχες και ο Κασάρες ασκούν καταλυτική κριτική σατιρίζοντας ορισμένες υποτιθεμένως καλλιτεχνικές και –πολύ κατόπιν εορτής– «πρωτοποριακές» αναζητήσεις του όψιμου μοντερνισμού, εκείνες ακριβώς που σε λίγο θα πολλαπλασιαστούν και θα μετονομαστούν λανθασμένα μεταμοντερνιστικές. «Every absurdity has now a champion» είναι το μότο του βιβλίου τους. Έργα όπως τα ποιήματα και μυθιστορήματα του Τούλιο Χερρέρα, δημιουργού της ανατρεπτικής αισθητικής της παράλειψης, που οδηγούν την αφαίρεση και την ελλειπτικότητα πολύ πιο πέρα από τον έσχατο καλλιτεχνικό βαθμό τους, έτσι ώστε το παραλειπόμενο να είναι πολλαπλάσιο του παραλειπομένου· οι φωτογραφικής ακρίβειας πίνακες του Χοσέ Ενρίκε Τάφας, που, επικαλυμμένοι κατόπιν με πίσσα, οδηγούσαν την αφηρημένη ζωγραφική στην απόλυτη αφαίρεση· τα ζωγραφιστά ενδύματα στο γυμνό σώμα του αντισυμβατικού εικαστικού (σήμερα, περφόμερ) Εδουάρδο Μπράντφορντ, που έδιναν νέα –ανθρώπινη– πνοή στην έννοια της κινητικής τέχνης· το κορυφαίο έργο του Αντάρτιδο Γκαράυ, που ήταν απλώς η ανάρτηση σε κεντρική πλατεία του Μπουένος Άιρες της επιγραφής «Έκθεση γλυπτικής του Αντάρτιδο Γκαράυ», αυτά και άλλα παρόμοια που οι Μπόρχες και Κασάρες διακωμωδούν με τη σαρκαστική λεπτότητα της σοβαροφανούς ανάλυσής τους, θεωρούνται σήμερα όχι μόνο έργα τέχνης αλλά και η αιχμή των σύγχρονων καλλιτεχνικών αναζητήσεων. Ο Μπόρχες προέβλεπε ότι η εποχή που το έργο τέχνης δεν θα μπορούσε να διακριθεί από την παρωδία του δεν θα αργούσε. 17. Ο Μπόρχες το προέβλεπε αυτό ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1940, όταν περιλάμβανε στις Μυθοπλασίες του (Ficciones, 1944) το “διήγημα” «Φούνες ο μνήμων», ο πρωταγωνιστής του οποίου είναι «προικισμένος» με μια τερατώδη ικανότητα: με την απόλυτη μνήμη. Ο Ιρενέο Φούνες δεν μπορεί να ξεχάσει τίποτε απ’ όσα έζησε και βλέπει. Καθώς στο μυαλό του καταγράφονται ανεξαλείπτως τα πάντα, ακόμη και η παραμικρότερη και πλέον ασήμαντη λεπτομέρεια, αδυνατεί να αποκλείσει εκείνα τα στοιχεία της πραγματικότητας που του είναι παντελώς άχρηστα. Έτσι στερείται τη δυνατότητα της παράλειψης, της μετάβασης από το γενικό στο ειδικό, της απλής σύνθεσης (πολλώ μάλλον της καλλιτεχνικής). Αδυνατώντας να προβεί ακόμη και στην ελάχιστη αφαίρεση (και βέβαια, να αναχθεί στη μέγιστη, εκείνη των πλατωνικών ιδεών που είναι άχρονες και αιώνιες) ο Φούνες είναι βυθισμένος ολοκληρωτικά στον χρόνο και καταδικασμένος σε έναν απόλυτο ρεαλισμό. Είναι ανίκανος να φανταστεί, γιατί είναι ανίκανος να λησμονήσει. Ο Ιρενέο Φούνες (η απόλυτη μνήμη) και ο Τούλιο Χερρέρα (η απόλυτη λήθη) είναι οι δύο όψεις του ίδιου μεταμοντέρνου νομίσματος. Η θύρα της λογοτεχνίας είναι και για τους δύο κλειστή, γιατί τους λείπει η ικανότητα (Φούνες) ή η επίγνωση (Χερρέρα) της οργανικής σύνθεσης των υλικών της, που αποτελεί απαράβατη προϋπόθεση της καλλιτεχνικής γραφής.

Mια λογοτεχνία στο τετράγωνο

Σύνδεση