Ταξιδεύοντας στον ελληνικό μυθολογικό κόσμο του Μπόρχες

Ο φιλελληνισμός του Μπόρχες είναι ένα γνωστό γεγονός. Ο αναγνώστης του ξέρει ότι όταν ανοίγει ένα δικό του βιβλίο σύντομα θα βρεθεί απέναντι σε ένα αφιέρωμα στον Όμηρο ή στον Ηράκλειτο ή σε μία αναδημιουργία ενός αρχαίου μύθου. Κατά συνέπεια, είναι λογικό να μας απασχολεί στην Ελλάδα αυτός ο διάλογος μεταξύ του αργεντινού συγγραφέα και των αρχαίων. Επιλογή μας είναι το να επικεντρωθούμε στους μύθους. Από την άλλη πλευρά, ακούμε αρκετά συχνά ότι το έργο του Μπόρχες είναι περισσότερο φιλοσοφικό παρά λογοτεχνικό. Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν, επίσης, ότι σε μεγάλο βαθμό η αξία του έργου του οφείλεται στο γεγονός ότι οι προτάσεις του έγιναν αποδεκτές από εξέχοντες επιστήμονες, οι οποίοι άλλαξαν την επιστήμη του εικοστού αιώνα. Πρόκειται, κυρίως, για μία θεωρία που διατύπωσε ο Χιού Έβερετ το 1957 και ολοκλήρωσε ο Μπράις Ντε Γουίτ το 1971 στο πλαίσιο της κβαντικής φυσικής: την θεωρία των πολλαπλών κόσμων. Άρα, λογικό είναι, επίσης, να συμπεριλάβουμε τη θεωρία του κόσμου του Μπόρχες στις παρούσες διαπιστώσεις μας. Συνεπώς, αυτό που θα ερευνήσουμε είναι πώς συνδέεται η φιλοσοφική θεωρία του Μπόρχες με τους αρχαίους ελληνικούς μύθους. Από ποιο άκρο της αλυσίδας θα ξεκινήσουμε; Θα προσπαθήσουμε να πλησιάσουμε την απόλαυση που ο ίδιος ο Μπόρχες δημιούργησε δηλαδή να ανακαλύψουμε, αβίαστα, κομμάτια της θεωρίας του μέσω των περιπετειών που εκτυλίσσονται στα έργα του. Επομένως, θα ξεκινήσουμε από τους αρχαίους ελληνικούς μύθους. ΠροετοιμασίεςΓια μια πιο αποτελεσματική διαδρομή στον μυθολογικό κόσμο του Μπόρχες πρέπει ως καλοί ταξιδιώτες να κάνουμε μερικές προετοιμασίες, συγκεντρώνοντας πριν το ξεκίνημα τους χάρτες, την πυξίδα και τα εφόδιά μας. Στην χαρτογραφία του έργου του Μπόρχες πρέπει να προσέξουμε τουλάχιστον δύο πράγματα: αφενός, την επιδίωξη του συγγραφέα, ο οποίος ήθελε να έχει παγκόσμια εγκυρότητα η θεωρία του και, αφετέρου, την ιδιαίτερη κατανομή προσώπων, γεγονότων, χώρων και θεμάτων. Σχετικά με την οικουμενικότητα, μας ενδιαφέρει το ότι είναι πολύ μεγάλη η ποικιλία χωρών και εποχών στα μικρά μυθιστορήματα καθώς και στα ποιήματά του, πράγμα που οφείλεται στην πρόθεση του συγγραφέα να μας αποδεικνύει ότι οι ιδέες του ταιριάζουν με όλες τις πραγματικότητες, όλες τις στιγμές της Ιστορίας, όλους τους πολιτισμούς. Επίσης, πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν ότι ο Μπόρχες για τον ίδιο λόγο επέλεγε συχνά συστατικά προερχόμενα είτε από άλλα λογοτεχνικά έργα που έχουν θεωρηθεί παγκόσμια (του Θερβάντες, του Σαίξπηρ, του Ομήρου) είτε από μύθους από διαφορετικές κουλτούρες. Το τελευταίο βασίζεται στην ανθρωπολογική πεποίθηση (από τον σερ Γουίλιαμ Φρέιζερ ως τον Ζαν-Πιερ Βερνάν) ότι οι ομοιότητες ανάμεσα στους μύθους διαφορετικών λαών δείχνουν ένα χαρακτηριστικό της ανθρωπότητας, την καθολικότητα. Όπως ο Φρέιζερ ή ο Ελιάντε, ο Μπόρχες πίστευε ότι ήταν η σωστή κατανόηση της ελληνικής μυθολογίας εκείνο που θα φωτίσει την γνώση των άλλων μύθων. Αυτή η πρώτη ματιά στον χάρτη μας, μας δείχνει τη σημασία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας στο έργο του Μπόρχες. Από την άλλη πλευρά, μια δεύτερη ανάγνωση –επικεντρωμένη, τώρα, στην οργάνωση των συστατικών του έργου του συγγραφέα– μας βοηθά για να διαπιστώσουμε το «πώς»: πώς είναι τοποθετημένα εκείνα τα πρόσωπα στα μικρά μυθιστορήματα και στα ποιήματα του Μπόρχες; τι κρατάει και τι αλλάζει στις ιστορίες τους; με ποια άλλα στοιχεία τα συνδυάζει; ποιες είναι οι σχέσεις μεταξύ τους και με την θεωρία του συγγραφέα; Η κύρια παρατήρηση που πρέπει να κάνουμε σχετικά είναι ότι κάθε ποίημα και κάθε μικρό μυθιστόρημα του Μπόρχες δεν είναι αυτόνομο και ούτε έχει σχέση μόνο με τα περιερχόμενα του βιβλίου στο οποίο ανήκει. Αντίθετα, όπως γινόταν με την αρχαία μυθολογία, τα έργα του Μπόρχες είναι ένα μεγάλο δίκτυο στο οποίο πολλά κομμάτια, που επιφανειακά φαίνονται ασύνδετα, έχουν αμοιβαίες, βαθιές και στενές σχέσεις μεταξύ τους. Έτσι, βλέπουμε σε διαφορετικά βιβλία, π.χ. διαφορετικές αναφορές στον μύθο του Μινώταυρου ή αλλιώτικες αναδημιουργίες του λαβύρινθου. Παρ’ όλο που ο χάρτης μας διευκολύνει στην κατανόηση, δεν αρκεί, αλλά πρέπει να δούμε τα τέρατα και τους ήρωες από κοντά. Μια πυξίδα θα μας είναι χρήσιμη για να προσανατολιζόμαστε μέσα σε αυτό το τόσο πολύπλοκο δίκτυο. Η πιο απλή πυξίδα που μπορούμε να κουβαλάμε περιέχει το σύνολο των «μοτίβων» του έργου του Μπόρχες. Πρόκειται για μερικά αντικείμενα που του άρεσαν ιδιαίτερα, τα οποία θεωρούσε γεμάτα έννοιες, και που πίστευε ότι εάν τα μελετούσε σε βάθος (τόσο τα ίδια όσο και τα πολυάριθμα περιβάλλοντα που μπορούν να τα φιλοξενήσουν) θα αποκτούσε σημαντικές γνώσεις. Για αυτό τα βλέπουμε να επανεμφανίζονται συνεχώς στην παραγωγή του. Ο ίδιος το έχει διατυπώσει και στην εισαγωγή του στο Εγκώμιο της σκιάς (1969), όπου αναφέρει τους λαβυρίνθους, τους καθρέπτες και τα σπαθιά: ας προσθέσουμε τις πυξίδες, τους χάρτες και το σκάκι. Ήδη καταλαβαίνει ο αναγνώστης ότι και ο χάρτης και η πυξίδα αληθινά είναι δύο αντικείμενα απαραίτητα όταν κυκλοφορούμε στο έδαφος του Μπόρχες. Και όπως πιθανόν έχει μαντέψει ο αναγνώστης, ο βορράς της πυξίδας μας είναι το «μοτίβο» του λαβυρίνθου. Είμαστε σχεδόν έτοιμοι για την πορεία μας. Πρέπει να πάρουμε, μόνο, μερικά εφόδια. Και το ποιο σημαντικό εργαλείο που πρέπει να έχουμε πάντα πρόχειρο λέγεται «ανασκευή». Συνήθως μιλούσε ο Μπόρχες για «ανασκευή», διότι ήταν ένας από εκείνους που θεωρούσαν λανθασμένες τις βασικές απόψεις τις επιστήμης: λανθασμένη την ιδέα του συνεχούς χρόνου, λανθασμένη την αριστοτελική ιδέα της ενότητας του χώρου καθώς και των ατόμων, λανθασμένη την «αρχή της αντίφασης». Ο Μπόρχες μάς προτείνει άλλη αντίληψη για όλα αυτά. Αυτήν που συνέβαλε στην αλλαγή της επιστήμης όπως είπαμε στην εισαγωγή μας. Με άλλα λόγια, το κύριο εφόδιό μας είναι μία προειδοποίηση: προσέχετε επειδή το ταξίδι που σας περιμένει θα ταράξει τις καθημερινές ιδέες με τις οποίες προσπαθείτε να μάθετε σε ποιο κόσμο ζείτε, προσέχετε διότι το πάτωμα θα φύγει κάτω από τα πόδια σας. Πρώτη στάση: Αστερίων (ή Αστέριος)Όπως είπαμε, η πυξίδα μας έδειξε τον λαβύρινθο ως καλή αρχή της πορείας μας. Είναι γνωστό ότι πρόκειται για ένα στοιχείο διαφορετικών πολιτισμών που χρονολογείται από την παλαιολιθική εποχή. Ωστόσο, γνωστό είναι επίσης ότι η πιο διάσημη εικόνα του λαβύρινθου συνδέεται με τον μύθο του Μινώταυρου. Αυτή τη δεύτερη άποψη υιοθέτησε ο Μπόρχες και έτσι μία από τις πιο κλασικές αφηγήσεις του είναι μια εκδοχή του μύθου του γιου της Πασιφάης. Μιλάμε για «Το σπίτι του Αστερίου» (που συμπεριλαμβάνεται στο Άλεφ, 1949). Ας θυμηθούμε πρώτα τις αρχικές περιπέτειες του μύθου για το υπόβαθρο πάνω στο οποίο έχτισε το διήγημά του ο συγγραφέας μας. Λένε ότι ο Ποσειδώνας δώρισε έναν καταπληκτικό ταύρο στον Μίνωα –βασιλέα της Κρήτης– ο οποίος αντί να τον θυσιάσει στον θεό, τον κράτησε για όφελός του. Για εκδίκηση, ο Ποσειδώνας προκάλεσε τον έρωτα της Πασιφάης –συζύγου του Μίνωα– για τον όμορφο ταύρο. Από τις ερωτικές σχέσεις της με τον ταύρο γεννήθηκε ένα τέρας, ο Μινώταυρος (μίγμα ανθρώπου και ταύρου), που λεγόταν Αστερίων σύμφωνα με τον Απολλόδωρο. Ο βασιλέας Μίνωας αποφάσισε να κρύψει το τέρας και για αυτόν τον σκοπό έδωσε στον Δαίδαλο την εντολή να χτίσει έναν λαβύρινθο. Για να ταΐσουν τον Αστερίωνα, ανάγκασαν τους Αθηναίους (που είχαν χάσει έναν πόλεμο από τον Μίνωα) να στέλνουν θυσία κάθε χρόνο επτά αγόρια και επτά κορίτσια. Κάποια στιγμή ένας νέος από την Αθήνα αποφάσισε να απελευθερώσει τον λαό του από αυτό το βάσανο. Ήταν ο Θησέας που θα γινόταν ήρωας χάρη σε αυτή του την απόφαση. Πήγε στην Κρήτη με τους άλλους αιχμαλώτους, πολέμησε με τον Αστερίωνα, τον σκότωσε και δραπέτευσε από τον λαβύρινθο με την βοήθεια του μίτου που του είχε δώσει η Αριάδνη, η κόρη του Μίνωα, η οποία είχε ερωτευτεί τον Θησέα. Η μυθολογική περιπέτεια συνεχίζεται αλλά μακριά από τον λαβύρινθο. Ο Μπόρχες διάλεξε το πιο γνωστό επεισόδιο του μύθου, δηλαδή, τον θάνατο του Μινώταυρου. Το διήγημα του Αργεντινού τελειώνει με τη δολοφονία του τέρατος και έτσι αυτό που μας παρουσιάζει όλο το κείμενο είναι, κατά κάποιο τρόπο, τις διεργασίες που οδήγησαν σε αυτήν. Συνεπώς μας δείχνει κάτι που δεν έλεγε ο αρχαίος μύθος: πώς ήταν η ζωή του Μινώταυρου μέσα στον λαβύρινθο. Τουλάχιστον ένας καλλιτέχνης αναφέρθηκε σε αυτό το θέμα πριν τον Μπόρχες: ο Τζορτζ Φ. Ουάττς που το 1896 ζωγράφισε έναν πίνακα ο οποίος ήταν –όπως το λέει ο Μπόρχες στον επίλογο του Άλεφ– η έμπνευση του συγγραφέα για το «Σπίτι του Αστερίου». Εκτός από αυτό, ο Αργεντινός προσφέρει τις δικές του αλλαγές. Καταρχάς, αλλάζει τον αφηγητή: δεν είναι πια, όπως ήταν στους μύθους κάποιος σαν μάγος που τα έχει δει όλα και όλα τα ξέρει, και παραμένει πάντα αβλαβής. Στο «Σπίτι του Αστερίου» ο αφηγητής είναι ο ίδιος ο Μινώταυρος. Έτσι οι αναγνώστες βλέπουμε τον κόσμο με τα μάτια του. Διαπιστώνουμε ότι αν και τέρας ήταν και άνθρωπος, που σημαίνει ότι είχε και συναισθήματα και εξυπνάδα. Γίνεται ένα μοναχικό πλάσμα που αν και έβγαινε από τον λαβύρινθο αποφάσισε να μείνει μέσα επειδή φοβήθηκε τον έξω κόσμο, που του φαινόταν φρικτός, παράξενος και γεμάτος τέρατα. Ήταν ένα αθώο ον που δεν πείραξε κανέναν, επομένως, τα δεκατέσσερα θύματα του λαβύρινθου ετησίως, πέθαιναν εξαιτίας του ίδιου του φόβου τους. Ήταν κάποιος που βαρέθηκε τη δυστυχισμένη του ζωή και αποφάσισε να θυσιάσει τον εαυτό του στα χέρια του Θησέα. Το τέρας παραμένει τέρας, όμως ήταν και αιχμάλωτος και θύμα. Ο Θησέας παραμένει νικητής και αιχμάλωτος, αλλά γίνεται και δήμιος. Πρόκειται για κάτι που δεν είναι ούτε απλό ούτε αφελές: σε όλο το έργο του, ο Μπόρχες αντιστάθηκε στην μανιχαϊκή άποψη του κόσμου, υποστηρίζοντας πάντα ότι αυτός που φαίνεται εντελώς «κακός» έχει και τα καλά του, τα οποία θα εμφανίσει κάποια στιγμή, όπως και το αντίστοιχο θα γίνει με αυτόν που μας φαίνεται άγιος. Για να διευκρινίσει αυτήν την ιδέα-κλειδί ο Μπόρχες χρησιμοποιούσε, κυρίως, ζευγάρια προσώπων ως πρωταγωνιστές των αφηγήσεών του, δηλαδή αντί να βάλει ένα και μοναδικό πρόσωπο ως «πρώτο αγωνιστή», κάνει διπλό αυτόν τον πρώτον αγωνιστή. Κάθε μέλος του ζεύγους είναι το αντίθετο του άλλου, είτε στον χαρακτήρα είτε στο ρόλο του. Σε μερικές αφηγήσεις τα δύο μέλη του ζευγαριού ανταλλάσσουν και προσωπικότητα και ρόλο μέσα στο ίδιο το διήγημα (π.χ. «Το σχήμα του σπαθιού», Τεχνάσματα, 1944). Σε άλλες βρίσκουμε την εξήγηση της ενέργειας αυτής, π.χ. «Ο κήπος των διχαλωτών μονοπατιών» (Μυθοπλασίες, 1944), όπου ένα πρόσωπο λέει στο άλλο ότι υπάρχουν αναρίθμητοι παράλληλοι κόσμοι κατοικημένοι από τους ίδιους ανθρώπους οι οποίοι παίζουν ένα διαφορετικό ρόλο και έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά σε κάθε κόσμο. Ξεκαθαρίζει επίσης ότι κάθε άτομο είναι ενωμένο με το αντίθετό του και η ποικιλία των κόσμων οφείλεται στις ανταλλαγές των χαρακτήρων και των ρόλων τους. Όλα αυτά μας δίνουν ένα βασικό χαρακτηριστικό του λαβύρινθου του Μπόρχες: πρόκειται για ένα μέρος όπου δεν ισχύει η «αρχή της αντίφασης», όπου το οτιδήποτε είναι ταυτόχρονα το ίδιο και το αντίθετό του. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό του λαβύρινθου του Μπόρχες είναι συνέχεια στα λόγια του Αστερίου: ότι είναι άπειρος. Αυτό το γεγονός διευκολύνει τη υποστήριξη ενός από τους πιο σημαντικούς συλλογισμούς του Μπόρχες: ο λαβύρινθος είναι ο κόσμος (οι κόσμοι) και ο κόσμος είναι ένας πολύπλοκος λαβύρινθος. Συνεπώς δεν ανταλλάσσουν ρόλο μεταξύ τους μόνο ο Αστερίων και ο Θησέας: ο καθένας από μας είναι ταυτόχρονα και ήρωας, και θύμα, και τέρας. Η σημασία του «Σπιτιού του Αστερίου» είναι ότι εκεί, επάνω στον πιο διάσημο λαβύρινθο, μας προσφέρει ο Μπόρχες την ουσία αυτού του μοτίβου. Ο Αστερίων εμφανίζεται τουλάχιστον τρεις φορές ακόμα στο έργο του Μπόρχες: στα ποιήματα «Λαβύρινθος» και «Ο λαβύρινθος» του Εγκώμιο της σκιάς και «Αστερίων» του Το χρυσάφι των τίγρεων (1972) και του The unending rose (1975). Γραμμένο στο δεύτερο πρόσωπο το πρώτο, και στο πρώτο τα άλλα δύο, μάλλον είναι πάλι οι φωνές του Μινώταυρου και του Θησέα που ακούμε. Οι δύο προσωπικότητες είναι ακριβώς ίδιες με αυτές που παρακολουθήσαμε στο «Σπίτι του Αστερίου». Τώρα όμως δεν μπορούμε πάντα να τις ξεχωρίσουμε: η σύντηξη των δύο ανταγωνιστών έχει γίνει πιο βαθιά. Από την άλλη πλευρά, το να ξαναεμφανίζονται ίδια πρόσωπα σε διαφορετικά βιβλία κατά τη διάρκεια τριάντα χρονών δίνει την εντύπωση ότι είναι κάπως ρεαλιστικά, ότι κατά κάποιο τρόπο «υπάρχουν». Και αυτό θέλει να μας πει ο Μπόρχες για τις ιδέες του: ότι δεν είναι φαντασία, αλλά αντιθέτως είναι και υπαρκτές και γεγονότα. Δεύτερη στάση: ο λαβύρινθοςΚάποτε ο λαβύρινθος του Μπόρχες ανεξαρτητοποιείται από τον Αστερίωνα. Αυτό γίνεται με διαφορετικούς τρόπους και παίρνει διαφορετικές μορφές. Τον πιο ελαφρύ τρόπο τον βρίσκουμε στο λεύκωμα Άτλας (1984), σε ένα μικρό κείμενο αφιερωμένο στην επίσκεψη του Μπόρχες στην Κρήτη, πιθανόν στο παλάτι της Κνωσού, που επίσης λέγεται «Ο λαβύρινθος». Λέει εκεί ότι «αυτός» (αυτός που κοιτάει όταν γράφει το κείμενο) είναι ο λαβύρινθος της Κρήτης στο κέντρο του οποίου «ήταν» ο Μινώταυρος. Έτσι, ο λαβύρινθος διαχωρίζεται από τον Αστερίωνα χάρη στο πέρασμα του χρόνου: ο Μινώταυρος είναι θνητός, ο λαβύρινθος αθάνατος. Και προσθέτει κάτι άλλο: ο λαβύρινθος δεν είναι μόνο χώρος, είναι και χρόνος ή, καλύτερα, ο χρόνος είναι ένας λαβύρινθος. Δεν είναι τόσο παράξενη αυτή η τελευταία ιδέα αφού, αν το σκεφτούμε, καταλαβαίνουμε ότι ο μοναδικός τρόπος που έχει βρει η ανθρωπότητα για να αντιληφθεί τον χρόνο είναι κατ’ αναλογία με τον χώρο: δεν είναι τυχαίο ότι η διαχείριση του χρόνου μας είναι συνδεδεμένη με τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε για να τον μετρήσουμε και όλα αυτά (ρολόγια, κλεψύδρες, ημερολόγια) βασίζονται σε αντιστοιχίες χώρος-χρόνος. Με τη σειρά του, ένα άλλο διήγημα του Άλεφ, «Ο αθάνατος», μας προσφέρει συμπληρωματικά στοιχεία για το μοτίβο του λαβύρινθου. Άλλη μια φορά το κεντρικό περιβάλλον είναι ο αρχαίος κόσμος. Μιλάμε για ένα άγνωστο, έρημο και μακρινό μέρος, που έχει πολλούς λαβύρινθους οι οποίοι συνδέονται μεταξύ τους συνδέοντας ταυτόχρονα την εγκαταλελειμμένη πόλη στην οποία ανήκουν. Στα άκρα της ζούνε τρωγλοδύτες που όμως ήταν και αθάνατοι άνθρωποι. Ένας από αυτούς είναι ο Όμηρος. Ένας Όμηρος ο οποίος στη φαντασία του έργου ταξίδευε σε διαφορετικά μέρη και εποχές, και, μάλιστα, με διαφορετικές ταυτότητες. «Ένας άνθρωπος είναι πολλοί άνθρωποι» είναι η πρόταση-κλειδί της αφήγησης. Ο Όμηρος, αθάνατος, ξαναεμφανίστηκε ατέλειωτες φορές στην ιστορία μας, απλά με άλλο όνομα και άλλο βιογραφικό. Όμως, ταυτόχρονα ήταν και ο Όμηρος και ο παράξενος τρωγλοδύτης της χαμένης πόλης. Επομένως, έχουμε εδώ και άλλη εκδοχή της ανασκευής της αρχής της αντίφασης και άλλη της χρονικής διάστασης του λαβύρινθου. Αυτό το ελληνικό στοιχείο μεταδίδεται παντού στο έργο του Αργεντινού και συνεπώς υπάρχουν λαβύρινθοι σκορπισμένοι από εδώ και από εκεί, είτε ονομάζονται έτσι είτε όχι. Μπορούν να πάρουν τη φόρμα ενός κήπου («Ο κήπος των διχαλωτών μονοπατιών»), μίας βιβλιοθήκης («Η βιβλιοθήκη της Βαβέλ», Μυθοπλασίες), ενός βιβλίου («Το βιβλίο της άμμου», 1975). Μπορούν να λάβουν χώρα σε μία γειτονιά του Μπουένος Άιρες, σε μία παράξενη τοποθεσία της Ανατολής ή της Αγγλίας, στο παρόν, σε οποιαδήποτε στιγμή του παρελθόντος ή σε μία απροσδιόριστη περίοδο. Αυτές οι αλλαγές απλά κάνουν πιο έντονες τις συμπτώσεις: την ανασκευή της αρχής της αντίφασης και την χρονική διάσταση του λαβύρινθου. Τρίτη στάση: άλλοι μύθοιΈχουμε συναντήσει τον Όμηρο στο διήγημα «Ο αθάνατος». Όπως είπαμε, εύκολα θα βρει ο αναγνώστης στα έργα του Μπόρχες, αφιερώματα στον δημιουργό της εποποιίας, πολλές φορές συνδεδεμένες με έναν συγκεκριμένο μύθο, τον μύθο του Οδυσσέα. Αν και αυτό γινόταν και στο «Ο αθάνατος», μας ενδιαφέρει περισσότερο άλλη εκδοχή του μύθου του Οδυσσέα που μας προσφέρει ένα ποίημα: «Οδύσσεια, εικοστή τρίτη ραψωδία» (Ο άλλος, ο ίδιος, 1964). Εκεί το θέμα του πολλαπλασιασμού του ατόμου λαμβάνει άλλη μορφή. Ο ίδιος ο Οδυσσέας είναι δύο πλάσματα: ο ένας είναι ο πετυχημένος βασιλέας και χαρούμενος νοικοκύρης που απολαμβάνει την ησυχία και την τρυφερότητα της οικίας του αφού νίκησε τους εχθρούς του, και ο άλλος είναι ο πιο διάσημος Οδυσσέας, αυτός που υπέστη άγριες περιπέτειες στη θάλασσα, που τριγύρισε τον κόσμο χωρίς πυξίδα, που είχε χάσει και το όνομά του. Το κείμενο μας λέει ότι η ύπαρξη του ενός σβήνει την ύπαρξη του άλλου. Επομένως, ακολουθώντας άλλη διαδρομή σκέψεων, πάλι καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο καθένας από μας είναι πολλαπλάσιος. Στο ίδιο βιβλίο άλλο ποίημα αναφέρει τον Οιδίποδα, «Ο Οιδίπους και το αίνιγμα». Σχετικά με τον Οιδίποδα, το αίνιγμα είναι αυτό που έθεσε η Σφίγγα: ποιο είναι το ζώο που περπατάει με τέσσερα πόδια στην αρχή, μετά με δύο και ύστερα με τρία; Η απάντηση «ο άνθρωπος!» έδωσε στον Οιδίποδα την πιο λαμπερή νίκη του. Αφού διηγείται αυτή τη νίκη με τον τρόπο του, ο Μπόρχες λέει καθαρά αυτό που ήταν ερμηνεία για την περίπτωση του Μινώταυρου και του Θησέα: όλοι είμαστε και ο ήρωας και το τέρας, και ο νικητής και ο νικημένος. Αθροίζει κάτι σημαντικό: μία απάντηση στην υποτιθέμενη ερώτηση σχετικά με το εάν τα πράγματα είναι έτσι όπως μας τα λέει ο Μπόρχες, γιατί έχουμε την αίσθηση του γραμμικού και όχι του λαβυρινθικού χρόνου; Η απάντηση είναι ότι αυτό οφείλεται στον οίκτο του Θεού που μας χάρισε και την αίσθηση του χρόνου και τη λήθη που αυτή περιλαμβάνει για να μειωθούν τα βάσανά μας. Στο Χρυσάφι των τίγρεων, πέρα από το αναφερθέν ποίημα του Μινώταυρου, βρίσκουμε κάτι σαν δίπτυχο: δύο ποιήματα (το ένα απέναντι στο άλλο) αφιερωμένα στον Πρωτέα: «Πρωτέας» και «Άλλη εκδοχή του Πρωτέα». Ας θυμηθούμε ότι ο Πρωτέας ήταν ένας δαίμονας της θάλασσας που είχε μία ιδιαίτερη ικανότητα μεταμόρφωσης. Στην αρχαία λογοτεχνία είναι ο Όμηρος αυτός που το αναφέρει, στην Οδύσσεια (άλλες εκδοχές του πλάσματος αυτού μας δίνουν και ο Ησίοδος και ο ψευδο-Ηράκλειτος, αλλά μακρινές από την ικανότητα μεταμόρφωσης που μας ενδιαφέρει). Στο «Πρωτέας» ο Μπόρχες αναφέρει την σχέση Όμηρος-Οδυσσέας-Πρωτέας και υπογραμμίζει την προαναφερθείσα ιδιαιτερότητα. Στο «Άλλη εκδοχή του Πρωτέα» ο δαίμονας της θάλασσας γίνεται άλλο ένα παράδειγμα που υποστηρίζει ξανά την ανασκευή της αρχής της αντίφασης. Προορισμός: η κοσμογονία του ΜπόρχεςΑνακεφαλαιώνοντας, ίσως είναι περιττό να πούμε ότι ο Μπόρχες πίστευε ότι το σύμπαν είναι τα σύμπαντα, τα οποία δεν είναι παρά ατελείωτες εκδοχές ενός σύμπαντος, που υπάρχουν ταυτόχρονα σε έναν λαβυρινθικό χρόνο, μέσα στον οποίο οι άνθρωποι καταφέρνουμε να ταξιδεύουμε –χάρη στους πολλαπλούς εαυτούς μας– αν και οι περισσότεροι δεν το ξέρουμε. Ίσως να είναι περιττό και το εξής: πιθανόν η αρχαία μυθολογία δεν ήταν, όπως συνήθως πιστεύεται, απλά ένα καλό παράδειγμα για την υποστήριξη τέτοιας θεωρίας. Μάλλον κατά κάποιο τρόπο η θεωρία αυτή είναι μέσα στους επιλεγμένους μύθους. Ο λαβύρινθος, ο Πρωτέας και το ίδιο το σύστημα των αρχαίων μύθων αυτό δείχνουν. Εάν είναι αλήθεια, τότε αυτό που μας προσφέρει ο Μπόρχες είναι ένα καινούργιο φως στην αρχαιότητα, χάρη στον οποίο την παίρνουμε πίσω, ζωηρή και λαμπερή, ικανή, ακόμα, να δημιουργήσει γνώση.

Ταξιδεύοντας στον ελληνικό μυθολογικό κόσμο του Μπόρχες

Σύνδεση