Η μεταπολεμική Ελλάδα σε αναζήτηση της δημοκρατίας

Heinz A. Richter, Griechenland 1940-1950. Zwischen Demokratie und Diktatur (Η Ελλάδα 1940-1950. Μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας), Franz Philipp Rutzen Verlag, Mainz-Ruhpolding 2013, σελ. 501 Σε παλαιότερη βιβλιοκρισία μου για τη μελέτη του Χάιντς Ρίχτερ Οι ελληνικοί εμφύλιοι πόλεμοι στη δεκαετία του ’40[1] είχα παρατηρήσει ότι με το τελευταίο του βιβλίο ο γερμανός ιστορικός ολοκλήρωνε τη τριλογία του για την Κατοχή, τα Δεκεμβριανά και τον μετακατοχικό Εμφύλιο. Δεν είχα προβλέψει όμως πως σύντομα θα ακολουθούσε ένας ακόμη τόμος, ο οποίος θα περιλάμβανε τη μετεμφυλιακή περίοδο έως και την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1950-1974). «Μεταξύ δημοκρατίας και δικτατορίας» είναι ο υπότιτλος που εύστοχα επέλεξε ο συγγραφέας για να περιγράψει στο νέο του έργο την κατάσταση που επικράτησε στην Ελλάδα μετά την ήττα των κομμουνιστών ανταρτών στις κορυφές του Γράμμου, τον Αύγουστο του 1949, και την ολική επαναφορά του «παλαιοκομματισμού» –«ελέω Τρούμαν»!– στα πολιτικά πράγματα. Ο Ρίχτερ θεωρεί πως το τελευταίο σημείο, σε συνδυασμό με την παρουσία πρώην στελεχών του μεταξικού καθεστώτος και συνεργατών των Αρχών Κατοχής στο κοινοβούλιο, αποδείχθηκε καθοριστικής σημασίας για την «αποκατάσταση» των σχέσεων εξάρτησης του ελληνικού κράτους από τον «ξένο παράγοντα», δηλαδή τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Σύμφωνα με τον Ρίχτερ, κατά τη δεκαετία του ’40 οι παραδοσιακές σχέσεις υποτέλειας είχαν αμφισβητηθεί έντονα από τον ΕΛΑΣ, αρχικά, και τον «Δημοκρατικό Στρατό» στη συνέχεια (σ. 9). Επομένως, όπως αφήνει να εννοηθεί ο συγγραφέας, η ήττα των ανταρτών δεν σηματοδότησε μια νέα αρχή στο πολιτικό σύστημα. Αντιθέτως την απέτρεψε, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να μην συγχρονίσει τα βήματά της με εκείνα των δυτικών δημοκρατιών. Από την άλλη, πρέπει να υπογραμμιστεί πως τυχόν επικράτηση του «Δημοκρατικού Στρατού» θα έθετε τη χώρα –ή έστω κάποιες από τις βόρειες επαρχίες της– υπό καθεστώς «λαϊκής δημοκρατίας», αντίστοιχου των ανελεύθερων καθεστώτων που επιβλήθηκαν στη Γιουγκοσλαβία, την Αλβανία, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Επίσης σε καμία περίπτωση δεν θα αποδεσμευόταν η Ελλάδα από τον «ξένο παράγοντα». Το πιθανότερο είναι πως η νέα «προστάτιδα δύναμη» θα άκουγε στο όνομα Σοβιετική Ένωση. Με τη νέα του μελέτη ο Ρίχτερ παρουσιάζει στο γερμανόφωνο αναγνωστικό κοινό τις δυσκολίες και τα προβλήματα που αντιμετώπισε η μοναδική χώρα των Βαλκανίων η οποία βρέθηκε μεταπολεμικά εκτός των ορίων του ανατολικού μπλοκ, κατά την πορεία του εκδημοκρατισμού της. Δεν πρόκειται, όμως, για μια συνοπτική παρουσίαση των ελληνικών υποθέσεων. Αντιθέτως, ο Ρίχτερ καταγράφει και αναλύει λεπτομερώς τις πολιτικές εξελίξεις, ιδίως σε κυβερνητικό επίπεδο, αλλά και τις οικονομικές, αξιοποιώντας στο έπακρο τις γνώσεις που απέκτησε κατά τη διάρκεια των πολυετών ερευνών του πάνω σε θέματα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Με το συγκεκριμένο βιβλίο αποδεικνύει για άλλη μια φορά την ικανότητά του να συνθέτει μεγάλα και μικρά γεγονότα, με κριτική (έως αυτοκριτική) διάθεση, ζωντανό λόγο και επιμονή στον έλεγχο και τη διασταύρωση των πηγών. Αναμφίβολα ανήκει στην (ολιγάριθμη) κατηγορία εκείνων των ιστορικών που έθεσαν ως «στόχο ζωής» μια συνολική αφήγηση για την Ελλάδα. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έληξε στην Ελλάδα το 1949, λόγω του Εμφυλίου, και όχι το 1945, όπως συνέβη στις υπόλοιπες χώρες. Η χρονική αυτή καθυστέρηση δυσχέρανε σημαντικά την οικονομική ανασυγκρότησή της. Ενώ η Δυτική Ευρώπη επωφελήθηκε τα μέγιστα από το «Σχέδιο Μάρσαλ», οι ελληνικές κυβερνήσεις δαπάνησαν το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής βοήθειας που έλαβαν στην ενίσχυση των ενόπλων δυνάμεων και στην περίθαλψη αστέγων και προσφύγων (σ. 11). Παράλληλα η Ελλάδα, αν και εντάχθηκε στον λεγόμενο «ελεύθερο κόσμο», δεν κατάφερε να αποκτήσει γνήσιο φιλελεύθερο πολίτευμα. Οι επεμβάσεις του παλατιού, οι αυταρχικές μέθοδοι διακυβέρνησης των ως επί το πλείστον συντηρητικών κυβερνήσεων, η «ανασυγκρότηση» του πελατειακού-κομματικού κράτους, ο αρνητικός ρόλος του στρατού και οι συνεχιζόμενες διώξεις και περιορισμοί κατά της Αριστεράς, συνεχίζει ο Ρίχτερ, δεν επέτρεψαν την παγίωση αληθινά δημοκρατικών θεσμών και διαιώνισαν το εμφυλιοπολεμικό κλίμα έως το απριλιανό πραξικόπημα, με εξαίρεση τη βραχύβια περίοδο 1963-1965. Το κεντρικό ερώτημα που διατρέχει το βιβλίο είναι γιατί ειδικά στα τέλη της δεκαετίας του ’60 προέκυψε στην Ελλάδα ένα δικτατορικό καθεστώς, σε μια εποχή που οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης (εκτός της Ισπανίας και της Πορτογαλίας) σημείωναν νέες επιτυχίες στην πορεία του εκδημοκρατισμού τους (σ. 11). Εδώ ο συγγραφέας υπονοεί προφανώς τόσο τις εξελίξεις σε κυβερνητικό επίπεδο, π.χ. την άνοδο του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD) στην εξουσία, αλλά και τις συνέπειες των φοιτητικών εξεγέρσεων στη Γαλλία και τη Γερμανία. Σε πέντε κυρίως σημεία εστιάζει ο Ρίχτερ ως αίτια για την μη εμπέδωση ομαλού κοινοβουλευτικού βίου στην Ελλάδα: α) στην αποτυχία του Νικόλαου Πλαστήρα να συσπειρώσει το Κέντρο και να του δώσει μια κυβερνητική προοπτική στις αρχές της δεκαετίας του ’50, β) στην επικράτηση της Δεξιάς υπό τον Αλέξανδρο Παπάγο και εν συνεχεία υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, γ) στην αδυναμία εξέλιξης της Ένωσης Κέντρου σε έναν ενιαίο πολιτικό και ιδεολογικό φορέα, δ) στις άστοχες και εν πολλοίς απερίσκεπτες ενέργειες του Ανδρέα Παπανδρέου που προκάλεσαν την αντίδραση της Δεξιάς, και ε) στη δημιουργία και την ανοχή του παρακράτους από το επίσημο κράτος, σε συνδυασμό με την απώλεια του ελέγχου μερίδας αντικομμουνιστών αξιωματικών στις ένοπλες δυνάμεις (βλ. ΙΔΕΑ). Η ύπαρξη και δράση των δύο εξωθεσμικών κέντρων αποδείχθηκε μοιραία για την πορεία του μετεμφυλιακού κοινοβουλευτισμού. Όσον αφορά το πρώτο σημείο, η εκλογική νίκη των κεντρώων δυνάμεων στις αρχές της δεκαετίας του ’50 καταδεικνύει σύμφωνα με τον Ρίχτερ την απόρριψη των πρακτικών βίας που ακολούθησε η Δεξιά από την πλειονότητα του ελληνικού λαού, αλλά και την επιθυμία του για συμφιλίωση και ένα νέο δημοκρατικό ξεκίνημα (σ. 13). Η επιλογή του Πλαστήρα για το πρωθυπουργικό αξίωμα, μας πληροφορεί ο συγγραφέας, βρήκε μεν την υποστήριξη των ΗΠΑ, όχι όμως και του παλατιού, το οποίο δεν είχε λησμονήσει την ενεργό αντιβασιλική του στάση κατά την Επανάσταση του 1922. Επιπρόσθετα θεωρούσε τον «μαύρο καβαλάρη» περισσότερο αριστερό απ’ ό,τι θα έπρεπε να είναι (σ. 14). Οι επιθέσεις που εξαπέλυσε ο συντηρητικός Τύπος εναντίον του, με αφορμή τα μέτρα εθνικής συμφιλίωσης που υιοθέτησε (κλείσιμο του στρατοπέδου της Μακρονήσου, παραχώρηση γενικής αμνηστίας), όπως και οι ίντριγκες πολιτικών του «φίλων» (Σοφοκλής Βενιζέλος, Γεώργιος Παπανδρέου), συνέβαλαν αρκετά στην αποδυνάμωσή του (σ. 23). Όταν οι ΗΠΑ, στο πλαίσιο της κλιμάκωσης του Ψυχρού Πολέμου, λόγω της στρατιωτικής σύρραξης στην κορεατική χερσόνησο (1950-1953), άρχισαν να αναζητούν πιθανούς αντικαταστάτες του, οι οποίοι θα εγγυώνταν το αστικό και φιλοδυτικό καθεστώς έναντι του «κομμουνιστικού κινδύνου», οι μέρες του Πλαστήρα –και γενικά του μετριοπαθούς Κέντρου– στην εξουσία ήταν πια μετρημένες (σ. 26-28). Ωστόσο, τα κόμματα της Δεξιάς, δεν συνιστούσαν αξιόπιστη εναλλακτική λύση. Γι’ αυτό, μέσω της πρεσβείας τους στην Αθήνα, οι ΗΠΑ ενθάρρυναν την κάθοδο του στρατάρχη Αλέξανδρου Παπάγου στον πολιτικό στίβο και τη συγκρότηση ενός νέου πολιτικού κόμματος υπό την ηγεσία του, παρά τις ζωηρές αντιδράσεις του παλατιού και ανώτερων αξιωματικών του στρατού (σ. 38, 41). Ορθά ο Ρίχτερ επισημαίνει ότι τόσο ο Παπάγος, όσο και οι ΗΠΑ, απεύχονταν την εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτατορίας. Η ανάμιξη του στρατάρχη στην πολιτική θα έπρεπε, αντιθέτως, να ενισχύσει την αξιοπιστία των κοινοβουλευτικών θεσμών (σ. 34, 38-39). Η υποστήριξη των ΗΠΑ προς το πρόσωπο του δημοφιλούς Παπάγου, συμπεραίνει ο Ρίχτερ, έγειρε τελικά την πλάστιγγα υπέρ του «νικητή του Γράμμου» (σ. 479). Το αξιοσημείωτο δε είναι πως η εκλογική επιτυχία του Παπάγου τον Νοέμβριο του 1952 έθεσε στο περιθώριο τον παραδοσιακό κομματικό φορέα της Δεξιάς, το Λαϊκό Κόμμα, τον κατεξοχήν εχθρό του βενιζελισμού στη δεκαετία του ’20 αλλά και του κομμουνισμού κατά τον Εμφύλιο (σ. 58). Η άνοδος του Ελληνικού Συναγερμού στην εξουσία συνοδεύτηκε από σαρωτικές αλλαγές στον κρατικό μηχανισμό, οι οποίες έπληξαν τους οπαδούς του κεντρώου χώρου και γενικά τα «εθνικώς ύποπτα στοιχεία», και την αναβάθμιση της ΚΥΠ, η οποία δεν υπαγόταν σε κοινοβουλευτικό έλεγχο (σ. 77-81). Όσον αφορά την ΕΔΑ, το εκλογικό ποσοστό της ήταν μεν υψηλό (9,55%), αλλά η μη υποστήριξή της προς τον Πλαστήρα είχε ως αποτέλεσμα την απόλυτη επικράτηση του Συναγερμού. Το γνωστό σύνθημα «Τι Πλαστήρας, τι Παπάγος», που επέβαλε ο Ζαχαριάδης, χαρακτηρίζεται από τον Ρίχτερ ως ένας ακόμα κρίκος στην αλυσίδα λαθών του ΚΚΕ από την εποχή του Εμφυλίου. Εδώ εντοπίζει ο συγγραφέας την αφετηρία των διαμαχών που συγκλόνισαν αργότερα την κομμουνιστική Αριστερά και οδήγησαν στη διάσπασή της (σ. 58). Έχει ενδιαφέρον η παρατήρηση του συγγραφέα πως ο Συναγερμός, επειδή ακριβώς ήταν ένα συνονθύλευμα δεξιών κομμάτων και προσωπικοτήτων που συνένωνε το γόητρο του στρατάρχη, δεν αποτέλεσε ένα «κλασικό» ελληνικό κόμμα, στηριζόμενο σε πελατειακές σχέσεις και δίκτυα. Θα μπορούσε εδώ να υποθέσει κανείς πως η κάθοδος ενός μη επαγγελματία πολιτικού στον εκλογικό στίβο συνέβαλε σε αυτό τα μέγιστα. Επίσης ο Ρίχτερ παρατηρεί μια (περιορισμένη) τάση ανανέωσης του πολιτικού προσωπικού: Δίπλα σε πρωτοκλασάτα στελέχη της κυβέρνησης Παπάγου, προερχόμενα από τον «παλαιό πολιτικό κόσμο», έκαναν την εμφάνισή τους και «νέοι», φιλόδοξοι πολιτικοί, με προεξέχοντες τον Σπύρο Μαρκεζίνη και τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (σ. 73). Και οι δύο θα αναλάμβαναν σε κρίσιμες εθνικά στιγμές τα ηνία της χώρας, υπό διαφορετικές συνθήκες ο καθένας. Ως προσωπική φιλοδοξία του Παπάγου ερμηνεύει ο συγγραφέας το εγχείρημά του να μεταρρυθμίσει επιτυχώς τη χώρα, εισάγοντας παράλληλα νέα πολιτικά ήθη (σ. 41-42). Η επιτυχία του να προωθήσει μεταρρυθμίσεις στο στράτευμα, με κύριο χαρακτηριστικό την εμπέδωση της αξιοκρατίας, εκτιμάται ως μια καλή προϋπόθεση για την εφαρμογή πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Κατά τον Ρίχτερ η εκλογή του Παπάγου στο πρωθυπουργικό αξίωμα συνιστούσε επιτυχία των ΗΠΑ, διότι συνετέλεσε στη μετατροπή της Ελλάδας σε κράτος-δορυφόρο των Αμερικανών. Η είσοδος της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ, την ίδια περίπου εποχή (Φεβρουάριος 1952) ενίσχυσε σίγουρα την παραπάνω εντύπωση. Εν τούτοις ο Παπάγος δεν είχε καμία διάθεση να αποδεχθεί τις επεμβάσεις της αμερικανικής πρεσβείας και του παλατιού σε ζητήματα εσωτερικής πολιτικής. Η προώθηση εμπίστων του προσώπων στα ανώτερα κλιμάκια του στρατού και της αστυνομίας αποδεικνύει του λόγου το αληθές (σ. 74-75). Ωστόσο, η δημιουργία ενός «κράτους του Συναγερμού» ζημίωσε τελικώς την υπόθεση της δημοκρατίας. Έως και η εθνικοφροσύνη ταυτίστηκε την περίοδο αυτή με την ιδιότητα του μέλους ή οπαδού του κόμματος του Συναγερμού. Η εκτίμηση του Ρίχτερ πως η Ελλάδα την εποχή του Παπάγου «παρέπεμπε σε καθεστώτα ολοκληρωτικών κρατών» (σ. 79) είναι μάλλον υπερβολική. Βεβαίως, ο συγγραφέας δεν αμφισβητεί πως η στάση του Ζαχαριάδη στην εξορία και η αποστολή μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος για την οργάνωση παράνομης δουλειάς στην Ελλάδα συνέβαλαν στη θεμελίωση ενός αυταρχικού καθεστώτος (σ. 85). Για τον Ρίχτερ, το παράδοξο είναι πως η αστική και αντικομμουνιστική κυβέρνηση εισήγαγε την κεντρικά σχεδιαζόμενη οικονομία, αγνοώντας ή μη ενισχύοντας τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς, όπως συνέβαινε στη Δυτική Ευρώπη (σ. 93). Η ιδιαιτερότητα αυτή συνεχίστηκε, χωρίς διακοπή, έως τις μέρες μας. Η βαριά ασθένεια και, τελικά, ο θάνατος του Παπάγου τον Οκτώβριο του 1955 όχι μόνο απείλησαν τη συνοχή του ετερόκλητου Ελληνικού Συναγερμού, αλλά είχαν ως συνέπεια τη διάλυσή του, γεγονός που φανερώνει τον προσωποπαγή χαρακτήρα του κόμματος. Η ίδρυση της φιλομοναρχικής ΕΡΕ, τον Ιανουάριο του 1956, από τον διάδοχο του Παπάγου στην πρωθυπουργία Κωνσταντίνο Καραμανλή, έναν «τίμιο και σοβαρό συντηρητικό», ο οποίος είχε ήδη δοκιμαστεί ως υπουργός Συγκοινωνιών (σ. 130), και η μετατροπή της σε ένα καθαρά πελατειακού τύπου κόμμα απέτρεψαν τον κίνδυνο να διασπαστεί η δεξιά παράταξη σε διάφορες μεταξύ τους αντιμαχόμενες «φατρίες» και να χάσει την επαφή της με την εξουσία. Από την άλλη, τονίζει ο Ρίχτερ, χάθηκε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να συγκροτηθούν κομματικές δομές αντίστοιχες με εκείνες των αστικών κομμάτων στη Δυτική Ευρώπη. Η γενική άποψη του Ρίχτερ για την πρώτη οκταετία Καραμανλή δεν είναι εντελώς θετική. Παρά την αναμφισβήτητη οικονομική ανάπτυξη που σημειώθηκε και τη λήξη του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα στην Κύπρο, δεν επιτεύχθηκε μεγάλη πρόοδος στο ζήτημα του εκδημοκρατισμού (βλ. «νόθες» εκλογές του 1961). Μπορεί να αποφυλακίστηκαν αριστεροί κρατούμενοι και να χαλάρωσαν κάπως τα μέτρα ασφαλείας, ωστόσο η αντικομμουνιστική νομοθεσία παρέμεινε εν ισχύι, κρεμάμενη σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από τους ώμους των αντιφρονούντων. Χαρακτηριστικό είναι εξάλλου πως ο Καραμανλής δεν ενδιαφέρθηκε –εν μέσω Ψυχρού Πολέμου– να νομιμοποιήσει το ΚΚΕ. Η πολιτική ηγεμονία της Δεξιάς, η κυριαρχία του ΙΔΕΑ στις ένοπλες δυνάμεις, η ύπαρξη του παρακράτους και η ενδυνάμωση του ρόλου της ΚΥΠ διαμόρφωσαν ένα καθεστώς που είχε δανειστεί «ουκ ολίγα δικτατορικά στοιχεία». Κατά τον Ρίχτερ η ανοχή που έδειξε ο Καραμανλής απέναντι στους παραπάνω παράγοντες οφειλόταν κυρίως στο ότι δεν ήθελε να διακινδυνεύσει τον στόχο της οικονομικής ανάπτυξης. Γι’ αυτόν τον λόγο, ορθώς κατά τον συγγραφέα, επέλεξε να συνεργαστεί με το κατεστημένο και όχι να έρθει σε ρήξη μαζί του (σ. 162-163). Το σημαντικότερο πρόβλημα που κλήθηκε να διαχειριστεί ο συντηρητικός ηγέτης ήταν το Κυπριακό (σ. 480), το οποίο ενέπλεξε την Ελλάδα σε μια αντιπαράθεση με τη Βρετανία και όξυνε επικίνδυνα τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Την ίδια εποχή φάνηκαν επίσης τα πρώτα σύννεφα στις σχέσεις παλατιού - Καραμανλή, όταν ο πρωθυπουργός υπέβαλε την παραίτησή του, στα τέλη του 1962, η οποία δεν έγινε αποδεκτή από τον βασιλιά Παύλο (σ. 153-154). Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της ταραχώδους αυτής περιόδου ήταν ασφαλώς η δολοφονία του ανεξάρτητου βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη, η οποία έφερε στο προσκήνιο τη σκοτεινή δράση του παρακράτους (σ. 157-163). Παράλληλα, η εκλογική επιτυχία της ΕΔΑ τον Μάιο του 1958 και η παρουσία της στο κοινοβούλιο –ως συνέχεια του πάλαι ποτέ εαμικού συνασπισμού– δημιούργησαν βάσιμες ελπίδες για την άρση των αποκλεισμών της Αριστεράς, τουλάχιστον σε πολιτικό πεδίο. Η αδυναμία της ΕΔΑ, παρατηρεί ο Ρίχτερ, οφειλόταν κυρίως στην προσπάθεια του ΚΚΕ να καθυποτάξει την ηγεσία της, γεγονός που στάθηκε η αιτία πλείστων εσωκομματικών εντάσεων (σ. 43-44). Οι εντάσεις αυτές κορυφώθηκαν με τη «συνευθύνη» του Ζαχαριάδη για την εκτέλεση του Πλουμπίδη και του Μπελογιάννη από τις κρατικές αρχές (σ. 49). Η άνοδος της εκλογικής επιρροής της ΕΔΑ, όμως, προκάλεσε ανησυχίες στην αμερικανική πρεσβεία (σ. 142), όπως και σε εγχώριους αντικομμουνιστικούς κύκλους, ιδίως στις ένοπλες δυνάμεις (σ. 156). Η παραίτηση του Καραμανλή, η ήττα του στις εκλογές του Νοεμβρίου 1963 και η απόφασή του να αποσυρθεί από την πολιτική, επιλέγοντας την οδό της αυτοεξορίας στο Παρίσι (σ. 165), άνοιξαν ένα νέο κεφάλαιο στην πολιτική ιστορία του τόπου. Αναμφισβήτητα, η μεγάλη ευκαιρία για την προώθηση δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων πριν το απριλιανό πραξικόπημα δόθηκε κατά την περίοδο διακυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου (1963-1965). Ο άλλοτε πολέμιος του ΚΚΕ, ο «νικητής των Δεκεμβριανών» Γεώργιος Παπανδρέου, με συμβουλή των Αμερικανών και του παλατιού, ίδρυσε τον Σεπτέμβριο του 1960 έναν πολιτικό συνασπισμό, ο οποίος περιέλαβε τα αντιπολιτευόμενα κόμματα των Σοφοκλή Βενιζέλου, Σπύρου Μαρκεζίνη, Ηλία Τσιριμώκου και άλλων μετριοπαθών πολιτικών. Για πρώτη φορά μετά την εκλογική επιτυχία των κεντρώων δυνάμεων στις αρχές του ’50 εμφανίστηκε ένα κόμμα το οποίο μπορούσε να αντιπαρατεθεί επί ίσοις όροις με τη Δεξιά και να περιορίσει την εκλογική επιρροή της ΕΔΑ, εκτοπίζοντάς την από τη δεύτερη θέση (σ. 144-145). Οι «νόθες» εκλογές του ’61 έδωσαν το έναυσμα για τον «ανένδοτο αγώνα» του Παπανδρέου, τόσο κατά του Καραμανλή όσο και εναντίον του παλατιού. Σύμφωνα με τον Ρίχτερ, η έκβαση του διμέτωπου αυτού αγώνα κρίθηκε από την επιτυχία του Παπανδρέου να προσεταιριστεί τη νεολαία, με την υπόσχεση για ριζικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα. Οι εξαγγελίες του για περισσότερη δημοκρατία, μεταρρυθμίσεις και δικαιοσύνη είχαν μεγάλη απήχηση, στερούνταν όμως συγκεκριμένων επεξεργασμένων προτάσεων (σ. 150). Ο Ρίχτερ δεν αποφεύγει έτσι να αναδείξει τον δημαγωγικό χαρακτήρα του «Ανένδοτου». Τις ίδιες υποσχέσεις –μεταξύ άλλων αύξηση των μισθών και συντάξεων κατά 5% στον δημόσιο τομέα και γενναία χρηματοδότηση της δημόσιας υγείας για την περίθαλψη απόρων (σ. 227)– έδωσε ο Παπανδρέου και στις παραμονές των εκλογών του Φεβρουαρίου 1964, κατά τις οποίες απέσπασε το 52,72% των ψήφων, χάρη και στην υποστήριξη της ΕΔΑ (σ. 229). Παρά τη μεγάλη αυτή επιτυχία, ο Ρίχτερ υπογραμμίζει δύο βασικά προβλήματα για την άσκηση της πολιτικής του Παπανδρέου: α) το προχωρημένο της ηλικίας του και β) τον γιο του Ανδρέα, έναν πρώην τροτσκιστή και καθηγητή οικονομικών στις ΗΠΑ, ο οποίος συμμετείχε στο νέο κυβερνητικό σχήμα και ήταν «κόκκινο πανί» για τους αξιωματικούς του ΙΔΕΑ (σ. 230). Σε αντίθεση με τον Καραμανλή, συνεχίζει ο Ρίχτερ, ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν μια μαχητική προσωπικότητα, για όσο καιρό βρισκόταν στην αντιπολίτευση. Ως πρωθυπουργός άσκησε πολιτική με καταστροφικά αποτελέσματα, αφού δεν διέθετε την αναγκαία οξυδέρκεια και συγκεκριμένη στόχευση – χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Καραμανλή. Ενώ ο Καραμανλής ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός στους χειρισμούς του, αναζητώντας όσο το δυνατόν περισσότερα ερείσματα, ο Παπανδρέου έδρασε με βάση το συναίσθημα, παρασυρόμενος μάλλον από τη μεθυστική στήριξη των λαϊκών μαζών και μη λαμβάνοντας υπόψη του τους πραγματικούς συσχετισμούς δυνάμεων, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Ένα άλλο σοβαρό μειονέκτημα του Παπανδρέου ήταν ότι δεν κατάφερε να μετατρέψει την Ένωση Κέντρου σε ένα ενιαίο κόμμα και να περιορίσει τις τάσεις ανεξαρτησίας των βουλευτών του. Η απόφασή του να χρησιμοποιήσει τον γιο του ως σύμβουλό του στην κυβέρνηση αποδείχθηκε καταστροφική. Ο Ανδρέας είχε ζήσει πολλά χρόνια στο εξωτερικό και δεν γνώριζε καλά την ελληνική πραγματικότητα. Εκτός αυτού είχε προκαλέσει την έχθρα της Δεξιάς με τις δημόσιες τοποθετήσεις του υπέρ της κατάργησης της μοναρχίας, στην περίπτωση που θα εκδηλωνόταν στρατιωτικό πραξικόπημα. Προβλήματα δημιουργήθηκαν και στο εσωτερικό της ΕΚ, καθώς κορυφαίοι συνεργάτες του Γεωργίου Παπανδρέου δεν έβλεπαν με καλό μάτι την πιθανότητα να διαδεχθεί ο Ανδρέας, «δεινός ρήτορας και αλαζόνας» κατά τον Ρίχτερ (σ. 262), τον «γέρο» στην ηγεσία του κόμματος (σ. 235-237). Σύμφωνα με τις αμερικανικές εκτιμήσεις, ο Ανδρέας ήταν «φιλόδοξος και δίχως ηθικούς ενδοιασμούς». Ως φυσικοί του σύμμαχοι περιγράφονται «η άκρα Αριστερά και οι κομμουνιστές» (σ. 276). Τουλάχιστον την τελευταία άποψη ασπάζονταν οι αξιωματικοί του ΙΔΕΑ, οι οποίοι θεωρούσαν τον Ανδρέα «επικίνδυνο κομμουνιστή». Την άποψη αυτή ενίσχυσε ο ίδιος ο Ανδρέας, καθώς μετά την παραίτησή του από το υπουργικό αξίωμα, τον Ιούνιο του 1964, άρχισε να σχεδιάζει ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα, έχοντας διαβουλεύσεις με φορείς και οργανώσεις από τον χώρο της Αριστεράς (π.χ. Νεολαία Λαμπράκη, συνδικάτα, αγροτικές ενώσεις, νέοι διανοούμενοι) και θέτοντας τις βάσεις για τη δημιουργία ενός λαϊκού κινήματος στα αριστερά της Ένωσης Κέντρου (σ. 239). Υπ’ αυτές τις αντίξοες συνθήκες ο Γεώργιος Παπανδρέου ακροβατούσε σε τεντωμένο σκοινί. Ναι μεν ήθελε να καταστήσει την Ελλάδα πραγματική δημοκρατία, δεν διέθετε όμως σαφή προσανατολισμό και δεν έπεισε τον νεαρό βασιλιά Κωνσταντίνο να αποδεχθεί την υπαγωγή των ενόπλων δυνάμεων υπό τον έλεγχο του κοινοβουλίου (σ. 231-232). Η κίνηση του Παπανδρέου να αποφυλακίσει έναν μεγάλο αριθμό πολιτικών κρατουμένων, κυρίως κομμουνιστών, μέσω ενός νόμου για την παραχώρηση γενικής αμνηστίας, προκάλεσε την έντονη δυσφορία της Δεξιάς, τόσο στην αστική τάξη όσο και στο στρατό (σ. 233). Η επιστροφή του Ανδρέα στην κυβέρνηση έδωσε την ευκαιρία στη Δεξιά, σε ομάδα βουλευτών της ΕΚ υπό τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και στην εφημερίδα Ελευθερία να κατηγορήσουν τον πρωθυπουργό για οικογενειοκρατία. Η εμπλοκή του Ανδρέα στην υπόθεση «Ασπίδα» –επρόκειτο για οργάνωση που ιδρύθηκε για να αντιμετωπίσει ενδεχόμενο πραξικόπημα αντικομμουνιστών αξιωματικών– περιέπλεξε περισσότερο την κατάσταση. Ο Ανδρέας είχε, πράγματι, επαφές με μέλη του «Ασπίδα» και τοποθέτησε αξιωματικούς της οργάνωσης σε νευραλγικά σημεία της ΚΥΠ και του στρατού. Κατά τον Ρίχτερ δεν ήταν ο πολιτικός της αρχηγός (σ. 239-245). Από τη Δεξιά, όμως, κατηγορήθηκε ως ο ιθύνων νους μιας συνωμοσίας για την ανατροπή της μοναρχίας και την έξοδο της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ (σ. 287-288). Τις ίδιες ανησυχίες για την αντιαμερικανική στάση του Ανδρέα μοιράζονταν και οι επιτελείς της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα (σ. 297). Το μεγαλύτερο πρόβλημα, ωστόσο, είχε ασφαλώς να κάνει με τις διαταραγμένες σχέσεις μεταξύ του Γεωργίου Παπανδρέου και του Κωνσταντίνου αναφορικά με το ζήτημα του στρατού, δηλαδή για το ποιος έπρεπε να έχει θεσμικά υπό τον έλεγχό του τις ένοπλες δυνάμεις, ο πρωθυπουργός ή ο βασιλιάς. Επιπλέον η πολιτική του Παπανδρέου στο Κυπριακό τον αποξένωσε από τις ΗΠΑ (σ. 245-248). Η πτώση της κυβέρνησής του, τον Ιούλιο του 1965, κατόπιν του «βασιλικού πραξικοπήματος», δηλαδή της «αποστασίας» της συντηρητικής πτέρυγας της ΕΚ υπό τον υπουργό Οικονομικών Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, συνοδεύτηκε από παρατεταμένη πολιτική αστάθεια. Η λεγόμενη «κυβέρνηση των αποστατών», με τη στήριξη της ΕΡΕ, δεν μπόρεσε τελικά να μακροημερεύσει. Αναλυτικά παρουσιάζει ο Ρίχτερ τις συνεχείς διαβουλεύσεις μεταξύ βασιλιά, Κανελλόπουλου και Παπανδρέου, προκειμένου να ξεπεράσει η χώρα τον σκόπελο της κρίσης, υπό την απειλητική πάντα σκιά ενός στρατιωτικού πραξικοπήματος. Συγκεκριμένα, ένα «επαναστατικό συμβούλιο» από αξιωματικούς, ανάμεσά τους και ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, συζητούσαν το ενδεχόμενο στρατιωτικής επέμβασης για να δοθεί τέλος στην κυβερνητική αστάθεια και στο χάος από το οποίο κινδύνευε, υποτίθεται, η χώρα (σ. 282). Ενώ ο βασιλιάς προέκρινε τη λύση μιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας, ο Παπανδρέου προτιμούσε τον σχηματισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης για την προετοιμασία και διεξαγωγή νέων εκλογών. Ο βασιλιάς ήθελε να κρατήσει πάση θυσία τους Παπανδρέου μακριά από την εξουσία, καθώς φοβόταν ότι θα έχανε τον έλεγχο του στρατού. Δεν επιθυμούσε, όμως, να εγκαταλείψει την οδό της συνταγματικής νομιμότητας. Άλλωστε, τη λύση της δικτατορίας δεν επικροτούσαν ούτε οι Αμερικανοί, αφού τα βραχυπρόθεσμα «οφέλη» θα είχαν στο μέλλον αρνητικές συνέπειες (σ. 301). Ως το μεγαλύτερο λάθος του βασιλιά ερμηνεύει ο Ρίχτερ την απόφασή του να αναθέσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Κανελλόπουλο, παρακάμπτοντας ουσιαστικά τον Παπανδρέου. Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου έπιασε τις ΗΠΑ, το παλάτι, την στρατιωτική ηγεσία, την αστυνομία και τα κόμματα κυριολεκτικά στον ύπνο (σ. 313). Ο Ρίχτερ, αναθεωρώντας προηγούμενες απόψεις του, συμφωνεί εδώ με έναν άλλο σημαντικό ιστοριογράφο, τον Κρίστοφερ Γούντχαουζ, πως το πραξικόπημα δεν ήταν έργο της CIA. Τη θεωρία αυτή την αποδίδει σε συνωμοτικούς μύθους, οι οποίοι, δυστυχώς, αντέχουν ακόμη στον χρόνο. Ο Ρίχτερ εξηγεί πειστικά τους λόγους, γιατί η κατάλυση της κοινοβουλευτικής μοναρχίας ήταν καθαρά ελληνική υπόθεση. Σε αντίθεση με τη λεγόμενη «χούντα των στρατηγών», η οποία ήταν αφοσιωμένη στον βασιλιά και για την οποία οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες διέθεταν πλούτο πληροφοριών, η «χούντα των συνταγματαρχών» δεν είχε απασχολήσει ιδιαίτερα τους πράκτορές τους στην Αθήνα. Άλλωστε, οι αμερικανικές υπηρεσίες συνέχεαν στις αναλύσεις τους τις δύο οργανώσεις, ερμηνεύοντας τις κινήσεις των αξιωματικών της δεύτερης ως μέρος ενός συνωμοτικού σχεδίου της πρώτης (σ. 305-308). Τα κεφάλαια που αναφέρονται στη δικτατορία αποκτούν ξεχωριστή σημασία, αφού ο ίδιος ο συγγραφέας είχε βρεθεί τότε στην Αθήνα για τις ερευνητικές ανάγκες της διατριβής του πάνω στην ιστορία της αξονικής Κατοχής. Στην ελληνική πρωτεύουσα είχε την ευκαιρία να συναντήσει κορυφαίες προσωπικότητες του πολιτικού κόσμου, όπως τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, οι οποίες πήραν θέση κατά του απριλιανού καθεστώτος. Ο Ρίχτερ περιγράφει τους αξιωματικούς της «μικρής χούντας» ως φανατικούς αντικομμουνιστές, οι οποίοι θεωρούσαν τον Ανδρέα προπομπό του κομμουνισμού (σ. 309). Ηγετικά στελέχη της δικτατορίας, όπως ο Παπαδόπουλος και ο Μακαρέζος, προέρχονταν από τις τάξεις του ΙΔΕΑ. Συγκρίνοντας τα βιογραφικά τους, ο Ρίχτερ διαπιστώνει την «μικροαστική» (αγροτική) καταγωγή τους, τον άκρατο εθνικισμό (με φανερή την επίδραση της μεταξικής δικτατορίας) και την προσήλωσή τους στη θρησκευτική πίστη. Ο Παπαδόπουλος και οι συνεργάτες του δεν ήθελαν μόνο να σώσουν την Ελλάδα από τον κομμουνισμό, αλλά και να τη θωρακίσουν απέναντι στην «ανηθικότητα» και τη «διαφθορά» της Δύσης (σ. 310-312). Σύμφωνα με τον Ρίχτερ, η δικτατορία της 21ης Απριλίου ήταν μια «πρωτόγονη στρατιωτική δικτατορία», ένα κακέκτυπο της μεταξικής (σελ 349). Το ερώτημα, βεβαίως, είναι αν θα είχε νόημα να παρουσιάσουν οι αξιωματικοί τη συγκεκριμένη εποχή ένα ιδεολογικό περιτύλιγμα σύμφωνα με το πρότυπο των δικτατοριών του μεσοπολέμου. Το γνωστό σύνθημα «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών», πάντως, δεν αποτελούσε επεξεργασμένη ιδεολογική αντίληψη. Στην έλλειψη σαφών ιδεολογικών θέσεων συνέβαλε και η αποτυχία του καθεστώτος να προσεταιριστεί αστούς διανοούμενους, οι οποίοι θα θεμελίωναν το ιδεολογικό υπόβαθρο της δικτατορίας. Συναρπαστικά αφηγείται ο Ρίχτερ τα γεγονότα της 21ης Απριλίου, όπως την απεγνωσμένη προσπάθεια του βασιλιά να μεταπείσει τους ηγήτορες του πραξικοπήματος και την έκκλησή του προς τον αμερικανό πρέσβη να αποσταλούν στρατεύματα των ΗΠΑ στην Ελλάδα για να επανακτήσει με τη βοήθειά τους τον έλεγχο του στρατού. Η αμερικανική κυβέρνηση, όμως, δεν είχε καμία διάθεση να επέμβει στρατιωτικά. Ο 27χρονος βασιλιάς, άπειρος, απομονωμένος και χωρίς ικανούς συμβούλους, έπαιξε το παιχνίδι των πραξικοπηματιών, φωτογραφιζόμενος μαζί τους και διακινδυνεύοντας έτσι το μέλλον του μοναρχικού θεσμού (σ. 314-316). Η φυγή του στην Ιταλία, μετά την αποτυχία του βασιλικού κινήματος στη βόρεια Ελλάδα, επισφράγισε την τύχη της μοναρχίας. Το καθεστώς επεδίωξε από την αρχή να ενσωματώσει την Εκκλησία στους προπαγανδιστικούς του μηχανισμούς. Στον δημόσιο τομέα, στην εκπαίδευση και στη δικαιοσύνη εκδιώχθηκαν όσοι δεν ενέπνεαν εμπιστοσύνη και δεν εκπληρούσαν τα νέα κοινωνικά και ηθικά κριτήρια. Το καθεστώς αφαίρεσε την ελληνική υπηκοότητα από Έλληνες του εξωτερικού οι οποίοι συμμετείχαν σε αντιστασιακές κινήσεις και επέβαλε αυστηρή λογοκρισία στον Τύπο (σ. 329-331). Όπως αποδεικνύει ο Ρίχτερ, καταρρίπτοντας τον μύθο για το ήθος των αξιωματικών του πραξικοπήματος, ναι μεν η δικτατορία διέλυσε το πελατειακό σύστημα των κομμάτων, το αντικατέστησε όμως με ένα νέο, των αξιωματικών, το οποίο απέβη πολύ χειρότερο, καθώς δεν υφίστατο έλεγχος στο κοινοβούλιο ή μέσω ανεξάρτητου Τύπου. Το αποτέλεσμα ήταν να εμφανιστεί μια νέα κάστα νεόπλουτων, οι οποίοι προέρχονταν από τις τάξεις των ενόπλων δυνάμεων (σ. 354). Εδώ εντοπίζει ο Ρίχτερ τις απαρχές ενός πελατειακού συστήματος, το οποίο σάρωσε κάθε πτυχή της κοινωνικής δραστηριότητας και παρέμεινε ανέπαφο έως και τη σημερινή κρίση (σ. 367). Εκτός από τις φιλικές προς τους αξιωματικούς πολιτικές, το καθεστώς πήρε σειρά μέτρων για να κερδίσει τη στήριξη των αγροτικών μαζών (σ. 352), εχθρικών από τη φύση τους απέναντι στα ανατρεπτικά κηρύγματα του μαρξισμού-λενινισμού. Ο Ρίχτερ δεν παραλείπει να εξηγήσει τους λόγους για την έλλειψη μαζικής αντίστασης κατά του δικτατορικού καθεστώτος (σ. 343-348). Από τη μια οι επώδυνες εμπειρίες της Κατοχής και του Εμφυλίου, και από την άλλη η σχετική οικονομική ευμάρεια στα τέλη της δεκαετίας του ’60 δεν επέτρεψαν τη γένεση ενός παλλαϊκού κινήματος αντίστοιχου του εαμικού. Άλλωστε, δεν υπήρχε ο ξένος κατακτητής. Εκτός από τις οργανώσεις της Αριστεράς (ΠΑΜ, ΠΑΚ, Δημοκρατική Άμυνα, Ρήγας Φεραίος), ο Ρίχτερ εξετάζει προσεκτικά τη στάση της αστικής τάξης, επισημαίνοντας καίριες διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της. Ως παραδείγματα αντιδικτατορικής συμπεριφοράς αναφέρει την εκδότρια της Καθημερινής Ελένη Βλάχου και τους πολιτικούς Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Γεώργιο Ράλλη και Ευάγγελο Αβέρωφ. Οι περιπτώσεις αυτές, βεβαίως, δεν συνιστούσαν αντίσταση με τη στενή έννοια του όρου, έδειχναν όμως πως η δικτατορία δεν διέθετε τη στήριξη του συνόλου της Δεξιάς. Η αντίδραση των ανθρώπων της τέχνης και των γραμμάτων (Γιώργος Σεφέρης, Θανάσης Βαλτινός κ.ά.) επίσης δεν αποτελούσε άμεσο κίνδυνο για το καθεστώς. Φανέρωνε, όμως, πως οι επιφανείς διανοούμενοι, ιδιαίτερα κατά την «φιλελεύθερη» φάση του καθεστώτος, επιθυμούσαν την επιστροφή στη νομιμότητα. Βαθιά εντύπωση έκανε, βεβαίως, η παρέμβαση του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη στην περίφημη συνέντευξη που έδωσε στο BBC στις 28 Μαρτίου 1969 (σ. 370-371). Επρόκειτο, ίσως, για τη σημαντικότερη δημόσια τοποθέτηση κατά της δικτατορίας. Υπήρχαν, όμως, και εξέχουσες φυσιογνωμίες της αστικής τάξης που συνεργάστηκαν με τους πραξικοπηματίες αξιωματικούς, λόγου χάρη ο έμπειρος διπλωμάτης και ακραιφνής βασιλόφρων Παναγιώτης Πιπινέλης. Η αναγνώριση της δικτατορίας από τις χώρες του ΝΑΤΟ είναι άλλο ένα θέμα που απασχολεί τον Ρίχτερ. Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας, ιδίως κατά τον πόλεμο των έξι ημερών (Ιούνιος του 1967), έδειξε στην Ουάσινγκτον πως η παραμονή της χώρας αυτής στη Δυτική Συμμαχία είχε σπουδαιότερη αξία απ’ ό,τι η άσκηση πιέσεων για επιστροφή της στη δημοκρατία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ΗΠΑ δεν επιθυμούσαν την αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών. Η διπλωματική αναγνώριση του καθεστώτος από τις ΗΠΑ, την Τουρκία και τις χώρες του ανατολικού μπλοκ στις αρχές του 1968 ισχυροποίησαν τον Παπαδόπουλο, όπως και η επίσκεψη του Παττακού στον Λευκό Οίκο (σ. 357-359). Ο Ρίχτερ καταγράφει τις διαφορετικές φωνές που εκδηλώθηκαν στις ΗΠΑ, τονίζοντας την βαρύνουσα σημασία που είχαν οι αποφάσεις της κυβέρνησης Νίξον. Αναφορικά με τις ευρωπαϊκές χώρες, οι συντηρητικές κυβερνήσεις έθεσαν σε δεύτερη μοίρα το ζήτημα της δημοκρατίας. Προτεραιότητα είχε η παραμονή στης Ελλάδας στο ΝΑΤΟ. Οι σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις, αντιθέτως, θεωρούσαν την αποκατάσταση της δημοκρατίας πρωτεύον ζήτημα (σ. 369). Ιδιαίτερη μνεία γίνεται από τον συγγραφέα στη χώρα καταγωγής του, τη Γερμανία, στην οποία βρήκαν φιλόξενο άσυλο πολλοί διωκόμενοι και αντιφρονούντες. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου (Νοέμβριος 1973) αποτέλεσε την αρχή του τέλους για το καθεστώς, όχι όμως στην κατεύθυνση που ανέμεναν οι υποστηρικτές της. Οι πολιτικές του Παπαδόπουλου, ο οποίος είχε συγκεντρώσει στα χέρια του πλήθος εξουσιών, είχαν προκαλέσει σφοδρές αντιδράσεις, τόσο από την πλευρά των αξιωματικών που παρέμεναν αφοσιωμένοι στον βασιλιά, όσο και από οπαδούς της «μικρής χούντας», οι οποίοι επέμεναν στη διατήρηση της «σκληρής γραμμής». Τα διπλωματικά ανοίγματα προς κομμουνιστικές χώρες (Κίνα, Βουλγαρία, Ανατολική Γερμανία) δυσαρέστησαν τους «σκληροπυρηνικούς» του καθεστώτος και υπονόμευσαν τη θέση του δικτάτορα. Γύρω από τον αρχηγό της ΕΣΑ Δημήτριο Ιωαννίδη συγκεντρώθηκε η «παλιά φρουρά της Επανάστασης», η οποία αντιτάχθηκε στους προσεκτικούς χειρισμούς του Παπαδόπουλου να φιλελευθεροποιήσει το καθεστώς, π.χ. μέσω του σχηματισμού της κυβέρνησης Μαρκεζίνη τον Οκτώβριο του 1973. Κατά την αντίληψή τους ο Παπαδόπουλος είχε «προδώσει» τα ιδανικά της Επανάστασης (σ. 383-388). Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου τούς έδωσαν την ευκαιρία να επαναφέρουν τη χώρα στην «επαναστατική οδό». Το πραξικόπημα κατά του Παπαδόπουλου δεν έλυσε τα προβλήματα που πύκνωναν απειλητικά στον ορίζοντα, όπως το Κυπριακό. Το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου, οργανωμένο από το «εθνικό κέντρο», έδωσε την αφορμή στην Τουρκία να εισβάλει στην Κύπρο. Ο αντικομμουνισμός και η απέχθεια του Ιωαννίδη έναντι του Μακαρίου ήταν βασικοί λόγοι για την πραγματοποίησή του. Ο Ρίχτερ επιχειρηματολογεί πως το καθεστώς δεν είχε συγκεκριμένα σχέδια για την επόμενη μέρα. Η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα θα προέκυπτε κατά κάποιο τρόπο μετά την εξόντωση του Μακαρίου (σ. 445). Η υποτίμηση του ρόλου της Τουρκίας από τον Ιωαννίδη, καταλήγει ο Ρίχτερ, άγγιζε τα όρια του παραλόγου. Η εθνική καταστροφή, από την άλλη, άνοιξε τον δρόμο στη μεταπολίτευση. Δυστυχώς, κατά τον Ρίχτερ, ο Καραμανλής δεν εκμεταλλεύτηκε την «ευκαιρία» για ένα ουσιαστικά νέο ξεκίνημα στην πολιτική ζωή του τόπου, καθώς είχε να αντιμετωπίσει τόσο τις παλαιοκομματικές δυνάμεις όσο και τους νοσταλγούς της 21ης Απριλίου. Η αποδοχή των παλιών ηγετών της ΕΡΕ στη Νέα Δημοκρατία οδήγησε στην παλινόρθωση του Ancien Régime (σ. 478). Αν εδώ προστεθεί και το φλέγον Κυπριακό ζήτημα, τότε γίνεται αντιληπτό γιατί ο Καραμανλής δεν άδραξε την «ευκαιρία» για κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Πέτυχε, όμως, να αποφύγει έναν ελληνοτουρκικό πόλεμο, ο οποίος θα απέβαινε σε βάρος της Ελλάδας. Δεν θα συμφωνήσω με τον συγγραφέα, πως η κατάργηση της μοναρχίας, μέσω δημοψηφίσματος, είχε απλώς αισθητικό χαρακτήρα (σ. 484). Άμεση συνέπεια ήταν η ενίσχυση του ρόλου του κοινοβουλίου και η απαρχή ενός ομαλού πολιτικού βίου. Η μελέτη του Ρίχτερ είναι απόσταγμα της σκέψης και των προβληματισμών του πάνω σε καίρια ζητήματα της ελληνικής ιστορίας κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Με την οικονομική κρίση και τη δημόσια συζήτηση που διεξάγεται για την περίοδο της μεταπολίτευσης αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως τα βαθύτερα αίτια της σημερινής κακοδαιμονίας έχουν τις ρίζες τους στην προδικτατορική εποχή. Αξίζει, λοιπόν, να διαβαστεί το βιβλίο του γερμανού ιστορικού και στην Ελλάδα. [1] Βλ. The Athens Review of Books 33 (Οκτ. 2012), σ. 23-26.

Η μεταπολεμική Ελλάδα σε αναζήτηση της δημοκρατίας

Σύνδεση