Η «Λαϊκή Κοινότητα» της συνενοχής

Πήτερ Φρίτσε, Ζωή και θάνατος στο Τρίτο Ράιχ, μτφρ. Βασιλεία Αβραμίδου, Κώστας Δεσποινιάδης, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2013, σελ. 352 Όταν το βιβλίο του Πήτερ Φρίτσε κυκλοφόρησε το 2008,[1] εύλογα θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί: «Ποιος ο λόγος για άλλη μια ιστορία του Τρίτου Ράιχ»; Για να απαντηθεί το ερώτημα, αξίζει κανείς να αναγνώσει τις 349 σελίδες του βιβλίου (επίτευγμα εκδοτικής οικονομίας, αν αναλογιστεί κανείς ότι το πρωτότυπο στα αγγλικά εκτείνεται σε 378 σελίδες). Σύντομα ο αναγνώστης θα αντιληφθεί πως στα χέρια του δεν κρατά μια εξιστόρηση για τη Γερμανία του Χίτλερ. Η βιβλιογραφία για το θέμα είναι ήδη ογκώδης, ξεκινώντας από την κλασική περιγραφή του Γουίλιαμ Λ. Σίρερ, Η άνοδος και η πτώση του Γ΄ Ράιχ,[2] και φθάνοντας σε πολύτομες συνθέσεις επαγγελματιών ιστορικών, όπως οι Ίαν Κέρσο και Ρίτσαρντ Τζ. Έβανς,[3] που βασίστηκαν σε πληθώρα αρχειακών πηγών και προσωπικών μαρτυριών. Ο Φρίτσε, γερμανικής καταγωγής καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Illinois at Urbana-Champaign, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε μια σειρά ερωτημάτων που εξακολουθούν να απασχολούν την έρευνα, επτά, σχεδόν, δεκαετίες από τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου: (α) Ήταν γνήσια η μαζική στήριξη του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος από τον γερμανικό πληθυσμό και, αν ναι, σε τι οφειλόταν η στήριξη αυτή; (β) Τι ώθησε τους Γερμανούς να πολεμήσουν «μέχρι το πικρό τέλος», ακόμα και όταν η ήττα διαγραφόταν κάτι παραπάνω από βέβαιη; (γ) Γιατί οι γερμανοί πολίτες αποδέχθηκαν τη μαζική εξόντωση των Εβραίων και άλλων ομάδων του πληθυσμού τόσο στην ίδια τη Γερμανία όσο και στην κατεχόμενη Ευρώπη, αν δεν συνέργησαν στα εγκλήματα αυτά; Για να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει, ο συγγραφέας αναδιφά πρωτίστως μαρτυρίες αυτοπτών που αποτυπώθηκαν σε ημερολόγια, αλληλογραφία ή ελαφρώς μεταγενέστερες καταθέσεις. Με την επιλογή του αυτή ο Φρίτσε αξιοποιεί πηγές που, με ορισμένες εξαιρέσεις,[4] έμεναν στο περιθώριο της έρευνας, χωρίς, ωστόσο, να προσχωρεί στο ρεύμα της «προφορικής ιστορίας» που τείνει να αγνοεί τα επεξεργασμένα συστατικά της μνήμης. Η απαξίωση της «Δημοκρατίας της Βαϊμάρης» είναι κοινός τόπος για τους ιστορικούς. Πέρα από το γενικότερο έλλειμμα δημοκρατικής κουλτούρας που χαρακτήριζε τη γερμανική κοινωνία το 1918 και, εν συνεχεία, τη συστηματική δυσφήμηση που υπέστη τόσο από την εθνικιστική δεξιά όσο και από την κομμουνιστική αριστερά, τίποτα δεν προδιέγραφε το τέλος της πρώτης γερμανικής δημοκρατίας αν δεν μεσολαβούσαν δύο οικονομικές κρίσεις – η νομισματική του 1923 και η μεγάλη οικονομική κρίση και ύφεση του 1930-32. Στις συνθήκες αυτές, διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις κατέγραψαν τη μετεωρική άνοδο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος και έπεισαν την παλιά φρουρά του εθνικιστικού «τόξου» να εμπιστευθεί την καγκελαρία στον Χίτλερ. Η συνέχεια είναι γνωστή. Εξακολουθεί όμως να προξενεί εντύπωση η απουσία αποτελεσματικής αντιπολίτευσης στο νέο καθεστώς και η διευρυνόμενη αποδοχή του ακόμη και μεταξύ πρώην οπαδών της σοσιαλδημοκρατικής και της κομμουνιστικής αριστεράς. Ο Φρίτσε ανήκει στους ιστορικούς οι οποίοι δεν αρκούνται να αποδώσουν τα φαινόμενα αυτά στην τρομοκρατία και τον εξαναγκασμό που άσκησε το καθεστώς, ιδίως κατά το πρώτο διάστημα μετά από την επιβολή του.[5] «Κάτι έπρεπε να γίνει», είπε απλά ένας άνεργος τον Απρίλιο του 1933, ο οποίος μόλις είχε ασπαστεί το ναζισμό. Ο συντάκτης του ημερολογίου απ’ όπου η μαρτυρία, αν και οπαδός του SPD, σημείωσε: «πράγματι έτσι είναι». (σ. 49) Η μεταστροφή της μεγάλης πλειονότητας των Γερμανών υπέρ του εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος και η ταύτισή τους με τον ηγέτη-οδηγητή (Führer) φαίνεται ότι εξέπληξε την ίδια την ηγεσία των εθικοσοσιαλιστών: «Όλα προχωρούν πολύ γρηγορότερα από ό,τι τολμούσαμε να ελπίζουμε», σημείωνε κορυφαίο κομματικό στέλεχος το 1933. (σ. 58) Η ιδέα της «λαϊκής κοινότητας» (Volksgemeinschaft), η οποία θα εξάλειφε ταξικές, θρησκευτικές ή τοπικιστικές διακρίσεις στη βάση ενός ακατάλυτου δεσμού αίματος, δεν ήταν βέβαια επινόηση των εθνικοσοσιαλιστών. Το κίνημα του Χίτλερ, όμως, έδωσε στη σύλληψη αυτή απτό περιεχόμενο, ευθυγραμμίζοντας κάθε εκδήλωση της γερμανικής κοινωνίας με τη δική του, ρατσιστική εκδοχή του εθνικισμού. Ο κομματικός μηχανισμός άπλωσε τα πλοκάμια του σχεδόν σε κάθε πτυχή δημόσιας δραστηριότητας απονέμοντας «ημιεπίσημες αρμοδιότητες» σε όσο το δυνατόν περισσότερους πολίτες. Μυριάδες «άριοι» Γερμανοί ανέλαβαν «ελάσσονες αρχηγικές θέσεις από όπου επέβλεπαν το μικρό κομμάτι της λαϊκής κοινότητας που τους αναλογούσε». (σ. 59) Τα Τάγματα Εφόδου (SA), η Χιτλερική Νεολαία, το Εργατικό Μέτωπο του Ράιχ και άλλες μαζικές οργανώσεις εξασφάλισαν τόσο τη συναίνεση όσο και τη συμμόρφωση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού με τα κελεύσματα του καθεστώτος. Μετά το 1939, σημειώνει ο συγγραφέας, η ειρηνική εξαετία του εθνικοσοσιαλισμού θα «φάνταζε ευτυχισμένη, φυσιολογική και βαθύτατα γερμανική». (σ. 262) Και αυτό γιατί το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς εξασφάλισε απασχόληση και βελτιωμένο βιοτικό επίπεδο για τα μέλη της «λαϊκής κοινότητας»· επιπλέον, «λιανοπουλούσε ασταμάτητα το μέλλον» – με εμβληματικό παράδειγμα τη μαζική εγγραφή υποψηφίων αγοραστών για το «όχημα του λαού», το Volkswagen. (σ. 66) Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει και τις αλλεπάλληλες επιτυχίες που σημείωνε η παράτολμη εξωτερική πολιτική του Χίτλερ, τουλάχιστον όσο το επέτρεπε η πολιτική κατευνασμού που είχαν υιοθετήσει οι νικήτριες δυνάμεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο, ακόμα και όταν η διεκδίκηση «ζωτικού χώρου» (Lebensraum) για τον «κυρίαρχο λαό» (Herrenvolk) οδήγησε σε πόλεμο, ακόμα και όταν οι προσδοκίες για μια γρήγορη νίκη διαψεύστηκαν και άρχισε η αντίστροφη μέτρηση, η πλειονότητα των Γερμανών αποδείχθηκαν ανίκανοι «να οραματιστούν (κάποιον) επιθυμητό εναλλακτικό δρόμο αντί του εθνικοσοσιαλισμού». (σ. 263) Όπως συνέβη στην περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης, μετά το 1939 το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς φρόντισε ώστε οι Γερμανοί να μη στερηθούν τα στοιχειώδη. Σε αυτό μέτρησε η εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν, κατά την κρίση των γερμανών εθνικιστών γενικότερα, η κατάρρευση του εσωτερικού μετώπου στέρησε από τη Γερμανία τη νίκη. Η διατροφή και η ένδυση των Γερμανών διατηρήθηκε σε ικανοποιητικά επίπεδα ακόμη και το τελευταίο έτος του πολέμου. Αυτό, βέβαια, έγινε εφικτό επειδή αφαιρέθηκαν οι αναγκαίοι πόροι, αλλά και εργατικά χέρια, από τις κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης. Χωρίς ενδοιασμούς, εκατομμύρια Ευρωπαίων αφέθηκαν να λιμοκτονήσουν για χάρη της μίας και μοναδικής «κυρίαρχης φυλής». Όπως το έθεσε λακωνικά ένα γερμανός επιχειρηματίας, τον Ιούλιο του 1945: «Η τροφή, κλεμμένη από άλλες χώρες, ήταν άφθονη». (σ. 271) Δεν ήταν, ασφαλώς, το ανεκτό βιοτικό επίπεδο που «έδεσε» τους Γερμανούς με το Τρίτο Ράιχ εν καιρώ πολέμου, ούτε καν η συστηματική διαπαιδαγώγηση στις ιδέες του εθνικοσοσιαλισμού, πολύ δε λιγότερο η δράση της Γκεστάπο και των άλλων κατασταλτικών μηχανισμών του καθεστώτος. Ο ναζιστικός τρόπος διεξαγωγής του πολέμου, ιδίως μετά την εισβολή στη Σοβιετική Ένωση τον Ιούνιο του 1941, σταδιακά έπεισε τον γερμανικό λαό ότι «δεν θα υπήρχε μέλλον» για τη Γερμανία αν ο πόλεμος χανόταν. (σ. 71) Στην περίπτωση αυτή, ο καθένας αντιλαμβανόταν ότι τη μαζική εξόντωση αιχμαλώτων, και ιδίως αμάχων, ήταν αναμενόμενο να ακολουθήσει η νέμεση. Οι ιδεολογικές προϋποθέσεις της μαζικής εξόντωσης ανθρώπων από το εμπόλεμο Τρίτο Ράιχ μπορούν να ανιχνευτούν στις αντιλήψεις για τη φυλετική ιεράρχηση της ανθρωπότητας που εξέθρεψε ο ύστερος 19ος αιώνας. Οι εθνικοσοσιαλιστές προώθησαν τις αντιλήψεις αυτές μέχρι την ακραία λογική τους απόληξη, παρουσιάζοντας την ιστορία ως μια αδυσώπητη πάλη όχι τάξεων αλλά φυλών. Αν κατά την ειρηνική περίοδο οι συνέπειες της φυλετικής τους πολιτικής έπληξαν μικρές και ευάλωτες ομάδες του γερμανικού πληθυσμού, δηλαδή τους εβραϊκής καταγωγής και άλλους «γενετικά ανεπιθύμητους» πολίτες, ο επιθετικός πόλεμος και η μέριμνα για την επιβίωση και τη συνοχή του «αποκαθαρμένου» γερμανικού έθνους κατέστησε τους λαούς της κατακτημένης Ευρώπης, και πρωτίστως τους Εβραίους, υποψήφια θύματα. Ο Φρίτσε αφιερώνει το ήμισυ του έργου του στις πρακτικές μαζικής εξόντωσης του Τρίτου Ράιχ, με έμφαση στο Ολοκαύτωμα, και στην «ενδόμυχη γνώση» του μέσου Γερμανού για τα τεκταινόμενα. Η ίδια η ναζιστική ηγεσία επιδίωξε τη συνέργεια της «λαϊκής κοινότητας» στην αποτρόπαιη πολιτική της. Η «επίγνωση ότι η Γερμανία είχε διαπράξει ένα μεγάλο έγκλημα» (σ. 278) θα ταύτιζε λαό και ηγεσία σε μια κοινότητα όχι τόσο «πεπρωμένου» (Schicksalsgemeinschaft) όσο συνενοχής (Mitschuldsgemeinschaft). Μετά το Στάλινγκραντ, ο Γκαίμπελς διερμήνευε μια πεποίθηση κοινή μεταξύ των κορυφαίων αξιωματούχων του καθεστώτος όταν σχολίαζε τις δολοφονίες εκατομμυρίων Εβραίων και άλλων Ευρωπαίων με τα ακόλουθα λόγια: «Και αυτό είναι καλό. Η εμπειρία δείχνει ότι ένα κίνημα και ένας λαός που έχουν κάψει τις γέφυρες πίσω τους, μάχονται με πολύ μεγαλύτερη αποφασιστικότητα από εκείνους που έχουν ακόμη τη δυνατότητα υποχώρησης». (σ. 260) Ο Φρίτσε πειστικά υποστηρίζει ότι η επιλογή της γενοκτονίας των Εβραίων και της εξόντωσης άλλων ομάδων πληθυσμού δεν οφειλόταν στη «δυναμική του πολέμου», αλλά στην αποφασιστικότητα του ναζιστικού καθεστώτος να εγκαθιδρύσει «μια νέα φυλετική τάξη (στην Ευρώπη) θεμελιωμένη στην πλήρη ηθική και πολιτική κυριαρχία του γερμανικού λαού». Ο στόχος αυτός, επισημαίνει, σχεδόν επιτεύχθηκε το 1942. (σ. 221) Η τελική νίκη εξαρτήθηκε από την «τελική λύση», συμπεραίνει ο συγγραφέας. (σ. 211) Την απεγνωσμένη εμμονή της ναζιστικής ηγεσίας στο φυλετικό της πρόγραμμα αλλά και την ετοιμότητα των εκτελεστικών της οργάνων να το εκπληρώσουν αποκαλύπτει το ακόλουθο γεγονός: Τις τελευταίες εβδομάδες του πολέμου, το καθεστώς επιδόθηκε σε «ένα νέο κύμα άτακτων εκτοπισμών, αυτή τη φορά των Mischlinge (ημιεβραίων) και των Εβραίων που είχαν κάνει “προνομιακούς γάμους”».[6] Στις 25 Απριλίου του 1945, πέντε ημέρες πριν από την αυτοκτονία του Χίτλερ, οι κρατούμενοι στο στρατόπεδο-ενδιάμεσο σταθμό του Τερέζιενσταντ της Βοημίας «είδαν να καταφθάνουν μπουλούκια νεοφερμένων»! (σ. 287) Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, ο Φρίτσε θίγει τη διαχείριση της μνήμης του πολέμου. Απορρίπτει τη σύζευξη Άουσβιτς-Χιροσίμα ή Μπάμπι Γιαρ-Δρέσδη, σχετικισμό που «όχι μόνο υποβαθμίζει την ενεργό συμμετοχή των Γερμανών στα εγκλήματα των Ναζί, αλλά τους μετατρέπει πρωτίστως σε θύματα». (σ. 294) Θεωρεί, επίσης, ότι ερμηνευτικά σχήματα του τύπου «ευρωπαϊκός εμφύλιος πόλεμος» για την περίοδο από το 1914 έως το 1945 συσκοτίζουν την ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στα δύο μεγάλα αιματοκυλίσματα του εικοστού αιώνα: τον αποφασιστικό ρόλο του ρατσισμού και του αντισημιτισμού στο Τρίτο Ράιχ. (σ. 293) Ο κίνδυνος είναι να δημιουργηθεί η εντύπωση μιας ηθικής συμμετρίας μεταξύ νικητών και νικημένων, όπως συνέβαινε στους προηγούμενους πολέμους. (σ. 288, 298) Αρχικά με λοξές ματιές και δολιχοδρομήσεις, το γερμανικό έθνος εν τέλει δεν απέφυγε να κοιταχθεί στον καθρέφτη της Ιστορίας. Το ίδιο δεν συνέβη αλλού, στην Ιαπωνία, για παράδειγμα, ή στην Αυστρία. Πολύ λιγότερο συνέβη σε χώρες-θύματα της ναζιστικής επιθετικότητας, όπως η Ελλάδα. Το κέρδος για τη Γερμανία αποτυπώνεται στη σταθερότητα του μεταπολεμικού της συστήματος: «Ένας συνδυασμός ντροπής και κυνισμού», επισημαίνει ο Φρίτσε, κατέστησε απίθανη την αναβίωση των πολιτικών συνθηκών που εξέθρεψαν το εθνικοσοσιαλιστικό φαινόμενο. (σ. 23) Μετά το 1945, οι Γερμανοί «θέλησαν να γράψουν μια καινούργια σελίδα και να την προσθέσουν σε ένα παλιό βιβλίο». (σ. 297) Η ελληνική έκδοση ευτύχησε στη μετάφραση με ελάχιστες εξαιρέσεις, ιδίως την ασυνεπή γραφή κυρίων ονομάτων και τοπωνυμίων άλλοτε με ελληνικούς και άλλοτε με λατινικούς χαρακτήρες. Επίσης, ο όρος Generalgouvernement που αναφέρεται σε τμήμα της κατεχόμενης Πολωνίας θα ήταν προτιμότερο να είχε αποδοθεί ως «Γενική Διοίκηση» αντί «Γενικό Κυβερνείο». Τέλος, από αισθητική άποψη, μάλλον περιττεύει η προσθήκη του ναζιστικού αετού στο αρκετά εύγλωττο εξώφυλλο της πρωτότυπης έκδοσης. Σε κάθε περίπτωση, και ενόψει της σημερινής πολιτικής συγκυρίας, θα ήταν ευχής έργο το βιβλίο αυτό να βρει ανταπόκριση στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. [1] Peter Fritzsche, Life and Death in the Third Reich, Harvard University Press, Καίμπριτζ Μασ. 2008. [2] William L. Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany, Simon & Schuster, 1960. Στα ελληνικά: William L. Shirer, Η άνοδος και η πτώσις του Τρίτου Ράιχ. Η σύγχρονος ιστορία της Ευρώπης, 3 τόμοι, μτφρ. Ν.Κ. Παπαρρόδου, Ι. Δ. Αρσενίδη, Αθήναι 1960. [3] Ian Kershaw, Hitler 1889-1936: Hubris (1998), Hitler 1936-1945: Nemesis (2000) – στα ελληνικά από τις εκδόσεις Scripta, 2005 – και ο πρόσφατος The End: The Defiance and Destruction of Hitler’s Germany, 1944-45 (2011)· Richard J. Evans, The Coming of the Third Reich (2003), The Third Reich in Power (2005), The Third Reich at War (2008). [4] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα έργα των Κέρσο και Έβανς που προαναφέρθηκαν. [5] Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, μεταξύ 1933 και 1934, πάνω από εκατό χιλιάδες Γερμανοί πέρασαν από το Νταχάου, το Οράνιενμπουργκ και άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Για τους Ναζί δεν υπήρχαν παρά μόνο Volkskameraden (σύντροφοι του λαού), και Volksfeinde (εχθροί του λαού): σ. 51. [6] Στην τελευταία αυτή κατηγορία ανήκε ο Βίκτορ Κλέμπερερ, εβραϊκής καταγωγής καθηγητής της Γαλλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Δρέσδης, ο οποίος, φυσικά, έχασε τη θέση του μετά τους αντισημιτικούς νόμους της Νυρεμβέργης, το 1935. Ο Φρίτσε, όπως και άλλοι συγγραφείς, αξιοποίησε σε μεγάλη έκταση το ημερολόγιο που τηρούσε ο Κλέμπερερ καθ’ όλη την περίοδο του Τρίτου Ράιχ και το οποίο εκδόθηκε το 1995, τριάντα πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του συντάκτη του.

Η «Λαϊκή Κοινότητα» της συνενοχής

Σύνδεση