Η εύθραυστη επικράτεια της ανθρώπινης εμπειρίας

Χάρης Βλαβιανός, Η εύθραυστη επικράτεια των λέξεων. Ποιήματα | Σχεδιάσματα | Μεταγραφές: 1991-2003, Αθήνα, Νεφέλη 2013, σελ. 281 Αν η χρονολογική σήμανση 1991-2003 στον τίτλο του βιβλίου του Χάρη Βλαβιανού φανερώνει ότι τα περιλαμβανόμενα ποιήματα ανήκουν στο παρελθόν, με μικρότερη απόσταση εκείνη της δεκαετίας, το ανυπόγραφο κείμενο στο οπισθόφυλλο του βιβλίου πληροφορεί ρητά τον αναγνώστη ότι κρατά στα χέρια του την «αναδρομική επανέκδοση τεσσάρων εξαντλημένων ποιητικών συλλογών». Πρόκειται, συγκεκριμένα, για τα βιβλία Η νοσταλγία των ουρανών (1991), Adieu (1996), Ο άγγελος της ιστορίας (1999) και Μετά το τέλος της ομορφιάς (2003). Και τα τέσσερα εκείνα βιβλία είχαν εκδοθεί από τον εκδοτικό οίκο «Νεφέλη» που επίσης τα επανεξέδωσε στη συγκεντρωτική έκδοσή τους. Ο τίτλος που ο Βλαβιανός επέλεξε για να συσσωματώσει σε έναν καλαίσθητο τόμο τις τέσσερις παλαιότερες συλλογές του, Η εύθραυστη επικράτεια των λέξεων, παραλλαγή του τίτλου ενότητας, «Η εύθραυστη επικράτεια της ποίησης», από τη συλλογή δοκιμίων του Ποιον αφορά η ποίηση; Σκέψεις για μια τέχνη περιττή (Πόλις, 2007), λειτουργεί πρόδηλα ως ποιητικό αυτοσχόλιο. Με άλλα λόγια, μέσω αυτού του τίτλου ο ίδιος ο ποιητής φαίνεται να ρίχνει το βάρος της δημιουργικής του προσπάθειας ή και να αποτιμά ως στίγμα της την ανάδειξη της ατελούς φύσης της ποιητικής γλώσσας, ίσως και την προβολή της εγγενούς αδυναμίας της, να εκφράσει τη σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του και την γύρω του πραγματικότητα. Θεωρημένος από μια τέτοια σκοπιά, ο τίτλος φαίνεται να συνδιαλέγεται με εκείνον της αμέσως επόμενης ως προς τα τέσσερα βιβλία ποιητικής συλλογής του Βλαβιανού, Διακοπές στην πραγματικότητα (2009), όπου η λέξη «διακοπές», ενταγμένη μέσα στην εύθραυστη επικράτεια των ποιητικών λέξεων, είναι δίσημη: σημαίνει αφενός διαλείμματα ως προς την πραγματικότητα, εξόδους από αυτήν, και αφετέρου περιδιαβάσεις στην πραγματικότητα, από τη σκοπιά εκείνου που είναι άλλοτε οικείος και άλλοτε ξένος ως προς αυτήν. Το ερώτημα γιατί ο Βλαβιανός επέλεξε να επανεκδώσει από τα προηγούμενα ένδεκα συνολικώς ποιητικά βιβλία του τις τέσσερις συλλογές της περιόδου 1991-2003 μπορεί να σχολιαστεί από ένα παράθεμα μελέτης μου για το έργο του, που ο ίδιος έκρινε σκόπιμο να παραθέσει στο πτερύγιο της συγκεντρωτικής έκδοσης: «Τα ώριμα βιβλία του Bλαβιανού, από τη Νοσταλγία των ουρανών μέχρι το Μετά το τέλος της ομορφιάς, περιστρέφονται γύρω από το ποθητό, άλλοτε οικείο κι άλλοτε μακρινό, κέντρο της ζωής και της τέχνης του ποιητικού υποκειμένου, σε μια διαρκή προσπάθεια να συνδυαστούν κι εντέλει να συμφιλιωθούν οι δύο αναπόδραστα διαπλεκόμενες αλλά και ανόμοιες καταστάσεις: ο καθημερινός βίος και η ποιητική ιδιότητα και λειτουργία. Επιπρόσθετα, η ώριμη ποίηση του Βλαβιανού αντανακλά τη ζύμωση των ιδεών που παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες σ’ ένα ευρύ φάσμα των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, π.χ. τον προβληματισμό για την ουσία και τα γνωρίσματα της μετανεωτερικότητας ή για τη βαθύτερη φύση της ποιητικής εμπειρίας. Για τον Βλαβιανό, ποίηση χωρίς συγκινημένη σκέψη ή/και χωρίς σκεπτόμενη συγκίνηση δεν μπορεί πια να γραφεί». Με τη συγκεντρωτική έκδοση, λοιπόν, ο ποιητής φαίνεται να αποτιμά τα τέσσερα βιβλία της δωδεκαετίας 1991-2003, τα οποία έγιναν αντικείμενο μιας αρκετά πλούσιας, τόσο ως προς το ποσόν όσο και ως το ποιόν της, κριτικής αποτίμησης, ως τους καρπούς της ώριμης ποιητικής περιόδου του, εννοείται έναντι της νεανικής ποιητικής εποχής του, εκείνης που άρθρωσαν οι τέσσερις προηγούμενες συλλογές του (Υπνοβασίες, 1983· Πωλητής θαυμάτων, 1985· Τρόπος του λέγειν, 1986· Άσπονδος αναίρεσις, 1989). Αλλά σημασία έχει κυρίως όχι ο τίτλος, αλλά ο ειδολογικός-ποιητολογικός υπότιτλος της συγκεντρωτικής έκδοσης: Ποιήματα | Σχεδιάσματα | Μεταγραφές. Θα παραθέτω ένα μέρος από το ανυπόγραφο οπισθόφυλλο του βιβλίου, προφανώς συνταγμένο από τον ίδιο τον ποιητή, επειδή εμμέσως σχολιάζεται ο υπότιτλος και, μέσω αυτού, η ποίηση του Βλαβιανού: «Συνδιαλεγόμενος με ετερόκλητα λογοτεχνικά είδη, ρεύματα και δημιουργούς, μεταγράφοντας, διασκευάζοντας ή ακόμη και παρωδώντας το ποιητικό τους ιδίωμα, αναζητώντας τους τρόπους με τους οποίους η εμπειρία της ζωής μπορεί να μετουσιωθεί σε εμπειρία της γραφής, υποτάσσοντας τον ενδιάθετο λυρισμό του στον στοχασμό, ο Χάρης Βλαβιανός αποκαλύπτει τους αρμούς της ποιητικής του και ταυτόχρονα απαλλάσσει την ενδοσκόπηση από τον σολιψισμό της για να την ανασυνδέσει με την κοινή ανθρώπινη εμπειρία». Από τις παραπάνω εύστοχες παρατηρήσεις εστιάζω την προσοχή μου στις τρεις μετοχές «μεταγράφοντας, διασκευάζοντας ή ακόμη και παρωδώντας». Το τρίπτυχο των επιλογών που δηλώνουν αυτές οι μετοχές νομίζω ότι φωτίζει τον ειδολογικό-ποιητολογικό υπότιτλο. Έτσι, οι τρεις όροι που παρατίθενται στον υπότιτλο δεν υποδεικνύουν τρεις συγγενικές ή συμπληρωματικές μεταξύ τους κατηγορίες κειμένων που περιέχονται στο βιβλίο. Οι τρεις όροι συνονομάζουν ουσιαστικά όλα τα κείμενα του βιβλίου ως ποιήματα που είναι σχεδιάσματα και προέκυψαν από την κατά βάθος και κατά βάση «μεταγραφική» λειτουργία της γραφής του Βλαβιανού. Εξάλλου στο σύνολο των κειμένων των τεσσάρων βιβλίων μόνο έξι ποιήματα, εκείνα της ενότητας «Η αντοχή των ποιητών» του Adieu (σ. 93-97), είναι καθεαυτό «μεταγραφές», δηλαδή φανερές ή πρόδηλες μεταφράσεις, ποιημάτων κατά σειρά του Γουάλας Στίβενς, του Έζρα Πάουντ, του E.E. Κάμμινγκς, του Τσέσλαβ Μίλος, του Τζαίημς Μέριλ και του Τζέφρυ Χιλ. Η μεταγραφή-διασκευή-παρωδία ως η βασικότερη ίσως ορίζουσα της ποιητικής του Βλαβιανού έχει σχολιαστεί από τον ίδιο τόσο σε ποιήματα όσο και σε δοκίμια, επιφυλλίδες και συνεντεύξεις του, όπως επίσης έχει επισημανθεί ποικιλοτρόπως από την κριτική. Επιπρόσθετη, όμως, σημασία έχει ότι η «μεταγραφική» αυτή λειτουργία προβάλλεται και εμμέσως σχολιάζεται από τον τρόπο με τον οποίο ο Βλαβιανός επεξεργάστηκε το κειμενικό υλικό των τεσσάρων συλλογών του στη συγκεντρωτική έκδοσή τους. Συγκρίνοντας τη μορφή των ποιημάτων όπως τη γνωρίσαμε από τις πρώτες εκδόσεις των συλλογών και όπως εμφανίζεται στη συγκεντρωτική έκδοσή τους διαπιστώνουμε μικρές εκ πρώτης όψεως διαφορές. Η εμφανέστερη έγκειται στο γεγονός ότι αφαιρέθηκαν τρία ποιήματα, δύο από το βιβλίο Ο άγγελος της ιστορίας («Το μικρό ελεφαντάκι (ή το παραμύθι που λέει ο μπαμπάς πριν πέσει νοκ-άουτ)», σ. 84-85, και «Το σπίτι», σ. 107-108) και ένα από τη συλλογή Μετά το τέλος της ομορφιάς («Έρωτας», σ. 71). Επίσης αφαιρέθηκαν δύο επιγραφές ποιημάτων, από τα ποιήματα «Απώλεια» (Μετά το τέλος της ομορφιάς, σ. 33) και «Νέος ρεαλισμός» (Μετά το τέλος της ομορφιάς, σ. 94-95). Σε γενικές γραμμές το κειμενικό σώμα των ποιημάτων δεν εμφανίζει παρά ελάχιστες αλλαγές, όπως, π.χ., ότι αφαιρέθηκε το καταληκτικό δίστιχο του βιβλίου Ο άγγελος της ιστορίας, «Μόνο με τη σκέψη του συναισθήματος / και το συναίσθημα της σκέψης» (σ. 116). Στο παρακειμενικό πεδίο εντοπίζεται η αφαίρεση μερικών αφιερώσεων και επίσης η ανάπτυξη-«επεξήγηση» ορισμένων άλλων, που αρχικώς εμφανίστηκαν με τα αρχικά γράμματα των ονομάτων. Όμως η κύρια και αξιοσημείωτη διαφορά μεταξύ των πρώτων εκδόσεων και της συγκεντρωτικής έκδοσης εντοπίζεται στις αρκετές ολιγόλεξες σημειώσεις, υπό τη μορφή επιγραφών, που προστέθηκαν κάτω από τους τίτλους ποιημάτων για να δηλωθεί η αφόρμησή τους από άλλα, «ξένα» ποιήματα, με άλλα λόγια για να φανεί η «μεταγραφική» φύση των ποιημάτων του Βλαβιανού. Τέτοιες «μεταγραφικές» σημειώσεις υπήρχαν αρκετές ήδη στις πρώτες εκδόσεις, αλλά στη συγκεντρωτική έκδοση έγιναν αρκετά περισσότερες. Μάλιστα το γεγονός ότι οι «μεταγραφικές» σημειώσεις, όσες προστέθηκαν στη συγκεντρωτική έκδοση, παρουσιάζουν αυξητική τάση από βιβλίο σε βιβλίο φανερώνει ότι η μεταγραφή-διασκευή-παρωδία απασχολεί ολοένα και περισσότερο τον Βλαβιανό, εμπλουτίζοντας και ανανεώνοντας σταθερά την ποιητική του. Συγκεκριμένα, στα ποιήματα του βιβλίου Η νοσταλγία των ουρανών δεν προστέθηκε καμία «μεταγραφική» σημείωση. Αντιθέτως, προστέθηκαν τέτοιες σημειώσεις σε τέσσερα ποιήματα ή ενότητες ποιημάτων του βιβλίου Adieu (βλ. στις σ. 75, 111 και 113), σε δέκα της συλλογής Ο άγγελος της ιστορίας (βλ. στις σ. 125, 126, 127, 133, 143, 164, 166, 184, 189 και 193) και σε δώδεκα του βιβλίου Μετά το τέλος της ομορφιάς (βλ. στις σ. 205, 207, 221, 235, 239, 251, 252, 254, 255, 265, 267 και 269), με σημαντικότερη εκείνη στο συνθετικό ποίημα «Αχμάτοβα [Αποσπάσματα βιογραφίας]» που στη συγκεντρωτική έκδοση σχολιάζεται ως «διασκευή σύνθεσης της Anne Carson», ενώ στην πρώτη έκδοση διαβάζουμε: «Της Α.Κ. και της A.C. για το διπλό δώρο». Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο ότι ο υπότιτλος «Ποιήματα | Σχεδιάσματα | Μεταγραφές» εμφανίστηκε πρώτη φορά ως ειδολογικό-ποιητολογικό αυτοσχόλιο κάτω από τον τίτλο της συλλογής Διακοπές στην πραγματικότητα, του πρώτου βιβλίου ύστερα από το Μετά το τέλος της ομορφιάς. Συγκεντρωμένο και συναναγνωσμένο το σύνολο αυτών των «μεταγραφικών» σημειώσεων υποδεικνύει όχι μόνο το πολύκλωνο δίκτυο των εκλεκτικών συγγενειών του Βλαβιανού, τη γενεαλογία της ποίησής του από την αγγλόφωνη κυρίως ποίηση του 19ου και του 20ού αιώνα, αλλά και ότι η ποίηση αυτή μπορεί ή και πρέπει να διαβαστεί μέσα από τη διαδικασία εντοπισμού και ανάγνωσης των διακειμένων της. Μάλιστα σε αυτόν τον τόσο εκτεταμένο διακειμενικό χάρτη (ή, καλύτερα, λαβύρινθο) οι «μεταγραφικές» σημειώσεις αποτελούν μόνο τους ορατούς οδοδείκτες ή, αλλιώς, την κορυφή του παγόβουνου. Γιατί ένα πλήθος άλλων διακειμενικών ιχνών ή ριζών λανθάνουν ή υπογειώνονται στα ποιήματα, συχνά και με την ενσωμάτωση σε αυτά αυτούσιων μεταφρασμένων-μεταφερμένων στίχων άλλων ποιητών (τα παραδείγματα θα μπορούσαν να είναι πάμπολλα). Μάλιστα, κανένα από τα τέσσερα βιβλία, τόσο στις πρώτες εκδόσεις τους όσο και τώρα, στη συγκεντρωτική έκδοσή τους, δεν περιλαμβάνει επιτασσόμενες στο σώμα των ποιημάτων σημειώσεις, με την καταγραφή και τη μετάφραση-επεξήγηση των «πηγών». Όσοι πιθανόν κατηγορούν ή θα κατηγορήσουν τον Βλαβιανό για αντιγραφέα περιτριγυρίζουν στην ποίησή του, σε αυτή την τεράστια εύθραυστη επικράτεια λέξεων, όπου ποιητές και ποιήματα συγκοινωνούν στίχους και φράσεις, αισθήματα και στοχασμούς, με την έπαρση και την αφέλεια του ημιμαθούς που ανακαλύπτει, ας πούμε, την Αμερική την εποχή των διαστρικών ταξιδιών. Εξάλλου τους ποιητές των οποίων ποιήματα «μεταγράφει» σε δικά του ποιήματα ο Βλαβιανός, παράλληλα, τους μεταφράζει στην ελληνική γλώσσα και τους σχολιάζει και προβάλλει με δοκίμιά του. Π.χ. μόλις εκδόθηκε η συλλογή ποιημάτων/δοκιμίων της Αν Κάρσον, Λίγα λόγια (Πατάκη), σε μετάφραση του Βλαβιανού. Με άλλα λόγια, η ποίηση του Βλαβιανού φαίνεται ότι προτάσσει ως λύση στο πρόβλημα της αγωνίας για την (αν)επάρκεια της ποιητικής έκφρασης, της διαρκούς «ευθραυστότητάς» της, το ερώτημα: μπορεί σήμερα η ποίηση, μετά το τέλος της ομορφιάς, να γραφεί διαφορετικά, αν όχι «μεταγράφοντας, διασκευάζοντας ή ακόμη και παρωδώντας»; Η «μεταγραφική» λειτουργία, λοιπόν, τοποθετείται στο κέντρο του ποιητικού συστήματος του Βλαβιανού, ως αδιάσπαστος πυρήνας του-απλανής, απ’ όπου διαχέεται προς όλες τις κατευθύνσεις των «ετερόφωτων» ποιημάτων του το ισχυρό φως των ποιητικών λέξεων. Αλλά το κύριο γνώρισμα και η βασική αρετή της ποίησης του Βλαβιανού είναι, κατά τη γνώμη μου, ότι μέσα από την εύθραυστη επικράτεια των λέξεών της περιχαράσσει την περιοχή της εύθραυστης επικράτειας της ανθρώπινης εμπειρίας, όπως αυτή βιώνεται στις μέρες μας. Ένα από τα καίρια αιτούμενα του ποιητικού λόγου ήταν και παραμένει η ανάγκη του να διαφύγει από την έλξη της ποιητικής παράδοσης –εννοείται και της μακράς μοντερνιστικής παράδοσης– και, αφομοιώνοντας ή και απομυζώντας ό,τι πιο ζωντανό η παράδοση αυτή διατηρεί ακόμα, να συγχρονιστεί με την διαρκώς αναπροσδιορισμένη, ρέουσα ανθρώπινη κατάσταση. Η ποίηση του Βλαβιανού αποτελεί μια από τις πιο γόνιμες σύγχρονες καταθέσεις, στο ελληνικό και το διεθνές ποιητικό περιβάλλον, επειδή κατορθώνει να διαχέει την αγωνία για την αναζήτηση της απροσδιόριστης ταυτότητας του σύγχρονου υποκειμένου μέσα σε ένα ασχημάτιστο και διαρκώς διαστελλόμενο σύμπαν ποιητικών λέξεων που, χάρη σε άλλες «δάνειες» λέξεις, ορίζει τη διακριτή περιοχή του: η εύθραυστη επικράτεια της ανθρώπινης εμπειρίας μετά το τέλος της ομορφιάς.

Η εύθραυστη επικράτεια της ανθρώπινης εμπειρίας

Σύνδεση