Κράτος και ομάδες συμφερόντων

Χρυσάφης Ι. Ιορδάνογλου, Κράτος και ομάδες συμφερόντων. Μια κριτική της παραδεδεγμένης σοφίας, Πόλις, Αθήνα 2013, σελ. 134 Η μεταπολίτευση, όπως άλλωστε ήταν φυσικό, έφερε μέσα από τα έργα των κοινωνιολόγων, οικονομολόγων, πολιτικών επιστημόνων και ιστορικών, που έφταναν στην Ελλάδα μετά από τις σπουδές τους στο εξωτερικό, μια νέα προσπάθεια κατανόησης της ελληνικής πραγματικότητας. Οι νέοι επιστήμονες, που φιλοδοξούσαν να αλλάξουν τα πάντα, ήθελαν, και πολύ λογικά, να έχουν τη δική τους άποψη για τη χώρα, το παρόν και το παρελθόν της, όσο και το μέλλον της που το διεκδικούσαν για λογαριασμό τους. Μια άποψη που δεν μπορούσε παρά να έρχεται σε αντίθεση και να επιδιώκει την πλήρη απόρριψη των πολύ συντηρητικών, είναι αλήθεια, ανάλογων προσπαθειών που είχαν γίνει στο πλαίσιο του εγχωρίου ακαδημαϊκού περιβάλλοντος. Στις προσπάθειες αυτές το κράτος και οι σχέσεις του με την κοινωνία διατηρούσαν μία πρωταρχική σημασία, γιατί αποτελούσαν στοιχεία-κλειδιά για την κατανόηση της ελληνικής πραγματικότητας. Στο κάτω κάτω, οι νέοι διανοούμενοι της εποχής αυτήν την πραγματικότητα ήθελαν να ανατρέψουν ή να κατακτήσουν, ανάλογα με το πώς θα το δει κανείς. Για να πετύχουν τους στόχους τους χρησιμοποίησαν ως επί το πλείστον μαρξιστικά ή νεομαρξιστικά εργαλεία, που εύκολα και σύμφωνα με τις μόδες της εποχής τούς οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από κάποια «υστέρηση» σε σύγκριση με τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, που συγκροτούσαν το ιδανικό. Διαπίστωναν, ή πιο ορθά ξεκινούσαν την προβληματική τους, για παράδειγμα, από την εκτίμηση ότι η αστική τάξη στην Ελλάδα ήταν φτωχή ή επαρχιώτικη ή αδύναμη ή τέλος πάντων είχε κάποιο κουσούρι για να ανταποκριθεί ικανοποιητικά στις ανάγκες ενός σοβαρού καπιταλισμού, όπως ο δυτικοευρωπαϊκός. Μοιραία, το ερώτημα που ακολουθούσε ήταν απλό, όσο και αφελές: Γιατί δεν γίναμε σαν αυτούς; Σταδιακά, λοιπόν, διαμορφώνεται ένα υπόδειγμα σχηματισμού της ελληνικής πραγματικότητας στο οποίο το κράτος εκλήθη, μάλλον φυσιολογικά αν και για λάθος λόγους, να αναλάβει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο. Θεμελιώνεται, έτσι, και στη συνέχεια κυριαρχεί η ιδέα ενός «υπερτροφικού» κράτους, ενός κράτους-εργοδότη, το οποίο ερχόταν σε αντίθεση και, προφανώς λόγω της ισχύος του, εξόντωνε την κοινωνία των πολιτών. Και όχι μόνο αυτό, αλλά σύντομα επιβάλλεται η άποψη ότι αυτό το «υπερτροφικό» κράτος αποτελούσε ένα πάγιο στοιχείο της ελληνικής ιστορίας. Τώρα, εάν τα δεδομένα δεν ταίριαζαν με τις απόψεις για μεγάλο κράτος, τόσο το χειρότερο για αυτά, ενώ ήταν σαφές ότι οι δύο όροι (κράτος και κοινωνία πολιτών ή ιδιωτικός χώρος) διατηρούσαν πάντοτε πολύ έντονη μία ηθικίζουσα χροιά, το κακό κράτος δρούσε πάντα εναντίον της «αγαθής» κοινωνίας των πολιτών. Κατά την τελευταία δεκαετία πολλές ενστάσεις έχουν διατυπωθεί για το μεταπολιτευτικό κοινωνιολογικό παράδειγμα. Ο Γιάννης Βούλγαρης, επί παραδείγματι, έχει επανειλημμένως διατυπώσει τις αντιρρήσεις του για την ασθενή κοινωνία των πολιτών, ενώ και ο υπογράφων έχει αμφισβητήσει την ύπαρξη ενός υπερτροφικού κράτους στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Ωστόσο, οι ενστάσεις αυτές, αλλά και άλλες, ελάχιστη σημασία είχαν, καθώς το μεταπολιτευτικό κοινωνιολογικό παράδειγμα είχε μπολιαστεί τόσο πολύ στο μυαλό των κοινωνικών επιστημόνων, ιστορικών, αλλά και κυρίως δημοσιογράφων, που ήταν σχεδόν αδύνατο να ακουστεί κάτι άλλο. Έτσι, δεν ήταν παράδοξο ότι ελάχιστη σημασία δόθηκε όταν το 2010 ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου δημοσίευσε ένα εκτενές άρθρο σε δύο μέρη στο περιοδικό Σύγχρονα Θέματα αμφισβητώντας τις επικρατούσες απόψεις για το κράτος στην Ελλάδα. Τρία χρόνια αργότερα, το ίδιο κείμενο, με κάποιες μικρές αλλαγές και προσθήκες, δημοσιεύεται υπό μορφή βιβλίου. Ίσως αυτά τα τρία χρόνια να οδήγησαν σε μία αλλαγή απαιτήσεων του αναγνωστικού κοινού, γιατί η υποδοχή που επιφυλάχθηκε στην εργασία του Ιορδάνογλου δείχνει ότι προκάλεσε το ενδιαφέρον κοινού και ΜΜΕ. Δικαίως, μιας και το σύντομο αυτό κείμενο έρχεται να παρουσιάσει κάτι καινούργιο και να καταπολεμήσει ορισμένες απόψεις που αναπαράγονται αβασάνιστα στον δημόσιο λόγο. Ίσως, λοιπόν, οι συνθήκες μέσα στις οποίες ζούμε, να έχουν ωριμάσει τόσο ώστε να είμαστε σε θέση να ακούσουμε και κάτι διαφορετικό, να σκεφτούμε τους εαυτούς μας και το περιβάλλον μας με διαφορετικό τρόπο. Συγγραφέας του βιβλίου είναι ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου. Οικονομολόγος, με σπουδές στο London School of Economics και στο Queen Mary College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, διδάσκει σήμερα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Το βιβλίο ωστόσο κάλλιστα θα μπορούσε να είναι έργο ενός πολιτικού επιστήμονα ή και κοινωνιολόγου, μιας και ο Ιορδάνογλου χρησιμοποιεί με μεγάλη άνεση όλα τα εργαλεία των κοινωνικών επιστημών που του είναι απαραίτητα. Από την άλλη πάλι πλευρά, η σχολαστικότητά του στη συγκέντρωση των απαραίτητων στατιστικών πληροφοριών είναι τόση ώστε δεν είναι εφικτό να βρει κανείς ψεγάδια στην τεκμηρίωση, πολύ περισσότερο λάθη. Η σχολαστικότητα αυτή είναι εξαιρετικά κρίσιμη και χρήσιμη σε μία προσπάθεια όπως αυτήν, γιατί τα παιγνίδια που μπορούν να κάνουν οι στατιστικές είναι πολλά, κυρίως μέσω της ασυνέχειας στη μεθοδολογία εκτίμησης των στατιστικών μεγεθών. Θέμα του βιβλίου το μεταπολιτευτικό κράτος ή, για την ακρίβεια, οι απόψεις που διατυπώθηκαν από τη δεκαετία του 1970 και μετά περί μεγάλου και υπερτροφικού κράτους. Όπως και προηγουμένως ανέφερα, τα στατιστικά στοιχεία που διαθέτουμε, στη συγκριτική τους πάντα διάσταση, δεν είναι σε θέση να τεκμηριώσουν τα κατηγορήματα αυτά. Συνεπώς για τον Ιορδάνογλου είναι πολύ εύκολο να υποστηρίξει πως ο βασικός δείκτης του μεγέθους ενός κράτους, που είναι η σχέση δημοσίων δαπανών προς το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, δεν μπορεί να υποστηρίξει τις απόψεις που με τόσο πάθος προβάλλονταν σχετικά με το μέγεθος του κράτους Έτσι, λοιπόν, το μετεμφυλιακό κράτος παρουσιάζεται κατά την περίοδο 1961-1973 ως με διαφορά μικρότερο από τα υπόλοιπα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης των «15», με εξαίρεση την Πορτογαλία. Η σχέση μεταξύ δημοσίων δαπανών και ΑΕΠ φθάνει κατά μέσο όρο το 23,2%. Η άνοδος του δείκτη πραγματοποιείται κατά την επόμενη περίοδο και φθάνει το 30% το 1980, εξακολουθώντας να είναι συγκριτικά ο μικρότερος στην ΕΕ. Οι ρυθμοί αύξησης θα επιταχυνθούν κατά την αμέσως επόμενη περίοδο έτσι ώστε η σχέση δημοσίων δαπανών και ΑΕΠ να φθάσει στο 42-43% το 1985 και το 50% το 1990. Ωστόσο, με βάση τα αναθεωρημένα στοιχεία του ΑΕΠ, το ποσοστό αυτό ανερχόταν σε 45%. Για τις συγκρίσεις με την ΕΕ-15 θα πρέπει κανείς να έχει υπόψη του ότι το αντίστοιχο μέγεθος το 1990 ήταν 48%. Και εδώ, λοιπόν, δεν υπήρχαν αποκλίσεις. Τέλος, κατά την περίοδο 1991-2006, το μερίδιο των δαπανών της Γενικής Κυβέρνησης διατηρείται σταθερό και πάντοτε κοντά στο μέσο όρο της ΕΕ. Εντυπωσιακή ωστόσο θα είναι η άνοδος στα χρόνια 2007-2009, οπότε ο δείκτης μεγέθους του ελληνικού κράτους θα φθάσει το 54% –το οποίο θα πρέπει να συγκριθεί με το 45% της προηγούμενης περιόδου– χωρίς ωστόσο να δημιουργήσει και πάλι μεγάλες αποκλίσεις από τον μέσο όρο της ΕΕ-15, εφόσον όλες οι χώρες εξαιτίας της κρίσης αύξησαν τις δημόσιες δαπάνες τους. Τα μεγέθη που πολύ συνοπτικά παρουσίασα προηγουμένως δεν επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ενός υπερτροφικού και υπερμεγέθους κράτους. Κατά έναν αντίστοιχο τρόπο και ο αριθμός των υπαλλήλων, όσο και το δημοσιονομικό τους κόστος δεν μπορεί να επιβεβαιώσει αυτό το κράτος-ιδιαιτερότητα όπως πολλοί το θέλουν. Σπεύδω να θυμίσω στο σημείο αυτό ότι οι εκτιμήσεις τόσο του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων, όσο και του κόστους τους δεν είναι μια εύκολη υπόθεση, όπως φάνηκε και πολύ πρόσφατα από τις απεγνωσμένες προσπάθειες του ελληνικού κράτους να τους απογράψει. Οι δυσκολίες για τέτοιες εκτιμήσεις στο παρελθόν είναι ακόμη μεγαλύτερες. Ο Ιορδάνογλου κάνει στον τομέα αυτό μία επίδειξη γνώσεων, όσον αφορά τα τεκμήρια που θα χρησιμοποιήσει αλλά και κριτικής σκέψης στον τρόπο με τον οποίο τα αξιολογεί και στη συνέχεια τα χρησιμοποιεί. Έτσι, και με βάση τις εκτιμήσεις για την απασχόληση, τα συμπεράσματα του Ιορδάνογλου δεν συμπίπτουν με τις ευρέως διαδεδομένες πεποιθήσεις ότι η Ελλάδα διέθετε ένα ογκώδες κράτος ήδη από τη δεκαετία του 1950. Αντιθέτως, το μέγεθος της δημόσιας απασχόλησης στην προ της μεταπολίτευσης Ελλάδα ήταν περιορισμένο και αντιστοίχως περιορισμένο ήταν και το σχετικό δημοσιονομικό κόστος. Τα μεγέθη θα αρχίσουν να ανέρχονται μετά τη μεταπολίτευση, οπότε το προσωπικό του δημόσιου τομέα διπλασιάστηκε μέσα σε δεκαπέντε χρόνια, με το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1980 να διατηρεί τα πρωτεία. Ο αριθμός των εργαζομένων στο Δημόσιο θα εξακολουθήσει να αυξάνεται και στη συνέχεια, με τη δεκαετία του 2000 να γνωρίζει μία επιτάχυνση. Αλλά μόνο με βάση τα στοιχεία του 2008, ο μέσος όρος της απασχόλησης στο Δημόσιο σε σύγκριση με το σύνολο του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ξεπέρασε τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (22,3% έναντι 21,2%). Συνεπώς και τα στοιχεία αυτά δεν επιβεβαιώνουν τις απόψεις για ένα υπερδιογκωμένο κράτος, αλλά όπως υποστηρίζει με αρκετά πετυχημένα παραδείγματα ο Ιορδάνογλου, για ένα κράτος που έχει προβλήματα αποτελεσματικής λειτουργίας και δυσκολίες προσαρμογής στις μεταβολές του περιβάλλοντος. Αντίστοιχη είναι και η επιχειρηματολογία που αναπτύσσει για το δημοσιονομικό κόστος των απασχολούμενων στον δημόσιο τομέα, όπου η έμφαση δίνεται στην ανυπαρξία των μηχανισμών ελέγχου των δημοσίων δαπανών και αντιστοίχως προσαρμογής του θεσμικού πλαισίου διαχείρισης στα δεδομένα της εκάστοτε πολιτικής συγκυρίας. Ο Ιορδάνογλου υπογραμμίζει ότι δεν είναι το μισθολογικό κόστος των εργαζομένων στο κράτος που προκάλεσε τις μεγαλύτερες επιβαρύνσεις στις δημόσιες δαπάνες, όσο οι δαπάνες για μεταβιβαστικές πληρωμές και επιδοτήσεις και μέσα σε αυτές οι συντάξεις. Οι δαπάνες αυτές δεν εκφράζουν κατά τον συγγραφέα τίποτε περισσότερο από μία ευνοϊκή μεταχείριση ορισμένων κοινωνικών ομάδων. Επομένως για τον Ιορδάνογλου το πρόβλημα δεν βρίσκεται στις πελατειακές σχέσεις, όπως καθημερινά ακούμε, όσο στην ικανότητα των ομάδων πίεσης να επηρεάσουν, στο πλαίσιο ενός ανελαστικού θεσμικού πλαισίου τις κρατικές πολιτικές. Τα εμπειρικά δεδομένα λοιπόν δεν υποδεικνύουν καμιά ελληνική εξαίρεση ή ιδιαιτερότητα. Το ελληνικό κράτος κινείται, από άποψη μεγέθους, σε όλη τη διάρκεια της μεταπολιτευτικής περιόδου κάτω από το μέσο όρο ή στο όριό του, άρα δεν μπορεί να τεκμηριωθεί μια άποψη για ένα υπερμέγεθες, υπερτροφικό κράτος-εργοδότη. Το πρόβλημα συνεπώς δεν βρίσκεται εκεί, αλλά αφενός μεν στο κατά πόσον η οικονομία και το φορολογικό σύστημα μπορούν να στηρίξουν ένα τέτοιο κράτος και στη συνέχεια κατά πόσον το κόστος ανταποκρίνεται στην ποιότητα και το εύρος των υπηρεσιών που προσφέρονται. Και εκείνο που θα πρέπει να παραδεχτεί κανείς είναι ότι η Ελλάδα προσπάθησε μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα να φτιάξει ένα κράτος πρόνοιας χωρίς να πληροί τις οργανωτικές και χρηματοδοτικές συνθήκες για κάτι τέτοιο. Ή, με διαφορετικά λόγια, δεν είχε ούτε τα εισοδήματα για να το κάνει, ούτε τις διοικητικές ικανότητες για να το στηρίξει. Η φυσιολογία του κράτους αποτελεί το ένα σκέλος των ζητημάτων που διερευνά ο Ιορδάνογλου στο βιβλίο του. Το δεύτερο αφορά την παθολογία όπως αυτή εκδηλώνεται μέσω των σχέσεων του κράτους με την κοινωνία των πολιτών. Ο συγγραφέας αφιερώνει αρκετές σελίδες του βιβλίου για να στηρίξει την άποψη πως ο ορισμός της κοινωνίας των πολιτών που χρησιμοποιήθηκε για να συγκροτηθεί το τρέχον κοινωνιολογικό παράδειγμα προσπαθούσε να διαμορφώσει την εντύπωση ότι μία αγαθή κοινωνία των πολιτών έρχεται αντιμέτωπη με ένα κακό κράτος. Θεωρεί, και δικαίως, πως μία τέτοια άποψη είναι εντελώς παραπλανητική και αναζητεί έναν ορισμό με μεγαλύτερη ευρετική ευχέρεια, εφόσον το ζητούμενο δεν είναι να εξωραΐσουμε αλλά να κατανοήσουμε. Με τον τρόπο αυτό, κατά τον συγγραφέα, θα μπορέσουμε με μεγαλύτερη άνεση να εκτιμήσουμε την ισχύ του κράτους. Και η προσέγγισή του, πειστικά δείχνει ότι «όταν το ελληνικό κράτος ήταν “ισχυρό” δεν ήταν μεγάλο και όταν μεγάλωσε “έπαψε” να είναι ισχυρό». Για τον Ιορδάνογλου λοιπόν η πτώση της δικτατορίας άλλαξε τους συσχετισμούς ισχύος ανάμεσα στις κυβερνήσεις και τις ομάδες πίεσης και μετέτρεψε τον «πολιτικό ανταγωνισμό σε πλειοδοτικό διαγωνισμό». Η εποχή των Μεγάλων Προσδοκιών οδηγεί στην παραμόρφωση των μηχανισμών παρέμβασης στην οικονομία έτσι ώστε να μετατραπούν σε μηχανισμούς ικανοποίησης απαιτήσεων, που ήταν αδύνατον να συμβιβαστούν με την οικονομική μεγέθυνση της χώρας. Θα απέμενε να δει κανείς τους τρόπους με τους οποίους ο συγγραφέας αντιμετωπίζει την πρακτική του ελληνικού κράτους να εκτρέπει τις συλλογικές εκφράσεις των κοινωνικών ομάδων σε στενά συντεχνιακές κατευθύνσεις. Κύριος μοχλός, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει, ότι είναι οι πελατειακές σχέσεις. Τουλάχιστον αυτή την εικόνα δίνει το μεταπολιτευτικό κοινωνιολογικό παράδειγμα, αυτή την εικόνα εκπέμπουν και τα ΜΜΕ, έτσι ώστε οι πελατειακές σχέσεις να θεωρούνται ως ο βασικός μοχλός όχι μόνο ενσωμάτωσης των πληθυσμών στην πολιτική, αλλά και διαφθοράς. Οι πελατειακές σχέσεις εμφανίζονται στη φιλολογία των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών μετά τον πόλεμο σε μία προσπάθεια να κατανοηθεί τι είναι εκείνο που ενσωματώνει σε έναν ενιαίο κρατικό μηχανισμό πληθυσμούς που δεν ζουν στο καθεστώς της αγοράς. Η έννοια χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο σε πληθυσμούς των αναπτυσσόμενων χωρών. Πρωτοπόροι στην εισαγωγή αυτής της έννοιας στα ελληνικά δεδομένα ήσαν οι ανθρωπολόγοι: αν δεν απατώμαι δε ο Τζον Κάμπελ στη μελέτη του για τους Σαρακατσάνους ήταν ο πρώτος που την υιοθέτησε ως βασική ερμηνευτική μεταβλητή του τρόπου με τον οποίο εντάχθηκαν οι ομάδες αυτές στο ελληνικό κράτος. Θυμίζω ακόμη τις εργασίες του Κηθ Λεγκ για την πολιτική στη σύγχρονη Ελλάδα, του Ζαν Μεϋνώ για τα ελληνικά πολιτικά κόμματα, αλλά και το σημαντικό βιβλίο του Ιωάννη (Τζων) Πετρόπουλου για τη συγκρότηση του κράτους στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1833-1843, των οποίων η ραχοκοκαλιά στηρίζεται στην προσπάθεια να κατανοηθεί η ελληνική πραγματικότητα με τη χρήση της έννοιας της πατρωνίας. Οι εργασίες αυτές υπήρξαν πολύ σημαντικές για την εποχή τους, η εργασία δε του Πετρόπουλου εξακολουθεί και σήμερα να είναι πολύτιμη. Ωστόσο ήδη από τη δεκαετία του 1970 αρχίζουν να δημοσιεύονται κείμενα που ναι μεν αποδέχονται ότι οι πελατειακές σχέσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να κατανοηθεί η μικρο-πραγματικότητα, ωστόσο η ευρετική αξία τους είναι μηδαμινή για προσεγγίσεις σε μεγάλη κλίμακα. Παρ’ όλα αυτά μέχρι σήμερα οι κοινωνικές επιστήμες και η ιστορία στην Ελλάδα εξακολουθούν να επικαλούνται την έννοια αυτή για να λύσουν τα αδιέξοδά τους, ενώ στον δημόσιο λόγο οι πελατειακές σχέσεις αποτελούν το θέσφατο που εξηγεί τη θλιβερή κατάστασή μας. Ίσως γιατί με τον τρόπο αυτό όλοι είμαστε συνυπεύθυνοι στο κατάντημα της χώρας. Το πρόβλημα λοιπόν από πολιτικό γίνεται ηθικό. Αν κανείς λάβει υπόψη του τη σχετική διεθνή φιλολογία για το κράτος θα διαπιστώσει πως μόνο στην Ελλάδα εξακολουθούμε να δίνουμε τόσο μεγάλη προσοχή στις πελατειακές σχέσεις προκειμένου να κατανοήσουμε τα προβλήματα στον ιστορικό αλλά και στον ενεστώτα χρόνο. Για τον λόγο αυτό συμφωνώ απολύτως με τον Ιορδάνογλου όταν γράφει από πολύ νωρίς στο βιβλίο του ότι «οι οπαδοί του μεταπολιτευτικού κοινωνιολογικού παραδείγματος επιχειρούν να εξηγήσουν περισσότερα από όσα μπορούν να εξηγηθούν με τις πελατειακές σχέσεις και γι’ αυτό συχνά συγχέουν την παθογένεια με τα συμπτώματά της». Ο συγγραφέας σπεύδει στη συνέχεια να κάνει μία θεμελιώδη διάκριση, στην οποία στηρίζεται η επιχειρηματολογία του στα αμέσως επόμενα στάδια της ανάλυσής του. Διαφοροποιεί εντελώς τις ατομικές σχέσεις πατρωνίας, στις οποίες είναι σαφές ότι ο πάτρωνας είναι εκείνος που αποτελεί τον ισχυρό πόλο, και τις σχέσεις εκείνες που περιλαμβάνουν εκδουλεύσεις για λογαριασμό ομάδων. Στην τελευταία αυτή περίπτωση δεν είναι σαφές ποιος είναι πιο ισχυρός: «οι πολιτικοί μπορούν θαυμάσια να είναι δέσμιοι ενός θηρίου που είτε οι ίδιοι είτε οι προκάτοχοί τους (από σχέδιο ή από ενδοτικότητα) εξέθρεψαν». Γιατί τελικά, και κατά τη γνώμη μου πολύ ορθά, οι ομάδες εκείνες που συγκροτούν την κοινωνία των πολιτών δεν αναπτύσσουν μία δράση κατ’ ανάγκην ευεργετική, αλλά απλά διεκδικούν την ικανοποίηση των συμφερόντων τους. Και η εξαιρετική συχνά ισχύς που διατηρούν ορισμένες εξ αυτών, τους εξασφαλίζει την ικανότητα να υιοθετούν πρακτικές καθόλα συντεχνιακές, στο όνομα της κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας. Με τον τρόπο αυτό ο κύκλος κλείνει. Το πρόβλημά μας δεν είναι κατά κύριο λόγο οι πελατειακές σχέσεις, το υπερμέγεθες κράτος, η ασθενής κοινωνία των πολιτών. Το πρόβλημα βρίσκεται, έτσι όπως διαβάζω τον Ιορδάνογλου, στην αναζήτηση των μηχανισμών εκείνων που θα καταστήσουν το κράτος αποτελεσματικό στις υπηρεσίες που προσφέρει και συνάμα ισχυρό στη διαχείριση των ομάδων πίεσης που προσπαθούν να το χειραγωγήσουν. Ο Ιορδάνογλου επιμένει ότι αν θέλουμε να κατανοήσουμε το πώς φτάσαμε στη σημερινή κρίση και εν τέλει γιατί δυσκολευόμαστε να την ξεπεράσουμε, θα πρέπει να διαβάζουμε την καθημερινότητα σε όρους ομάδων πίεσης και τις επικλήσεις για δικαιοσύνη και κοινωνικό κράτος, εν πολλοίς ως προσχήματα για τη διατήρηση ή διάσωση των συμφερόντων τους. Γιατί, τελικά, αν αφήσουμε κατά μέρος τα κανονιστικά σχήματα που επικράτησαν στο μεταπολιτευτικό κοινωνιολογικό παράδειγμα, η προσεκτική μελέτη του κρατικού φαινομένου μάς δείχνει πως η κοινωνία των πολιτών υπήρξε και εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά ισχυρή σε αντίθεση με όσα περί του αντιθέτου υποστηρίζονται.

Κράτος και ομάδες συμφερόντων

Σύνδεση