JOYCE x 2 = ?

Τζέημς Τζόυς, Η αγρύπνια των Φίννεγκαν, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Ελευθέριος Ανευλαβής, τ. Α΄+Β΄, Κάκτος, Αθήνα 2013, σελ. 757 και 844 Τζέημς Τζόυς, Γράμματα στη Νόρα, εισαγωγή, μετάφραση: Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, 2013, σελ. 141 1. Ο Τζέημς Τζόυς άρχισε, κατά την μαρτυρία του, να δουλεύει στο μυαλό του το βιβλίο “maledetto”,[1] όπως το χαρακτήριζε ο ίδιος, το Έργο εν προόδω, όπως επέβαλε να αναφέρεται σε συζητήσεις όσο το έγραφε και το δημοσίευε τμηματικά, το Finnegans Wake, όπως εκμυστηρεύθηκε στη σύζυγό του, Νόρα, ότι θα το τιτλοφορούσε, σχεδόν αμέσως μόλις τέλειωσε τον Οδυσσέα (1922). Η συγγραφή του βιβλίου αυτού θα τον απασχολούσε για τα επόμενα 16 χρόνια –το βιβλίο τελείωσε στις 13 Νοεμβρίου 1938 και έφτασε στα χέρια του τυπωμένο στις 30 Ιανουαρίου 1939– και θα τον καταπονούσε εξαιρετικά, τόσο ψυχικά και πνευματικά όσο και σωματικά. Ο τίτλος είναι δάνειο από ιρλανδέζικη μπαλάντα που περιγράφει πώς ένας εργάτης οικοδομών έπεσε από μια σκάλα σε ώρα εργασίας και όλοι πίστεψαν ότι είχε σκοτωθεί, αλλά στη διάρκεια της αγρυπνίας ξαναζωντάνεψε, μόλις του χτύπησε στα ρουθούνια η μυρωδιά του ουίσκι. Πολύ μελάνι έχει χυθεί για την σκόπιμη παράλειψη της αποστρόφου από το Finnegans, παράλειψη η οποία δεν περιορίζει τον τίτλο στο Αγρυπνία (πριν από την κηδεία) του Φίννεγκαν, αντίθετα τον διευρύνει, αναλόγως πώς θα τον διαβάσει κανείς σε Ξύπνημα/ ανάσταση των Φίννεγκαν. Να ληφθεί υπ’ όψιν ότι η λέξη wake εκτός από αγρυπνία και ξυπνήστε μπορεί να σημαίνει και τα απόνερα που αφήνει πίσω του ένα πλεούμενο. Ήδη από τον τίτλο ο αναγνώστης προειδοποιείται για τη δυνατότητα των πολλαπλών αναγνώσεων που παρέχει το βιβλίο ή, για να το πούμε πιο απλά, για το τι τον περιμένει. Γιατί, όπως λέει ο ίδιος ο συγγραφέας, το συγκεκριμένο βιβλίο απευθύνεται στον ιδανικό αναγνώστη που υποφέρει από την ιδανική αϋπνία.[2] Πίσω από τον Ιρλανδό μάστορα ελλοχεύει ένα παλαιότερο ιρλανδέζικο αρχέτυπο, η μορφή του μυθικού ήρωα και σοφού Φιν Μακ Κάμχαλ. Ο Τζόυς εκμυστηρεύθηκε σε φίλο του ότι συνέλαβε το βιβλίο σαν ένα όνειρο του αρχαίου Φιν που καθισμένος στις όχθες του ποταμού Λίφυ ζούσε τις τελευταίες του στιγμές βλέποντας να περνάει μπροστά από τα μάτια του η ιστορία της Ιρλανδίας και του κόσμου όλου – παρελθούσα και μέλλουσα. Για να στήσει αυτό το πολυεπίπεδο και πολυδαίδαλο βιβλίο ο Τζόυς αξιοποίησε μεγάλο μέρος από τις αχρησιμοποίητες σημειώσεις του για τον Οδυσσέα (κατά τη δήλωσή του, το βάρος τους ήταν ίσο με δώδεκα σημερινά κιλά) και κληροδότησε στις επόμενες γενιές των μελετητών του έργου 20.000 σελίδες σημειώσεις, προσχέδια και τυπογραφικά δοκίμια που απαίτησαν εξαιρετικά χρονοβόρα αντιπαραβολή και διαλεύκανση, προκειμένου να επιτευχθεί η ενσωμάτωση των 6.500 ελασσόνων μεν, πλην όμως κρίσιμων διορθώσεων, ώστε να έχουμε σήμερα στα χέρια μας την πλήρη και οριστική εικόνα του κειμένου.[3] «Γιατί γράψατε μ’ αυτόν τον τρόπο το βιβλίο σας;», τον ρώτησαν. «Για να έχουν δουλειά οι κριτικοί για τριακόσια χρόνια», απάντησε ο Τζόυς. Τι το ιδιαίτερο έχει αυτό το βιβλίο, το μόνο από τα έργα του άντρα της που η Νόρα Τζόυς διάβασε ολόκληρο και της άρεσε πολύ; Είναι η κατά Τζόυς οικουμενική ιστορία που συνδυάζει ιστορία και μύθο με τρόπο κωμικό. Μέσα από τα αναρίθμητα λογοπαίγνια, τις παραβολές, τις μπαλάντες, την φιλοσοφία, τα θρησκευτικά κείμενα, την χρήση μιας μοναδικής, προσωπικής γλώσσας που παίζει με ακούσματα από πολλές άλλες γλώσσες πλην των αγγλικών, με την ετυμολογία και την μυθολογία να συνεισφέρουν στην παρουσίαση των γεγονότων ο Τζόυς έγραψε ένα έργο που «να ανταποκρίνεται στην αισθητική του ονείρου, όπου οι μορφές προεκτείνονται και πολλαπλασιάζονται μόνες τους, όπου τα οράματα περνούν από την ασημαντότητα στην αποκάλυψη, όπου ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί τις ρίζες των λέξεων για να φτιάξει απ’ αυτές άλλες λέξεις, που θα είναι σε θέση να δώσουν όνομα στα φάσματά του, τις αλληγορίες, τις παραβολές του».[4] Αν στον Οδυσσέα ο Τζόυς περιγράφει μια μέρα από τη ζωή του ήρωά του, του Μπλουμ, στο Finnegans Wake προσπαθεί να εισβάλει στον κόσμο των ονείρων. Η νύχτα απαιτούσε και δικαιολογούσε ειδική γλώσσα. «Έβαλα την γλώσσα για ύπνο», είπε κάποτε. Και σε άλλη περίπτωση, «Γράφοντας για τη νύχτα, ειλικρινά δεν μπορούσα, αισθανόμουν ότι δεν μπορούσα να το κάνω χρησιμοποιώντας τις λέξεις με τις συνηθισμένες σχέσεις και συνδέσεις τους. Όταν, βέβαια, έρχεται η μέρα, όλα ξεκαθαρίζουν και πάλι … Θα τους ξαναδώσω την αγγλική τους γλώσσα. Δεν θα την καταστρέψω οριστικά».[5] Από τις τελευταίες προτάσεις γίνεται φανερό ότι το εγχείρημα του Τζόυς συνάντησε σφοδρή αντίδραση. Φίλοι και υποστηρικτές της δουλειάς του αντιμετώπισαν το Finnegans Wake το λιγότερο με σκεπτικισμό. Υπήρξαν πάντως και άλλοι, με επικεφαλής τον Σάμιουελ Μπέκετ, οι οποίοι τον στήριξαν όχι μόνον ηθικά αλλά και πρακτικά, στην συνέχιση της προσπάθειάς του, ειδικότερα δε στην απόπειρα να μεταφέρει αρχικά στα γαλλικά εκτενή αποσπάσματα του έργου, μεταξύ άλλων τον τελικό μονόλογο της Άννας Λίβιας Πλουράμπελλε, της κεντρικής ηρωίδας. Έτσι έχουμε στην διάθεσή μας επαρκείς πληροφορίες για το τι θεωρούσε καθοριστικής σημασίας στη μετάφραση του έργου του ο Τζόυς. Ο Τζόυς ήταν κατηγορηματικός στο ότι δεν υπάρχει τίποτα που να μην μεταφράζεται. Το αρχικό σχέδιο ήταν να γίνει η μετάφραση από τον Μπέκετ. Ο Μπέκετ όμως λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων δεν μπόρεσε να συνεχίσει για πολύ, οπότε συστάθηκε μια ομάδα από φίλους του Τζόυς, οι οποίοι ανέλαβαν να συνεχίσουν υπό την εποπτεία του συγγραφέα. Όπως παραδίδει ο Έλμαν, η ομάδα συναντιόταν μια φορά την εβδομάδα, ένα από τα μέλη της διάβαζε το αγγλικό κείμενο και ένα άλλο το γαλλικό. Η ανάγνωση διακοπτόταν συχνά για να συζητηθεί κάποια φράση ή για να εξηγήσει ο Τζόυς κάποια αμφισημία που θεωρούσε απαραίτητο να περάσει στην μετάφραση. Την μεγαλύτερη έμφαση την έδινε στην ροή της γραμμής, αφήνοντας συχνά άφωνους τους συνεργάτες του, γιατί πάσχιζε πολύ περισσότερο για τον ήχο και τον ρυθμό παρά για το νόημα, σε σημείο που οι άλλοι δυο αναγκάζονταν να τον επαναφέρουν στην τάξη. Ως προς την μουσικότητα του κειμένου αρκεί κανείς να ακούσει τον ίδιο τον Τζόυς σε μια σπάνια ηχογράφηση, όπου διαβάζει τον τελικό μονόλογο της Άννας Λίβιας για να καταλάβει αμέσως τι εννοώ. Έχουμε άλλωστε πολλές αναφορές του που δείχνουν ότι όλο αυτό το ετερόκλητο υλικό δουλεύτηκε με περισσή έγνοια, ώστε οι λέξεις να υποταχτούν στον ρυθμό του νερού. Στην κόρη του, Λουτσία, έγραφε: «Ένας θεός ξέρει ποιο είναι το νόημα του βιβλίου μου. Εν ολίγοις, είναι ευχάριστο στο αυτί». Και όταν κάποτε ρωτήθηκε αν το βιβλίο του είναι μίγμα λογοτεχνίας και μουσικής, απάντησε κατηγορηματικά: «Όχι, είναι καθαρή μουσική».[6] Ας μην ξεχνάμε ότι ο πολύ γνωστός συνθέτης Τζον Κέιτζ βάσισε αρκετά open scores του στο συγκεκριμένο έργο. Άρα ο μεταφραστής που θα αναλάβει να φέρει σε πέρας το επίμοχθο έργο της μετάφρασης του Finnegans Wake δεν πρέπει με κανένα τρόπο να αγνοήσει την παράμετρο αυτή. Για τα λογοπαίγνια, τις αμφισημίες, τα πολλαπλά νοηματικά επίπεδα κ.ο.κ. έχει πλέον σήμερα την αρωγή εξαιρετικών σημειώσεων από έγκριτους μελετητές του Τζόυς. Όρεξη να ’χει να διαβάζει και να ανατρέχει σε βοηθήματα. Για την μουσικότητα εκτός από το ένστικτο απαιτείται και σκληρή, εξουθενωτική δουλειά. 2. Στην μεταφραστική διαδικασία υπάρχουν πάντα απώλειες. Απώλειες που συχνά αντισταθμίζονται από κάποια άλλα κέρδη ή, ενίοτε μένουν μετέωρες. Απώλειες μεγάλες ή μικρές. Κατά τη γνώμη μου η μεγάλη απώλεια κατά την μεταφορά του Finnegans Wake στα ελληνικά από τον Ελευθέριο Ανευλαβή είναι η παντελής έλλειψη μουσικότητας. Θα δώσω ένα παράδειγμα για να γίνει κατανοητό τι εννοώ. Ανέφερα πιο πάνω ότι ο Τζόυς δούλευε και δημοσίευε τμηματικά το Έργο εν προόδω. Παράλληλα είχε αρχίσει και η προσπάθεια μετάφρασης αυτών των κομματιών. Θα παραθέσω ένα απόσπασμα απ’ αυτά που μεταφράστηκαν στα γαλλικά υπό την εποπτεία του Τζόυς και θα ακολουθήσει η μετάφραση του Ελ. Ανευλαβή. To αγγλικό κείμενο: Can’t hear with the waters of. The chittering waters of. Flittering bats, fieldmice bawk talk. Ho! Are you not gone ahome? What Tom Malone? Can’t hear with bawk of bats, all thim liffeying waters of. Ho, talk save us! My foos won’t moos. I feel as old as yonder elm.A tale told of Shaun or Shem? All Livia’s daughtersons. Dark hawks hear us. Night! Night! My ho head halls. I feel as heavy as yonder stone. Tell me of John or Shaun? Who were Shem and Shaun the living sons or daughters of? Night now! Tell me, tell me, tell me, elm! Night night! Telmetale of stem or stone. Beside the rivering waters of, hitherandthithering waters of! Night! Το γαλλικό: N'entend pas cause les ondes de. Le bébé babil des ondes de. Souris chance, trotinette cause pause. Hein! Tu n'est past rentré? Quel père André? N'entend pas cause les fuisouris, les liffeyantes ondes de, Eh! Bruit nous aide! Mon pied à pied se lie lierré. Je me sens vieille comme mon orme même. Un conte conté de Shaun ou Shem? De Livie tous les fillefils. Sombre faucons écoutent l'ombre. Nuit. Nuit. Ma taute tête tombe. Je me sens lourde comme ma pierrestone. Conte moi de John ou Shaun. Qui furent Shem et Shaun en vie les fils ou filles de. Là-dessus nuit. Dis-mor, dis-mor, dis-mor, orme. Nuit, Nuit! Contemoiconte soit tronc ou pierre. Tant riviérantes ondes de, courtecourantes ondes de. Nuit. Η μετάφραση Ανευλαβή: Δεν μπορώ ν’ ακούσω με τα νερά. Το μουρμουρητό των νερών. Νυχτερίδες να φτερουγίζουν, αρουραίοι να ανταπαντούν. Έι! Δεν πας σπίτι; Ποιος Τόμπας Μαλόουντι; Δεν μπορώ ν’ ακούσω με το γρύλλισμα των αρουραίων, όλα αυτά τα νερά που λίφφουν. Έι ψιτ, η κουβέντα να μας φυλάει! Τα πόδια μου δεν κουνιούνται. Αισθάνομαι τόσο γριά σαν τη φτελιά εκειδά. Μια ιστορία ειπωμένη για τον Σων ή τον Σημ; Όλοι οι θυγατρογιοί της Λίβιας. Σκοτεινά γεράκια μας ακούνε. Νύχτα! Νύχτα! Το γερό κεφάλι μου ηχωπέφτει. Αισθάνομαι τόσο βαριά σαν την πέτρα εκειδά. Πες μου για τον Τζων ή τον Σων. Ποιανού γιοι ή θυγατέρες ήτανε ο Σημ και ο Σων; Νύχτα τώρα! Πες μου, πες μου, πες μου φτελιά! Νύχτα νύχτα! Πεσμουιστορία του κοτσανιού ή της πέτρας, πλάι στα ποταμόνερα που πηγαινοέρχονται. Νύχτα! Ακόμη και αν ο αναγνώστης δεν ξέρει γαλλικά, μπορεί να διακρίνει στην γαλλική εκδοχή την συνεχή προσπάθεια να διατηρούνται, όπου είναι εφικτό, τόσο οι παρηχήσεις όσο και η ποσότητα των συλλαβών. Βεβαίως τα ελληνικά χαρακτηρίζονται από πολυσύλλαβες λέξεις –εκεί όπου τα αγγλικά και τα γερμανικά, και λιγότερο τα γαλλικά, διαθέτουν ολιγοσύλλαβες– παρουσιάζουν δε δυσκαμψία στην σύνθεση. Παρά ταύτα ότι υπάρχουν περιθώρια τζοϋσικότερης προσέγγισης θα το διακρίνει ο αναγνώστης. Το chittering, φερ’ ειπείν, παραπέμπει σε πουλιά, είναι το τιτίβισμα. Δύο τα συν: τζοϋσικότατη έκφραση το τιτίβισμα του νερού και όμορφη παρήχηση. Είναι «ευχάριστο στο αυτί», όπως θα έλεγε ο Τζόυς. Το μουρμουρητό είναι λύση αβασάνιστη. Stem and stone δίνει το πρωτότυπο. Tronc ou pierre, η γαλλική εκδοχή που διατηρεί την ποσότητα των συλλαβών όπως και την παρήχηση. Τόσο το stem όσο και tronc εκτός από στέλεχος φυτού σημαίνουν και κορμός. Αλλά υπάρχουν και εναλλακτικές λύσεις που προσφέρονται πιο πολύ, που ακούγονται καλύτερα από το κοτσάνι : μίσχος, βλαστάρι. Για την δημιουργία νέων ήχων και λέξεων ο Τζόυς έφτιαχνε τους πιο ετερόκλητους καταλόγους, από ονόματα που έβρισκε στον τηλεφωνικό κατάλογο μέχρι ονόματα ποταμών που ανίχνευε στους χάρτες. Ακόμη και σε περιόδους που η όρασή του δεν τον βοηθούσε, δεν σταματούσε ποτέ αυτό το είδος της έρευνας. Όπως γράφει ο Έλμαν, στα μέσα Απριλίου 1925 και ενώ βρισκόταν στην κλινική μετά την έβδομη επέμβαση στο μάτι του, ζήτησε από μια οικογενειακή φίλη, την Έλεν Νάτινγκ, να του διαβάσει το ευρετήριο ενός βιβλίου για την πόλη του Δουβλίνου. Την άκουγε με μεγάλη προσοχή και άρπαζε στον αέρα όσα στοιχεία τον ενδιέφεραν. Τον απασχολούσαν όλες οι πτυχές των εισβολών των Δανών, όπως, για παράδειγμα, το ότι είχαν προελάσει μέσα στην χώρα «ίσαμε εκεί που φτάνει ο σολωμός».[7] Σε ένα από τα ωραιότερα αποσπάσματα του βιβλίου, εφάμιλλο σύμφωνα με αρκετούς κριτικούς με τον τελικό μονόλογο της Άννας Λίβιας, περιγράφει την μετάβαση στη νύχτα. Ανέκαθεν ο Τζόυς περιέγραφε εξαιρετικά το λυκόφως και το λυκαυγές, τις μεταβατικές φάσεις του χρόνου. Εδώ περιγράφει τον ποταμό Λίφυ καθώς σουρουπώνει. Ο Γ. Γ. Τίνταλ (W. Y. Tindall) χαρακτηρίζει το κομμάτι αυτό ύμνο στην αναγέννηση, στη νύχτα που πέφτει, στον θάνατο, στο ζωντανό ποτάμι. Για να το γράψει ο Τζόυς αξιοποίησε έναν από τους καταλόγους του, αυτόν με τα ονόματα των ποταμών. Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα: Look, look, the dusk is growing. My branches lofty are taking root. And my cold cher’s gone Ashley. Fieluhr? Filou! What age is at? It saon is late. ‘Tis endless now senne eye or erewone last saw Waterhouse’s clogh. They took it asunder, I hurd thum sigh. When will they reassemble it? O, my back, my back, my bach! I’d want to go to Aches-les-Pains. Pingpong! There’s the Belle for Sexaloitez! And Concepta de Send-us-pray! Pang! Wring out the clothes! Wring in the dew! Στις έξι αυτές αράδες εμπεριέχονται τουλάχιστον δέκα ονόματα ποταμών. Ακολουθεί η εκδοχή Ανευλαβή: Κοίτα, κοίτα, το σούρουπο μεγαλώνει. Τα κλαδιά μου αγέρωχα βγάζουνε ρίζες. Και η παγωμένη μου σερσάρκα έχει γίνει σταχτοασχλεϋφλαμουριά. Τι ώρα είναι; Κάθαρμα! Πόσων χρονών είναι; Είναι σονκιόλας αργά. Είναι ατέλειωτη ώρα από τότε που εγώ ή άλλος κανείς είδε τελευταία το ρολόι του Υδραγωγείου. Το έκαναν κομμάτια, τους άκουσα ν’ αναστενάζουν. Πότε θα το ξαναμοντάρουν; Αχ, η μέση μου, η μέση μου, αγάπη μου! Θα ’θελα να πάω στο Ποναίξ-λε-Πονομπαίν. Πινγκπόνγκ! Να η καμπάνα των Σεξιφέστιβαλ. Και Γκαστρωμένη του Στείλε-μας-προσευχή! Πανγκ! Κουδουνοστράγγιζε τα παλιόρουχα! Κουδουνοστράγγιζε τα δροσοκαίνουργια! Ο μεταφραστής παραθέτει σε υποσημείωση όλα τα ονόματα των ποταμών χωρίς να κάνει την παραμικρή προσπάθεια να βρει μια μεταφραστική λύση για να τα εντάξει στο σώμα του κειμένου. Μια σχετικά προσιτή λύση θα ήταν να κάνει έναν κατάλογο με τα ελληνικά ποτάμια και να δημιουργήσει εξαρχής λέξεις που θα μπορούσαν να ενταχθούν λειτουργικά στο κείμενο. Ποιος αναγνώστης θα πεισθεί διαβάζοντας αυτή την μετάφραση ότι τούτο είναι ένα από τα ωραιότερα κομμάτια του πρωτοτύπου; Και μια ακόμη ερώτηση: Γιατί κουδουνοστράγγιζε και όχι απλώς στίψε; Γιατί παλιόρουχα και όχι απλώς ρούχα; «Η μετάφραση που διαβάζεις, αναγνώστη, δεν είναι ούτε μια “ωραία άπιστη”, ούτε μια φιλολογική μετάφραση, ούτε μια εξευγενισμένη. Ένα αυθαίρετο, αλλά όχι ετσιθελικό, “φύρδην-μίγδην” είναι που μιμείται τα φιννεγκανικά “φύρδην-μίγδην” του Τζόυς.»[8] γράφει ο μεταφραστής στην εισαγωγή του. Προσωπικά το απόσπασμα αυτό μου προκαλεί απορίες. Πώς γίνεται μια μετάφραση που δεν φιλοδοξεί να λέγεται φιλολογική να παραθέτει τόσο πολλές σημειώσεις; Το πρωτότυπο στην απλή έκδοση του Penguin είναι 628 σελίδες. Η ελληνική μετάφραση κυκλοφορεί σε δύο τόμους, 757 (μείον την εισαγωγή) ο Α΄ συν 844 ο Β΄, σύνολο γύρω στις 1.600 σελίδες. Υπάρχουν σελίδες με δέκα αράδες κείμενο και όλη η υπόλοιπη είναι σημειώσεις. Προς τι όλο αυτό το φόρτωμα; Τι μένει στον μέσο αναγνώστη, που θα αγοράσει το βιβλίο από περιέργεια, για να δει γιατί θεωρείται τόσο σπουδαίο; Θα διαβάζει ή μάλλον θα πασχίζει να παρακολουθήσει το κείμενο και παράλληλα θα κοιτάζει και τις σημειώσεις; Στις δέκα σελίδες θα εγκαταλείψει κάθε προσπάθεια. Ακόμη και η ογκωδέστατη γερμανική έκδοση, η οποία παραθέτει και το πρωτότυπο, και προφανώς απευθύνεται κατά κύριο λόγο σε μελετητές του έργου, έχει πολύ λιγότερες σημειώσεις. Δεύτερον, τι ακριβώς σημαίνει αυτό το «δεν είναι ούτε μια “ωραία άπιστη”»; Μήπως, όπως και πάλι μας πληροφορεί ο μεταφραστής, ότι η μετάφραση είναι πιστή, ότι δεν άφησε ούτε λέξη αμετάφραστη; Στο σημείο αυτό θα κάνω αναπόφευκτα μια παρέκβαση: Στο σύντομο σημείωμά του που προηγείται της εισαγωγής και επιγράφεται «Εξομολόγηση του μεταφραστή» ο Ελ. Ανευλαβής δηλώνει ότι δεν είναι επαγγελματίας μεταφραστής και ότι το εγχείρημα της μετάφρασης του Τζόυς του πήρε επτά χρόνια. Με όλον τον σεβασμό στον χρόνο που ανάλωσε, τον ενημερώνω ότι επαγγελματίες μεταφραστές και συνάμα ερασιτέχνες με όλη την σημασία της λέξης ανάλωσαν πολύ περισσότερα χρόνια για να βγάλουν πέρα την μετάφραση αυτού του «θηρίου». Ο Ντίτερ Χ. Στύντελ (Dieter H. Stündel), για παράδειγμα, χρειάστηκε 17 χρόνια για να ολοκληρώσει την μετάφραση στα γερμανικά, έχοντας στο οπλοστάσιό του και μια διδακτορική διατριβή πάνω στο έργο του Γερμανού συγγραφέα Άρνο Σμιτ (Arno Schmidt), ο οποίος είχε επίσης επιχειρήσει να μεταφράσει το Finnegans Wake. Κατά δήλωση του ίδιου, τα 10 πρώτα χρόνια προσπαθούσε μελετώντας να μπει στον κόσμο του Τζόυς και μετά άρχισε η συστηματική μεταφραστική δουλειά. Η Ντάι Κόνγκρονγκ (Dai Congrong) χρειάστηκε δέκα χρόνια εξαντλητικής δουλειάς για να μεταφράσει το πρώτο ήμισυ του βιβλίου στα κινεζικά, ακολουθώντας την τακτική του «σπασίματος» όλων των λέξεων, προκειμένου στην συνέχεια να τις ανασυνθέσει κατά το δυνατόν στην γλώσσα της. Παρά ταύτα, όπως η ίδια δήλωσε πολύ ταπεινά, στάθηκε αδύνατον να μεταφράσει περισσότερες από τα 2/3 των λέξεων, γιατί δεν της το επέτρεπε η γλώσσα της, οπότε αναγκάστηκε σε ορισμένα σημεία να απλουστεύσει το πρωτότυπο για να περισώσει το νόημα και την μουσικότητα. Ίσως το «ωραία άπιστη» επιβάλλεται εκ των πραγμάτων στην συγκεκριμένη μετάφραση. Εκτός αυτού, εφόσον ο μεταφραστής ισχυρίζεται ότι έχει κάνει πιστή μετάφραση, δεν θα έπρεπε να έχει διορθώσει, φερ’ ειπείν, τον Τζόυς όσον αφορά τον μύθο του Αισώπου με το μυρμήγκι και το τζιτζίκι.[9] Ο Τζόυς χρησιμοποιεί μεταγενέστερη παραλλαγή του μύθου, η οποία αναφέρεται σε ακρίδα και όχι σε τζιτζίκι. Το κάνει σκοπίμως. Δεν θα υπεισέλθω σε πολλές λεπτομέρειες. Στα αγγλικά η ακρίδα λέγεται grasshopper. Το παρατσούκλι αυτό είχαν κολλήσει στον Τζόυς οι φίλοι του, γιατί ήταν ψηλόλιγνος με μακριά χέρια και πόδια. Για του λόγου το αληθές βλέπε το εύγλωττο σκίτσο του Σέρτζιο Μπον (Sergio Bon). Παραφθείροντας τη λέξη σε gracehoper,[10] λέγοντάς μας μάλιστα πιο κάτω ότι ήταν ψόφια στην πείνα, ο συγγραφέας σκαρώνει ένα λογοπαίγνιο με την λέξη grace που σημαίνει χάρη και hoper που σημαίνει αυτόν που ελπίζει. Πίσω από την παραλλαγμένη λέξη αχνοφέγγει η μορφή του αδερφού του, Στανίσλαου Τζόυς, από τον οποίο ο Τζόυς διαρκώς απαιτούσε οικονομική βοήθεια. Αυτά ως μία πρώτη, βασική προσέγγιση στο λογοπαίγνιο. Τώρα, όσον αφορά το φύρδην-μίγδην, εδώ έχει γίνει οπωσδήποτε ένα λάθος στην χρήση των εισαγωγικών. Στο φύρδην-μίγδην του Τζόυς βεβαίως θα μπουν εισαγωγικά. Διότι ο Τζόυς δεν έγραφε φύρδην-μίγδην. Χρειάστηκε δεκαέξι χρόνια για να ολοκληρώσει το Finnegans Wake μη αφήνοντας τίποτα στην τύχη. Για να μιμηθεί την πολυπλοκότητα του σχηματισμού λέξης και εικόνας στο ασυνείδητο, πήρε καθιερωμένες λέξεις και εικόνες, τις διαμέλισε και τις ανασυνέθεσε. Κυκλοφορούσε με σημειωματάρια, κατέγραφε οτιδήποτε του κινούσε το ενδιαφέρον, χρησιμοποιώντας διαφορετικό χρώμα μολύβι κατά περίπτωση. Αν κάποιος του έκανε μια παρατήρηση, την περνούσε από ψιλό κόσκινο αλλά ποτέ δεν την απέρριπτε προκαταβολικά. Συχνά έλεγε σε φίλους του ότι η τάδε λέξη που είχαν χρησιμοποιήσει στην κουβέντα τους είχε συμπεριληφθεί στο Έργο εν προόδω. Κατασκεύασε, χάρη στην επιμονή, την ευρυμάθεια και την τόλμη του ένα ανεπανάληπτο πολύγλωσσο ιδίωμα, επιτυγχάνοντας «αυτό το ιδιαίτερο μίγμα προσήλωσης και αποστασιοποίησης, ευθυμίας και κατήφειας», όπως θα γράψει ο Έλμαν. Φοβούμαι ότι δεν ισχύει το ίδιο και για την ελληνική μετάφραση. Μπορεί ο κ. Ανευλαβής να έδωσε, όπως μας λέει στο σημείωμά του, την μάχη «με την βεβαιότητα ότι θα χαθεί, κινούμενος από άμετρη φιλοδοξία και αποκοτιά, αλλόκοτη επιθυμία και αγάπη», αλλά το δικό του φύρδην-μίγδην δεν επιδέχεται εισαγωγικά. 3. Η τρίτομη έκδοση των επιστολών του Τζόυς, με επιμέλεια των Ρίτσαρντ Έλμαν και Στιούαρτ Γκίλμπερτ περιλαμβάνει κάπου 1.500 επιστολές του συγγραφέα προς διάφορους αποδέκτες. Ακολούθησε μια έκδοση με επιλεγμένες επιστολές από τον Έλμαν, στην οποία συμπεριλήφθηκαν επιστολές που δεν υπήρχαν στην αρχική έκδοση. Μεταξύ αυτών και οι επιστολές της 7ης Σεπτεμβρίου, 2ας, 3ης, 6ης, 8ης, 9ης, 13ης, 15ης, 16ης και 20ής Δεκεμβρίου 1909 προς την σύζυγό του, Νόρα, η δημοσίευση των οποίων, όπως γράφει ο Έλμαν στον πρόλογό του, επιβάλλεται να αντιμετωπιστεί με σεβασμό στην ένταση και την ειλικρίνειά τους, καθώς και στο γεγονός ότι ο Τζόυς τηρεί την δέσμευσή του να εκφράζει χωρίς αναστολές ό,τι σκέφτεται. Η πρόσφατη έκδοση με τίτλο Γράμματα στη Νόρα είναι μια επιλογή της επιλογής του Έλμαν. Η δημοσίευση των επιστολών ενός διακεκριμένου προσώπου βοηθά κατά κύριο λόγο τον μελετητή του έργου του να εμβαθύνει περισσότερο και να αποκτήσει σφαιρικότερη αντίληψη για τα έργα και τις ημέρες της προσωπικότητας αυτής. Ενίοτε η γλαφυρότητα των επιστολών τις κάνει τερπνό ανάγνωσμα, οπωσδήποτε όμως δεν υποκαθιστά επ’ ουδενί την καθαυτό δημιουργία. Πάντως για να αποβεί χρήσιμο και αποτελεσματικό το εγχείρημα, απαιτεί από τον επιμελητή ή τον μεταφραστή σε βάθος γνώση του αντικειμένου και περισσή προσοχή. 4. «Μπάρνακλ είναι το επίθετό της; Ε, αυτή δεν πρόκειται να τον αφήσει ποτέ.», σχολίασε ο πατέρας του Τζόυς όταν έμαθε το επίθετο της Νόρας.[11] Διότι barnacle εκτός από αχριόχηνα σημαίνει και κολλιτσίδα. Πράγματι η Νόρα από το 1904 που γνώρισε τον Τζόυς μέχρι τον θάνατό του, το 1941, δεν έλειψε ποτέ από το πλευρό του. Ερωμένη, σύζυγος, μητέρα των παιδιών του, μούσα, συμπαραστάτρια και κυματοθραύστης σε μια ζωή πολυκύμαντη αλλά και πολύ ενδιαφέρουσα. Η συνεχής παρουσία της στο πλευρό του Τζόυς είχε ως αποτέλεσμα ότι ο αριθμός των επιστολών που αντάλλαξαν ήταν περιορισμένος. Περιορίστηκε δε ακόμη περισσότερο όταν τον Απρίλιο του 1939, με το φάσμα του πολέμου να πλανιέται πάνω από την Ευρώπη, με την κόρη τους, Λουτσία, σε ψυχιατρείο, οι Τζόυς αποφάσισαν να μετακομίσουν σε μικρότερο σπίτι, και η Νόρα, εκκαθαρίζοντας τα χαρτιά της, έσκισε αρκετά γράμματα που της είχε στείλει ο άντρας της. Όταν ρωτήθηκε από κοινή τους φίλη γιατί το έκανε αυτό, απάντησε: «Α, δεν ήταν να τα διαβάσει κανείς. Άλλωστε δεν ήταν και πολλά – δεν χωρίσαμε ποτέ μας».[12] Η μόρφωση της Νόρας ήταν στοιχειώδης. Δεν την ενδιέφερε η λογοτεχνία, δεν της άρεσαν τα βιβλία που έγραφε ο άντρας της (πλην του Φίννεγκαν), βαριόταν αφόρητα τις λογοτεχνικές συζητήσεις που υποχρεωνόταν να παρακολουθεί τα βράδια, την ταλαιπωρούσαν και την εκνεύριζαν οι φορτικές ερωτήσεις του Τζόυς σχετικά με την γυναικεία φύση. Ήταν μια γυναίκα γήινη, πανέξυπνη, με χιούμορ, απόλυτη στις απόψεις της, που δεν δίσταζε να κατσαδιάζει τον «Τζιμ» της για τα μεθύσια του και δεν ένιωθε το παραμικρό δέος γι’ αυτόν. Μέχρι τέλους πίστευε ότι ο Τζόυς θα είχε καλύτερη σταδιοδρομία αν είχε γίνει τραγουδιστής στην όπερα. Ο Τζόυς δεν πίστευε στην λογοτεχνική αξία της επιστολογραφίας, Βέβαια τα γράμματά του προς τη Νόρα, ακραία στην έκφραση, λυρικά και συνάμα τολμηρά, είναι συχνά δοκιμές ύφους. Αλλά είναι απλώς δοκιμές. Απαιτούσε πάντως από τη Νόρα να του απαντάει. Εκείνη στην αρχή ενδεχομένως κατέφευγε σε βιβλία με υποδείγματα επιστολών. Ο Τζόυς της ζήτησε να του γράφει απλά και φυσικά, να του εκμυστηρεύεται τις πιο κρυφές σκέψεις της, την προκαλούσε να τον συναγωνίζεται στην τόλμη της έκφρασης. Οι επιστολές αυτές σε συνδυασμό με τις απαντήσεις της Νόρας στις φορτικότατες ερωτήσεις του σχετικά με την έννοια της γυναικότητας, θα αποτυπωθούν μετά από εξαντλητική επεξεργασία στο έργο του. Τόσο στο Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία, όσο και στον Οδυσσέα, αλλά και στα υπόλοιπα έργα του υπάρχει ο απόηχος αυτών των επιστολών, κεκαλυμμένος και ηπιότερος αλλά οπωσδήποτε παρών. Σε γράμμα του στη Νόρα με ημερομηνία 29 Αυγούστου 1904 θα εντοπίσουμε σκέψεις του για την θρησκεία που θα τις βρούμε στο Πορτραίτο.[13] Το θέμα της προδοσίας, το οποίο τίθεται σε πολύ υψηλούς τόνους στα γράμματα της 6ης και 7ης Αυγούστου 1909, θα το βρούμε στους Εξόριστους. «Τραυμάτισα την ψυχή μου για σένα – ένα βαθύ τραύμα αμφιβολίας που δεν θα κλείσει ποτέ. Δεν θα ξέρω ποτέ, ποτέ σε τούτον τον κόσμο. Δεν θέλω ούτε να ξέρω ούτε να πιστεύω. Δεν με ενδιαφέρει. Δεν σε ποθώ άλλωστε στο σκοτάδι της πίστης. Αλλά μέσα στην ταραγμένη ζωντανή τραυματική αμφιβολία. Να σε κρατώ όχι με τα όποια δεσμά, ούτε καν της αγάπης, να ενώνομαι μαζί σου ψυχή τε και σώματι σε απόλυτη γύμνια»[14], βάζει ο Τζόυς τον Ρίτσαρντ να λέει στο τέλος των Εξόριστων. Και μπορεί η Μόλυ να ήταν πολύ πιο παχιά, όπως απάντησε η Νόρα, όταν κάποιος την ρώτησε αν ήταν εκείνη η Μόλυ Μπλουμ του Οδυσσέα, η λαγνεία της Μόλυ πάντως παραπέμπει κατευθείαν στις επιστολές του Δεκεμβρίου του 1909 που της είχε στείλει ο Τζόυς. Τα γράμματα αυτά είναι μια κατάθεση του Τζόυς, ψυχής και ύφους. Καταθέτει στη Νόρα τις μύχιες σκέψεις του, την λαγνεία του, την απαίτησή του να την έχει εκτός από όλα τα άλλα και συνένοχη σε οτιδήποτε αποφασίσει. Και όταν πια είναι σίγουρος για την πίστη της, την βομβαρδίζει με γράμματα γεμάτα τρυφερότητα και λατρεία. Χωρίς ποτέ να λησμονεί την τέχνη του. Παραδείγματος χάριν, είναι αδύνατον να καταλάβει ο αναγνώστης γιατί το γράμμα της 19ης Νοεμβρίου 1909 είναι χωρίς προσφώνηση και ανυπόγραφο μετά τον καταιγισμό των τρυφερών προσφωνήσεων των προηγούμενων επιστολών. Γιατί είναι τόσο ρομαντικό, τη στιγμή που έχουν προηγηθεί γράμματα απερίγραπτης έντασης αλλά και μεταμέλειας. Ύφος Βερλαίν αλλά φωνή Μαζόχ, είναι το καίριο σχόλιο του Έλμαν για το συγκεκριμένο γράμμα. Η μετάφραση των επιστολών δεν έχει, βέβαια, τις απαιτήσεις λογοτεχνικής μετάφρασης, ειδικά τις τρομακτικές απαιτήσεις ενός έργου του Τζόυς. Έχει όμως τις δικές της. Ως κείμενο αναφοράς, έστω και τόσο αποσπασματικό όσο το υπό συζήτησιν, προκειμένου να αποβεί όντως χρήσιμο στον αναγνώστη, απαιτεί από τον μεταφραστή να γνωρίζει τουλάχιστον τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκαν αυτά τα γράμματα. Όταν το σύνολο σχεδόν των επιστολών αρχίζει με προσφωνήσεις του τύπου “My darling”, “My poor little lonely Nora”, “Dearest”, “Noretta mia!”, το “Dear Nora” της επιστολής της 12ης Ιουλίου 1912 δεν πρέπει να αποδοθεί ως «Ακριβή μου Νόρα»,[15] που οπωσδήποτε είναι θερμό. Με το “dear” ο Τζόυς προσφωνεί όλους τους άλλους, σπάνια τη Νόρα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι έξαλλος μαζί της –η Νόρα έχει καθυστερήσει να του γράψει από το Δουβλίνο, όπου πήγε με τη Λουτσία–, τόσο έξαλλος ώστε ζήτησε δανεικά και ετοιμαζόταν να πάρει τον γιο του, Τζιόρτζιο, που είχε παραμείνει μαζί του στην Τεργέστη και να πάνε να τις βρουν. Το “Dear Nora” που χρησιμοποιεί είναι για τα μέτρα του ψυχρότατο. Σε έργο αναφοράς οι βιογραφικές λεπτομέρειες είναι καίριες. Παράδειγμα η επιστολή της 29ης Αυγούστου 1904. Σε σχόλιό του για την στάση του απέναντι στην Καθολική Εκκλησία ο Τζόυς γράφει: «Της κήρυξα μυστικά τον πόλεμο όταν ήμουν φοιτητής».[16] Ακόμη και αν δεν ανατρέξει κανείς στην βιογραφία του Έλμαν, είναι αδύνατον να μην θυμάται από το Πορτραίτο του καλλιτέχνη ότι ο Τζόυς κήρυξε μυστικά τον πόλεμο στην Καθολική Εκκλησία από τα χρόνια που ήταν μαθητής, αρχικά στο Κλόνγκοουζ και κατόπιν στο Μπελβηντήαρ, δηλαδή από την ηλικία των δεκατριών περίπου ετών. Η πρόταση να γίνει κληρικός, η οποία απαθανατίζεται στο Πορτραίτο, προήλθε από τον πατέρα Τίρνεϋ, όταν ο Τζόυς ήταν δεκάξι ετών, μαθητής ακόμη. Το πανεπιστήμιο όπου φοίτησε, το Γιουνιβέρσιτι Κόλετζ του Δουβλίνου, άμεσα εξαρτημένο από την οικονομική βοήθεια της ιρλανδικής κυβέρνησης, αδιαφορούσε παντελώς για τον προσηλυτισμό των φοιτητών στην Καθολική Εκκλησία. Αντιθέτως προσπαθούσε εναγωνίως να εξασφαλίσει μια ανώτατη εκπαίδευση κατά το δυνατόν κοσμική, για λόγους καθαρά πολιτικούς. Η Κατερίνα Σχινά έχει, ως γνωστόν, μεγάλη μεταφραστική πείρα. Κατά συνέπειαν ολισθήματα του τύπου «οι τρεις Μάγοι … φέρνοντας τα δώρα τους και τη σοφία τους και τη βασιλική τους συνοδεία» (επιστολή της 11ης Δεκεμβρίου 1909)[17], αντί για το σωστό: τις βασιλικές, βαρύτιμες φορεσιές τους (διότι παιδιόθεν γνωρίζουμε ότι οι Μάγοι έφτασαν μόνοι τους στην φάτνη, οδηγημένοι από το Άστρο, και έφυγαν αποφεύγοντας να επισκεφθούν ξανά τον Ηρώδη)· ατυχείς αποδόσεις του τύπου ηχηρό θρόισμα,[18] θα κατατροπώσουμε την ποταπή σκευωρία τους,[19] η ανάμνηση με γεμίζει έκθαμβη χαρά,[20] μαρτυρούν ότι η μετάφραση χρειαζόταν περισσότερο δούλεμα για να ανταποκριθεί στο τζοϋσικό ύφος. Αλλά το κύριο ζήτημα δεν είναι εκεί. Μένω με την απορία σε τι αποσκοπούσε αυτή η επιλογή και έκδοση των συγκεκριμένων επιστολών. Μια μετάφραση του συνόλου των Selected Letters θα ήταν αναμφισβήτητα προσφορά στο αναγνωστικό κοινό που θέλει να γνωρίσει περισσότερο τον Τζόυς, που δεν επιθυμεί να περιοριστεί στο αμιγώς λογοτεχνικό του έργο. Τι γνώμη θα σχηματίσει όμως ο αναγνώστης για τον Τζόυς και το έργο του από την προβολή μόνον αυτών, των τόσο προσωπικών και ελευθεριαζουσών στην έκφραση επιστολών; Ότι ο Τζόυς «πορνογραφούσε»; Μα ο βιογράφος του μας δηλώνει ότι ο Τζόυς απεχθανόταν ακόμη και τα σόκιν ανέκδοτα. Μήπως το ελληνικό αναγνωστικό κοινό έχει εντρυφήσει τόσο πολύ στο έργο του Τζόυς ώστε είναι ώριμο να διαβάσει τις επιστολές έχοντας επίγνωση ότι πρόκειται, κατά κύριο λόγο, για ασκήσεις ύφους; Ή μήπως οι «γαργαλιστικές» εκφράσεις ενδέχεται να ενισχύσουν κάπως τις πωλήσεις; Το γεγονός ότι το βιβλίο κυκλοφόρησε ακριβώς με το ίδιο περιεχόμενο έναν χρόνο πριν στη Γαλλία[21] δεν λέει τίποτα. Πολύ φοβούμαι ότι τώρα που έληξαν τα δικαιώματα των έργων του Τζόυς, θα δούμε κι άλλες αυθαίρετες και «σκαμπρόζικες» κατατμήσεις ενός κατεξοχήν συμπαγούς έργου. Με άλλα λόγια, η εικόνα που θα αποκομίσει ο μέσος αναγνώστης για τον Τζόυς και την σχέση του με τη Νόρα θα είναι εξίσου λειψή (ίσως και παραμορφωτική) με την εικόνα που θα σχημάτιζε για τον Σεφέρη και την σχέση του με την Μαρώ, αν βασιζόταν μόνον στην ελευθερόστομη έκφραση των συναισθημάτων του ποιητή, όπως απαντά, κυρίως, σε γράμμα του της 29ης Σεπτεμβρίου 1940.[22] Εν κατακλείδι, στόχος του παρόντος κειμένου είναι η επισήμανση ότι ο Τζόυς σφράγισε με το έργο του τον προηγούμενο αιώνα και όχι μόνον. Παρέδωσε μια καινούργια, «σεισμική» φιλοσοφία της γλώσσας, με την οποία πρέπει διαρκώς να συνδιαλέγεται ο μεταφραστής. Η φιλοσοφία αυτή συμπληρώνει και ταυτόχρονα ανατρέπει ό,τι γνωρίζαμε για την λογοτεχνία, ακριβώς όπως η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν συμπλήρωσε τη θεωρία του Νεύτωνα και ανέτρεψε το κοσμοείδωλο που επικρατούσε τότε. Ο μεταφραστής δεν μεταφράζει μόνον κείμενα αλλά πρωτίστως αυτή την φιλοσοφία. Επιβάλλεται να δουλεύει με γνώση, προσοχή και φαντασία. Όχι εική και ως έτυχε. [1] Το καταραμένο βιβλίο. [2] “…that ideal reader suffering from an ideal insomnia.”, Finnegans Wake, Penguin Classics, 1992, σ. 120. [3] The Restored Finnegans Wake, James Joyce, Edited and with a Preface and Afterword by Danis Rose and John O’Hanlon, Penguin Classics, 2012. [4] Edmond Jaloux, “James Joyce”, Les Temps (Paris), 30 Ιανουαρίου 1941, στο Richard Ellmann, Τζέημς Τζόυς, μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου, επιμ. Άρης Μπερλής, Scripta 2005, σ. 645. [5] Eastman, The Literary Mind, σ. 101, στο Richard Ellmann, ό.π. [6] Συνέντευξη με τον Samuel Beckett, ό.π., σ. 824. [7] Ό.π., σ. 672. [8] Τζέημς Τζόυς, Η αγρύπνια των Φίννεγκαν, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Ελευθέριος Ανευλαβής, τόμ. Α΄, Κάκτος, σ. 28. [9] Ό.π., τόμος Β΄, σ. 388 κ.ε. [10] Finnegans Wake, Penguin Classics, σ. 414 κ.ε. [11] Η πληροφορία προέρχεται από συνέντευξη της Eva Joyce στον Έλμαν, ό.π., σ. 202. [12] Ό.π., σ. 843. [13] Τζέημς Τζόυς. Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία, εισαγωγή-μετάφραση Άρης Μπερλής, Πατάκη, κεφ. 3 και 4, σ. 181 κ.ε. [14] Exiles, σ. 626, (439). [15] Τζέημς Τζόυς, Γράμματα στη Νόρα, εισαγωγή, μετάφραση Κατερίνα Σχινά, Πατάκη, σ. 125. [16] Ό.π., σ. 27. [17] Ό.π., σ. 104. (το train μεταξύ άλλων σημαίνει ουρά μανδύα, εσθήτος κ.ο.κ.). [18] Ό.π., σ. 28. [19] Ό.π., σ. 47. [20] Ό.π., σ. 28. [21] Lettres à Nora, James Joyce; André Topia, éd. Payot et Rivages. [22] Σεφέρης και Μαρώ, Αλληλογραφία, τ. Α΄, σ. 412, επιμ. Μ.Ζ. Κοπιδάκης, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου.

Σύνδεση