Ὁ θεσπέσιος Ἰάμβλιχος

Ἰαμβλίχου Χαλκιδέως ἐκ τῆς Κοίλης Συρίας Προτρεπτικὸς ἐπὶ φιλοσοφίαν ὅπου καὶ ὁ Προτρεπτικός του Ἀριστοτέλους, τὰ πυθαγορικὰ συμβολικὰ παραγγέλματα καὶ ὁ Ἀνώνυμος Σοφιστὴς τοῦ 5ου αἰῶνος. Εἰσαγωγή, ἀρχαῖο κείμενο, νεοελληνικὴ μετάφραση καὶ ἑρμηνευτικὲς σημειώσεις Λίνου Γ. Μπενάκη, Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Κέντρον Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας, Ἀθήνα 2012, σσ. 241 Ὁ Βέρνερ Χάιζενμπεργκ (1901-1976), ὁ εἰσηγητὴς τῆς Ἀρχῆς τῆς Ἀπροσδιοριστίας, στὸ ἔργο του Φυσικὴ καὶ Φιλοσοφία ἔμπλεως θαυμασμοῦ ὁμολογεῖ: «Δὲν γνωρίζω κανέναν ἄλλο ἄνθρωπο, ποὺ νὰ ἄσκησε τόσο μεγάλη ἐπιρροὴ στὴν ἀνθρώπινη διανόηση, ὅπως ὁ Πυθαγόρας».[1] Καὶ πράγματι ὁ Πυθαγόρας ἀπὸ τὴ Σάμο ἦταν συνάμα μαθηματικός, μουσικός, φιλόσοφος, διαιτολόγος μὲ οἰκολογικὲς εὐαισθησίες, θεραπευτής, εἰρηνοποιός, «ὁδηγὸς ψυχῶν», μυσταγωγὸς καὶ πολιτικὸς ἀναμορφωτὴς ποὺ προμαχοῦσε γιὰ τὴν ἰσότητα καὶ τὴν ὑπεράσπιση τοῦ Κοινοῦ Ἀγαθοῦ. Θὰ ἀπορήσει κανείς· ὅλα αὐτά, τὰ ἐν πολλοῖς ἑτερόκλητα χαρακτηριστικά, συγκεντρωμένα σὲ ἕνα πρόσωπο; Βεβαίως, γιατὶ ὁ Πυθαγόρας ἦταν κατὰ τὴν ἀντίληψη τῶν ὀπαδῶν του «θεῖος ἀνήρ», ἄνθρωπος ποὺ ἔτεινε νὰ ὁμοιωθεῖ μὲ τοὺς θεούς. Ἡ σύγχρονη ἔρευνα ἔχει δείξει ὅτι Ἰνδοὶ μαθηματικοὶ γνώριζαν ἤδη τὸ θεώρημα ποὺ φέρει τὸ ὄνομά του, καθὼς καὶ ὅτι ἡ ὑψιπέτης διδασκαλία του γιὰ τὴν μετεμψύχωση ἔχει αἰγυπτιακὴ προέλευση. Οἱ διαπιστώσεις ὡστόσο αὐτὲς δὲν μειώνουν οὔτε κατὰ τὸ ἐλάχιστον τὴν προσφορά του. Ἔστω, δὲν ἦταν ὁ πρῶτος εὑρετὴς ὅλων ἐκείνων ποὺ τοῦ ἀποδίδονται σὲ διάφορους τομεῖς τοῦ ἐπιστητοῦ. Συνέλεγε ὅμως ἐπιμελῶς καὶ διέδιδε πρακτικὲς γνώσεις καὶ ἰδέες, τελειοποιοῦσε ἐπινοήματα ἄλλων πολιτισμῶν· ἐπὶ πλέον καὶ ὁ ἴδιος καὶ ἡ περιώνυμη Σχολή του, τόσο οἱ πρώιμοι ὅσο καὶ οἱ ὄψιμοι πυθαγόρειοι, δώρησαν στὴν ἀνθρωπότητα σημαντικότατες ἐφευρέσεις, τὴν Προπαίδεια, ἀδρεπήβολες κοσμολογικὲς συλλήψεις, σύμβολα καὶ ὅρους («φιλοσοφία» καὶ «κόσμος»). Ἔθεσαν ἐπίσης ὅρια καὶ ρυθμιστικοὺς κανόνες βίου, ἐπὶ παραδείγματι: «Ποιόν κανόνα διαβίωσης παραβίασα; Τί ἔπραξα; Τί ἐνῶ εἶχα ὑποχρέωση νὰ διεκπεραιώσω δὲν τὸ διεκπεραίωσα;». Σὲ αὐτὸν τὸν ἀδυσώπητο αὐτοέλεγχο ὑποβαλλόταν κάθε βράδυ, προτοῦ ἀποσυρθεῖ γιὰ ὕπνο, ὁ συνεπὴς τηρητὴς τοῦ πυθαγόρειου τρόπου. Ἂν αὐτὸ καὶ μόνο τὸ «Χρυσοῦν Ἔπος» τηροῦσαν οἱ βουληφόροι τῆς χώρας, γιὰ νὰ μὴν πῶ ὅλοι μας, δὲν θὰ ὁδηγούμασταν τώρα στὸ σημεῖο ὅπου ἡ Ἄβυσσος ἐπικαλεῖται τὴν Ἄβυσσο. Δὲν πρέπει πάντως νὰ μᾶς ἐκπλήσσουν οὔτε οἱ ἐπιδράσεις ποὺ ἄσκησαν οἱ Ἀνατολικοὶ λαοὶ στὴν ἑλληνικὴ ἐπιστημονικὴ σκέψη οὔτε ἡ σχέση τῆς φιλοσοφίας μὲ τὴ μαγεία. Ἤδη ὁ Διογένης Λαέρτιος στὸ ἔργο του Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων ἐπισημαίνει ὅτι Τὸ τῆς φιλοσοφίας ἔργον ἔνιοί φασιν ἀπὸ βαρβάρων ἄρξαι. γεγενῆσθαι γὰρ παρὰ μὲν Πέρσαις Μάγους κτλ. Ὁ André Bernand, στὴν κλασική του μελέτη Ἕλληνες μάγοι συνοψίζει μιὰ μακρὰ συζήτηση στὰ ἀκόλουθα: «Δὲν πρέπει νὰ παραξενευόμαστε ποὺ ἀπὸ τὴ διπλὴ αὐτή, βαβυλωνιακὴ καὶ αἰγυπτιακὴ συνάμα, παρακαταθήκη ἀμνημονεύτων γνώσεων, ὅπου συγχέονταν ἰατρική, φαρμακευτική, ἀστρολογία καὶ ἀστρονομία […] νεκρομαντεία, ἀλχημεία, μαντεία, ὀνειρομαντία, θεουργία κτλ., πήγασαν τελικὰ τὰ πρῶτα συστήματα σκέψης ποὺ γέννησαν τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφία. Οἱ πρῶτοι Ἕλληνες σοφοὶ ἔχουν περισσότερο τὴ φήμη καὶ τὸ ἀνάστημα ἐμπνευσμένων μάγων παρὰ αὐστηρῶν διαλεκτικῶν».[2] Ἀποσπασματικὲς καὶ συγκεχυμένες εἶναι οἱ πληροφορίες μας γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὴ δράση τοῦ χαρισματικοῦ θεουργοῦ καὶ νεοπλατωνικοῦ φιλοσόφου Ἰαμβλίχου. Τὸ βέβαιο εἶναι πάντως ὅτι μὲ τὰ συγγράμματά του, τὴ διδασκαλία του καὶ τὰ «θαύματά» του (μέχρι καὶ θεότητες, ὅπως ὁ Ἔρως καὶ Ἀντέρως ἔπειθε μὲ τὴν ἱερατική του ἐπιβολὴ νὰ ἐμφανισθοῦν) κατέκτησε ἐπαξίως τὴν προσωνυμία θεῖος ἀνήρ. Ὁ Ἰάμβλιχος (περίπου 245-325 μ.Χ., ἡ ἀκμὴ του δηλαδὴ συμπίπτει μὲ τὴ βασιλεία τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου) γεννήθηκε στὴν Χαλκίδα τῆς Κοίλης Συρίας, σπούδασε στὴ Ρώμη κοντὰ στὸν Πορφύριο, διέτριψε γιὰ ἕνα διάστημα στὴν Ἀθήνα, ἴσως καὶ στὴν Ἀλεξάνδρεια, καὶ δίδαξε τὰ πλήθη στὴν Ἀπάμεια, τὴν ἐπὶ τὸν Ὀρόντην. Ὁ Ἰάμβλιχος συνέγραψε πολλὰ ἔργα ποὺ χάθηκαν, ὅπως Ὑπομνήματα στοὺς Διαλόγους τοῦ Πλάτωνα, ὅπου ἀναπτύσσει μιὰ πρωτότυπη ἑρμηνευτικὴ μέθοδο, μιὰ πραγματεία Περὶ θεῶν, καὶ ἄλλα. Σώθηκε ὅμως τὸ πολυτιμότερο, τὸ Περὶ τῶν αἰγυπτίων μυστηρίων,[3] ὅπως τὸ τιτλοφόρησε ὁ Μαρσίλιο Φιτσίνο. Τὸ ἔργο παρουσιάζεται ὡς ἀπάντηση τοῦ Αἰγύπτιου ἱερέα Ἀβάμμωνα, (ψευδώνυμο τοῦ Ἰάμβλιχου), στὴν ἐπιστολὴ ποὺ εἶχε ἀποστείλει ὁ φιλόσοφος Πορφύριος στὸν Ἀνεβὼ (Ἀβάμμωνος διδασκάλου πρὸς τὴν Πορφυρίου πρὸς Ἀνεβὼ ἐπιστολὴν ἀπόκρισις καὶ τῶν ἐν αὐτῇ ἀπορρημάτων λύσεις). Ὁ φιλόσοφος ἐγείρει μὲ βάση τὸν ἱερὸ ἀριθμὸ τρία ἕνα δαιδαλῶδες οἰκοδόμημα, ποὺ ἀντανακλᾶ τὴ δομὴ τοῦ σύμπαντος κόσμου, κατ’ οὐσίαν ὅμως τὸ ἔργο ἀποτελεῖ παθιασμένη ὑπεράσπιση τῆς θεουργίας, ἑνὸς συνδυασμοῦ θρησκευτικῆς λατρείας, φιλοσοφίας καὶ καλοπροαίρετης (λευκῆς) μαγείας, ποὺ δὲν ἐπιζητοῦσε ἀγαθὰ οὔτε κὰν πνευματικὰ πλεονεκτήματα ἀλλὰ ποὺ διασφάλιζε τὴν ἕνωση τῆς ψυχῆς μὲ τὸ Ἄρρητο. Ἡ φιλοσοφία αὐτοῦ τοῦ τύπου δὲν ἐπιζητοῦσε πιὰ τὴν ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας μὲ μεθοδικὸ καὶ ὀρθολογιστικὸ τρόπο, ἀλλὰ μὲ τελετουργίες, μὲ ἐπικλήσεις, μὲ μαγικὰ ἀντικείμενα, μὲ σύμβολα καὶ συνθήματα ἀπέβλεπε στὴν σταδιακὴ κάθαρση τῆς ψυχῆς καὶ τὴν συνεπακόλουθη uniο mystica. Ἂς μὴ σπεύσουμε νὰ ἐκφαυλίσουμε τὶς εὐφάνταστες θεολογικὲς κατασκευὲς καὶ τὴν πίστη στὴ σωτήρια ἐπενέργεια τῶν τελετουργιῶν. Ἡ ἑλληνικὴ θρησκεία βρισκόταν ἀντιμέτωπη μὲ τὸν χριστιανισμό, ποὺ διέθετε τὸ δραστικότατο πανανθρώπινο σύμβολο τοῦ «ἀθώου θύματος», δέσμη κατανοητῶν καὶ ἀπὸ τοὺς ἁπλουστάτους διδασκαλιῶν, ὀργανωμένες ἑστίες ἐπιρροῆς στὶς πλατιὲς μάζες, παθογόνες μυθιστορηματικὲς βιογραφίες (τὰ Εὐαγγέλια) μεγάλης λογοτεχνικῆς πνοῆς, καὶ πολλὰ ἄλλα πλεονεκτήματα ἀνάμεσα στὰ ὁποῖα, τὸν προσηλυτισμό, τὸ κοινωνικὸ κήρυγμα, τὶς ἐξ Ἀποκαλύψεως ἀλήθειες καὶ βέβαια τὸν «ἐξωτισμὸ» – ὀνόματα πρωτάκουστα τόπων καὶ ἀνθρώπων. Εὐεξήγητο εἶναι λοιπὸν ὅτι καὶ οἱ πολυθεϊστὲς φιλόσοφοι ἀναγκάστηκαν νὰ καταφύγουν στὴ λαϊκὴ θρησκευτικότητα, στὶς μυστηριακὲς λατρεῖες, στὴ θεουργία καὶ στὸν ἀποκρυφισμό. Ἄλλωστε εὐρύτατα διαδεδομένη ἦταν ἡ ἄποψη ὅτι κορυφαῖοι διανοητὲς ὅπως ὁ Πυθαγόρας καὶ ὁ Πλάτων εἶχαν ταξιδέψει στὴν Αἴγυπτο, στὴν μητέρα καὶ πατρίδα τῆς μαγείας, καὶ εἶχαν μυηθεῖ στὰ ἀπόρρητα καὶ ἐχεμυθούμενα τῆς αἰγυπτιακῆς λατρείας καὶ σοφίας. Ἐπιβλητικὴ σὲ ἔκταση, πολυμάθεια καὶ ἀναλυτικὴ ὀξύνοια ἦταν ἡ Συναγωγὴ τῶν Πυθαγορείων δογμάτων σὲ δέκα βιβλία. Ἀπὸ αὐτὰ ἀπωλέσθησαν πέντε, τὰ πραγματευόμενα τὴ Φυσική, τὴν Ἠθική, τὴ Μουσική, τὴ Γεωμετρία καὶ τὴν Ἀστρονομία. Σώθηκαν ὅμως ἀκέραια ἢ σὲ ἀποσπασματικὴ μορφὴ τὸ πρῶτο Περὶ τοῦ Πυθαγορείου βίου, τὸ δεύτερο Προτρεπτικὸς εἰς φιλοσοφίαν, τὸ τρίτο Περὶ τῆς κοινῆς μαθηματικῆς ἐπιστήμης (ἐξήγηση τῆς πυθαγόρειας ἀριθμολογίας), τὸ τέταρτο Περὶ τῆς Νικομάχου ἀριθμητικῆς εἰσαγωγῆς, καὶ τὸ ἕβδομο Τα θεολογούμενα τῆς ἀριθμητικῆς. Ὁ Προτρεπτικὸς συναρθρώνεται σὲ ἕξι ἑνότητες. Στὴν πρώτη μὲ βάση πυθαγόρειο Gedankengut διατυπώνονται προτροπὲς γιὰ τὴν ἀρετὴ καὶ τὴ σπουδὴ τῆς φιλοσοφίας, τὴν ἡγεμονικὴ δύναμη τῆς παιδείας, ποὺ ὁδηγοῦν ἂν τὶς ἀκολουθήσει κανείς, στὴν εὐδαιμονία. Τὴ δεύτερη ἑνότητα συγκροτοῦν loci conclamati ἀπὸ τοὺς πλατωνικοὺς Διαλόγους. Τὸ ἀπάνθισμα αὐτὸ προκαλεῖ τὴν ὑποψία ὅτι ἴσως ὁλόκληρο τὸ ἔργο νὰ μὴν εἶναι παρὰ οἱ γραπτὲς σημειώσεις, τὰ ἐρείσματα μνήμης, τοῦ φιλοσόφου γιὰ τὶς παραδόσεις του. Τὰ χωρία ποὺ παραθέτει θὰ μποροῦσε νὰ τὰ ἑρμηνεύει καὶ νὰ τὰ σχολιάζει προφορικῶς κατὰ τὴ διδασκαλία του. Ἡ τρίτη ἑνότητα περιλαμβάνει μεγάλο μέρος ἀπὸ τὸν Προτρεπτικό του Ἀριστοτέλη, ἕνα πρωτόλειο τοῦ φιλοσόφου ἀπὸ τὸν καιρὸ ποὺ ἦταν ἀκόμη σπουδαστὴς στὴν Ἀκαδημία τοῦ Πλάτωνα, τὸ ὁποῖο σὲ πολλὰ θυμίζει τὰ Πολιτικὰ καὶ τὰ Ἠθικὰ Νικομάχεια. Ἐδῶ ἡ ἀρετὴ ποὺ ἐξυμνεῖται δὲν εἶναι τόσο ἡ ἀπόμακρη σοφία, ἀλλὰ ἡ πολὺ πιὸ προσιτὴ φρόνηση,[4] ποὺ δηλώνει τὴν αὐτοσυγκράτηση καὶ τὴν προσαρμογὴ στὶς περιστάσεις σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸν κοινὸ νοῦ, καὶ ἀποδεικνύεται ἀπαραίτητη γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῶν τρικυμιῶν τῆς ζωῆς καὶ γιὰ τὴν εὐπραξία. Μιὰ παρένθεση, γιατὶ ὁ πειρασμὸς τῶν ἐπικαιροποιήσεων στὶς μέρες ποὺ ζοῦμε εἶναι ἀπροσμάχητος. Ὁ Βιτσέντζος Κορνάρος στὴ δική του «Ἰδεώδη Πολιτεία», τὴν Ἀθήνα τοῦ βασιλιὰ Ἡράκλη, πάνω καὶ ἀπὸ τὴν ἀνδρεία, τὴν κατ’ ἐξοχὴν ἱπποτικὴ ἀρετή, τοποθετεῖ τὴ φρόνεψη ἡ ὁποία εἶναι ἀπολύτως ἀναγκαία σὲ ἐκείνους ἰδίως ποὺ ἔχουν ἐπωμισθεῖ εὐθύνες καὶ καλοῦνται νὰ λάβουν ἀποφάσεις. Οἱ σύμβουλοι λοιπὸν τοῦ βασιλιὰ ἀποκαλοῦνται «Οἱ Φρόνιμοι», καὶ ὁ ἴδιος βρίσκεται «ποπανωθιὸ σ’τσὶ φρόνιμους», ὄχι λόγω τοῦ ἀξιώματός του, ἀλλὰ ἐπειδὴ κατὰ γενικὴ ὁμολογία εἶναι ὁ πιὸ φρόνιμος. Ἔτσι, καὶ ὅταν ἔρχεται πιὰ ἡ λαμπυρὴ καὶ εὐλογημένη ἐκείνη ἡμέρα ὅπου ὁ ἴδιος ὁ Ἐρωτόκριτος κάθεται στὸ θρόνο καὶ ὁρίζει, τότε ἀκριβῶς «Μὲ φρόνεψη, πορεύγεται, μὲ γνώσην ὀρδινιάζει, / πριχοῦ ’ρθουσι τὰ πράματα, προβλέπει καὶ λογιάζει», (Ε, 1505-6). Συνεπῶς, «πριχοῦ ’ρθουσι», γιατί ἀφοῦ ἔρθουν, τότε ἄδικος ὁ κόπος. Στὴν ἑπόμενη ἑνότητα παρατίθενται πάλι χωρία ἀπὸ τὸν Πλάτωνα, αὐτούσια ἢ κάπως τροποποιημένα, καὶ στὴ μεθεπόμενη ὁ περιώνυμος Ἀνώνυμος Ἰαμβλίχου, ἕνα «διαμαντάκι» πολιτικῆς φιλοσοφίας ποὺ γράφτηκε ἀπὸ κάποιον σοφιστὴ (Ἀντιφώντα; Ἀντισθένη; Πρωταγόρα; Ἱππία; – ἄγνωστο) στὰ χρόνια τοῦ Πελοποννησιακοῦ Πολέμου. Ὁ δημοκρατικὸς στοχαστὴς αὐτὸς ποὺ ἔχει θεωρηθεῖ «The first theorist of market economy» (W. Finkentscher) ἀποδοκιμάζει τὸ δίκαιο τοῦ ἰσχυροτέρου, τὴν τυραννίδα, καὶ τὴ φιλοχρηματία, τὴν ρίζα πάντων τῶν κακῶν. Ἐξυμνεῖ ἀντιθέτως τὰ ἀγαθά τῆς εὐνομίας, ποὺ συντηρεῖ τὴν ἐμπορικὴ «πίστη» καὶ τὴν κοινωνικὴ συνοχή, καὶ διεκτραγωδεῖ τὶς συμφορὲς ποὺ ἐπιφέρει ἡ ἀνομία. Ἰδοὺ ἕνα ἀπόσπασμα, ποὺ σὲ ὅλους μας κάτι θυμίζει: «Τὸ πρῶτο ποὺ χαρίζει ἡ εὐνομία εἶναι ἡ ἐμπιστοσύνη, ποὺ ὠφελεῖ ξεχωριστὰ ὅλους τους ἀνθρώπους καὶ εἶναι ἀπὸ τὰ μεγαλύτερα ἀγαθά, γιατὶ χάρις σ’ αὐτὴν τὰ χρήματα γίνονται κοινὸ ἀγαθὸ κι ἔτσι, κι ὅταν ἀκόμη εἶναι λίγα, ἀποδεικνύονται ἀρκετὰ καθὼς κυκλοφοροῦν, ἐνῶ χωρὶς αὐτὴν δὲν θὰ ἐπαρκοῦσαν καὶ πολλὰ νὰ ἦταν […] Κι ὅσο γιὰ τὰ κακὰ ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν ἀνομία, αὐτὰ εἶναι τὰ ἑξῆς. Πρῶτα-πρῶτα μένουν οἱ ἄνθρωποι μακριὰ ἀπὸ τὴν ἐργασία καὶ ἀσχολοῦνται μὲ τὰ ταπεινά, φορτωμένοι μέριμνες καὶ ὄχι ἔργα. Κι ἀκόμη, ἐπειδὴ τοὺς λείπει ἡ ἐμπιστοσύνη καὶ ἡ ἐπικοινωνία, ἀποθησαυρίζουν καὶ δὲν κυκλοφοροῦν τὸ χρῆμα, πού, ὅσο κι ἂν ὑπάρχει σὲ ἀφθονία, γιὰ τὸν λόγο αὐτὸν σπανίζει». Τὰ ὑπόλοιπα, στοιχεῖα καὶ σχόλια γιὰ τὴν ποθητὴ ρευστότητα, τὰ διαβάζει κανεὶς στὶς καθημερινὲς ἐφημερίδες. Τὸ ἔργο ὁλοκληρώνεται μὲ τὴν παράθεση καὶ τὴν ἐπιτροχάδην ἑρμηνεία σαράντα πυθαγορικῶν ἀκουσμάτων. Πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ ἦταν ἀκόμη καὶ γιὰ τὸν Ἰάμβλιχο δυσνόητα γιατί ἀπηχοῦσαν πανάρχαιες προλήψεις καὶ δεισιδαιμονίες. Ἄλλα ἐπιδέχονται πολλὲς ἑρμηνεῖες, καὶ ἄλλα μποροῦν νὰ θεωρηθοῦν εὐκολονόητα, ἐπὶ παραδείγματι: Δεξιὰν μὴ παντὶ ῥᾳδίως ἔμβαλλε, Χρυσὸν ἐχούσῃ μὴ πλησίαζε ἐπὶ τεκνοποιία, Γαμψώνυμον μηδὲν παράτρεφε. Ὁρισμένα ἐπίσης ἀποτελοῦν ποιητικὲς εἰκόνες κάλλους ἀμηχάνου: Ἀνέμων πνεόντων τὴν ἠχὼ προσκύνει, ἢ αἰνιγματώδη Kenning. Νεοπλατωνικὸς λοιπὸν καὶ νεοπυθαγόρειος ὁ Ἰάμβλιχος ἀκολούθησε ἀκραία γραμμὴ ὑπεράσπισης τοῦ ἑλληνικοῦ κοσμοειδώλου καὶ γι’ αὐτὸν τὸν λόγο προκάλεσε μετὰ θάνατον τὸν θαυμασμὸ τοῦ «ρομαντικοῦ» (sit venia verbo) καὶ ἀδικοσκοτωμένου Ἰουλιανοῦ, τοῦ Παραβάτη, ὅπως τὸν κακολόγησαν οἱ Χριστιανοί. Ὁ Προτρεπτικὸς εἶναι τὸ βότσαλο στὴ λίμνη, ποὺ ἀνοίγει ἐπάλληλους κύκλους προβληματισμοῦ γιὰ τὴν χαοτικὴ ἐκείνη ἐποχὴ ποὺ ἀποκαλοῦμε Ὕστερη Ἀρχαιότητα. Γιὰ νὰ μὴν καταχραστῶ ὡστόσο τὴ φιλοξενία τῆς ARB περιορίζομαι νὰ ἐπισημάνω ὅτι τὰ τελευταῖα χρόνια ἡ ἑλληνόφωνη βιβλιογραφία καὶ γιὰ τὸν Ἀποκρυφισμὸ μὲ τὶς παραφυάδες του καὶ γιὰ τὴν Ὕστερη Ἀρχαιότητα,[5] καὶ γιὰ τὸν Νεοπλατωνισμὸ[6] γνωρίζει μιὰ ἐλπιδοφόρο ἄνθηση. Δὲν πρόκειται μόνο γιὰ μεταφράσεις ξενόγλωσσων μελετῶν, ἀλλὰ καὶ γιὰ ἀξιολογότατες συμβολὲς ἀπὸ νέους ἕλληνες ἐρευνητές. Εἶναι κι αὐτὸ μιὰ παρηγοριά: «ὀλίγο φῶς καὶ μακρινό…». Τὸ ἐρευνητικὸ πεδίο ὅπου ἐνασκεῖ τὴν ἐπιστημοσύνη του ὁ Λίνος Μπενάκης εἶναι εὐρύτατο: Ἀρχαία ἑλληνική, Βυζαντινὴ (κυρίως) καὶ Μεταβυζαντινὴ φιλοσοφία. Τὰ ἀκανθώδη θέματα ποὺ πραγματεύεται ἀπαιτοῦν ἐκτὸς ἀπὸ πνευματικὴ ἐγρήγορση ἰώβειο ὑπομονὴ καὶ ἀριστάρχειο λεπτολογία. Ὡς προγυμνάσματα γιὰ τὴν προκείμενη ἔκδοση θὰ πρέπει νὰ θεωρηθοῦν τὰ μελετήματά του Ὁ Ἀνώνυμος Ἰαμβλίχου (Ε΄ αἰ. π.Χ.) γιὰ τὴν τυραννίδα (ποὺ ἀναδημοσίευεται ὡς ἐπίμετρο) καὶ Τὸ προτρεπτικὸν γένος στὴν ἀρχαία γραμματεία. Ἡ εἰσαγωγὴ ἐκπληρώνει στὸ ἀκέραιον τὸ δυσπρόσιτο ἰδεῶδες τῆς ὀρθότητας καὶ ἀκρίβειας. Ἡ μετάφραση, ἐπεξεργασμένη ad unguem, καίτοι πιστότατη παραμένει ὡραία. Στὰ σχόλιά του ἀποθησαυρίζεται τὸ γλυκὺ ἀπόσταγμα ἀπὸ τὶς πικρὲς ἔριδες τῶν φιλολόγων γιὰ τὴν ταύτιση τῶν πηγῶν καὶ τὰ «νοσοῦντα χωρία», ἀλλὰ συχνὰ δίνονται (χωρὶς αὐτὸ νὰ διατυμπανίζεται) καὶ τολμηρὲς λύσεις σὲ χρονίζοντα ἑρμηνευτικὰ προβλήματα. Ὁ Λίνος Μπενάκης ἔκανε προσβάσιμο ἕνα ἔργο γιὰ τὸ ὁποῖο διαβάζαμε πολλά, ἀλλὰ τὸ ἴδιο λόγω τοῦ στριφνοῦ του ὕφους δὲν εἴχαμε τὸ κουράγιο νὰ τὸ διεξέλθουμε ἀβοήθητοι. Πόσο ὡραῖα τακτοποιοῦνται ὅλα, ὅταν ὁ καθένας μας ἀκολουθώντας τὴ σωκρατικὴ παραίνεση ἀσκεῖ τὴν τέχνη ποὺ γνωρίζει καλά. [1] Βλ. Τὸ συνοπτικό, ἀλλὰ εὐστοχότατο μελέτημα τοῦ Μάριου Π. Μπέγζου, Θρησκεία, τέχνη καὶ ἐπιστήμη στὸν Πυθαγόρα καὶ στὸν Χάιζενμπεργκ. Ἡ ἁρμονία τοῦ κόσμου στὴ φυσικὴ φιλοσοφία τῆς θρησκείας (1996), ἀπὸ ὅπου καὶ ἡ μετάφραση τοῦ παραθέματος. [2] André Bernand, Ἕλληνες μάγοι, μτφρ. Ἰωσὴφ Καμάρης, Ἑστία, Ἀθήνα 1997, σ. 68. Βλ. καὶ τὴ γενικότερη πραγμάτευση τοῦ Peter Kingsley, Ἀρχαία φιλοσοφία, μυστήρια καὶ μαγεία. Ὁ Ἐμπεδοκλὴς καὶ ἡ πυθαγόρεια παράδοση, μτφρ. Φώτης Τερζάκης, Ἀρχέτυπο, Ἀθήνα 2011, καὶ ἀκόμα Θ. Ν. Πελεγρίνης, Μάγοι τῆς Φιλοσοφίας, Ἑλληνικὰ Γράμματα, Ἀθήνα 1993. [3] Βλ. Τὴν πολὺ καλὴ σχολιασμένη ἔκδοση: Ἰάμβλιχος, Περὶ τῶν αἰγυπτίων μυστηρίων. Εἰσαγωγή, μετάφραση, σχόλια Ἀλέξιος Α. Πέτρου, Ζῆτρος, Θεσσαλονίκη 2005. [4] Βλ. ἀναλυτικὰ Carlo Natali, The Wisdom of Aristoteles (: φρόνησις), Translated by Gerard Parks, State University of New York Press, 2001. [5] Δείγματος χάριν, John Holland Smith, Ὁ θάνατος τοῦ ἀρχαίου κόσμου. Μιὰ ἱστορία τῆς Ὕστερης ἀρχαιότητας, μτφρ. Κ. Δεσποινιάδης - Ε. Ματούση, ἐπιμ. Γ. Ἀβραμίδης, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2012. Averil Cameron, Ἡ ὕστερη ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία, μτφρ. Ι. Κράλλη, Ἰνστιτοῦτο τοῦ Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 2000. Peter Braun, The World of Late Antiquity, (AD 150-750), Thames and Hudson, 1989. [6] Πλωτίνου, Ἐννεάδες, ἀρχαῖο κείμενο, μετάφραση, σχόλια: Παῦλος Καλλιγᾶς, Κέντρον Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς καὶ Λατινικῆς Γραμματείας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν (Βιβλιοθήκη Ἀ. Μανούση), Ἀθῆναι 1994 - 2013. Αναλυτικά: ––––, Ἐννεὰς Πρώτη, 22006 [1994], σελ. 382. ––––, Ἐννεὰς Δευτέρα, 22010 [1997], σελ. 398. ––––, Ἐννεὰς Τρίτη, 22010 [2004], σελ. 642. ––––, Ἐννεὰς Τετάρτη, 2009, σελ. 678. ––––, Ἐννεὰς Πέμπτη, 2013, σελ. 460. Πορφυρίου, Περὶ τοῦ Πλωτίνου βίου καὶ τῆς τάξεως τῶν βιβλίων αὐτοῦ, εἰσαγωγή, ἀρχαῖο κείμενο, μετάφραση, σχόλια: Παῦλος Καλλιγᾶς, Κέντρον Ἐκδόσεως Ἔργων Ἑλλήνων Συγγραφέων τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν (Βιβλιοθήκη Ἀ. Μανούση 1), Ἀθῆναι 1998 [1991], σελ. 248. Χρ. Ἀθ. Τερέζης, Πλάτων - Ἀριστοτέλης πρὸς μία συμφιλίωση. Ἀνιχνεύσεις στὸν ὕστερο Νεοπλατωνισμό, Ζῆτρος, Θεσσαλονίκη 2012.

Σύνδεση