Ο χαμένος κόσμος του Αλμπέρ Καμύ

ARB - THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Albert Camus, Le premier homme (Ο πρώτος άνθρωπος), Gallimard, Παρίσι 1994, σελ. 331 Ο Αλμπέρ Καμύ πέθανε σε αυτοκινητικό δυστύχημα στη Γαλλία, στις 4 Ιανουαρίου 1960, σε ηλικία σαράντα έξι ετών. Παρά το Νόμπελ Λογοτεχνίας που του είχε απονεμηθεί μόλις τρία χρόνια πριν, η φήμη του βρισκόταν σε αρνητική πορεία. Την εποχή της βράβευσής του, οι κριτικοί συναγωνίζονταν ποιος θα τον πρωτοθάψει· από τη δεξιά, ο Ζακ Λοράν ανακοίνωνε ότι δίνοντας το βραβείο στον Καμύ «το Νόμπελ βραβεύει ένα έργο τελειωμένο»,[1] ενώ το αριστερών αποχρώσεων France-Observateur θεωρούσε πως η Σουηδική Ακαδημία μπορεί να πίστευε ότι επέλεγε έναν νέο συγγραφέα, όμως στη πράξη έδινε την ευλογία της σε μια «πρώιμη αρτηριοσκλήρωση». Το καλύτερο έργο του Καμύ έδειχνε να ανήκει στο μακρινό παρελθόν· είχαν περάσει πολλά χρόνια από τότε που είχε δημοσιεύσει οτιδήποτε πραγματικά αξιοσημείωτο. Γι’ αυτή την απώλεια της εκτίμησης των κριτικών προς το πρόσωπό του υπεύθυνος ήταν, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, ο ίδιος ο Καμύ. Ανταποκρινόμενος στις απαιτήσεις της εποχής, είχε εισέλθει σε ένα πεδίο φιλοσοφικών συλλογισμών που δεν του ταίριαζε και για το οποίο διέθετε μέτριες δεξιότητες – ο Μύθος του Σισύφου (1942) δεν βρήκε καλή ανταπόκριση παρά τις δονήσεις που προκάλεσαν οι αφορισμοί του. Στον Εξεγερμένο άνθρωπο (1951) ο Καμύ έκανε ορισμένες σημαντικές παρατηρήσεις για τους κινδύνους που ενέχουν οι λυρικές επαναστατικές ψευδαισθήσεις· όμως ο Ρεϋμόν Αρόν είπε κατά πολύ το ίδιο πράγμα με απείρως πιο καταλυτική επίδραση στο Όπιο των διανοουμένων, ενώ οι απλοϊκές, σχεδόν αυτοδιδακτικές φιλοσοφικές θεωρίες του Καμύ τον εξέθεσαν σε ένα σκληρό και επίπονο αντίλογο από τον Σαρτρ, ο οποίος έπληξε σοβαρά την αξιοπιστία του στoυς κόλπους μιας bien-pensante [ορθόδοξης] διανοούμενης αριστεράς και υπονόμευσε οριστικά τη αυτοπεποίθησή του απέναντι στο κοινό. Αν η λογοτεχνική φήμη του Καμύ, ως συγγραφέα του Ξένου και της Πανούκλας, υποβαθμίστηκε έτσι άδικα στην σύγχρονη κοινή γνώμη, λόγω των ανεπιτυχών προσπαθειών του να εισβάλει στον χώρο των φιλοσοφικών συζητήσεων, αυτό που κυρίως τον διέκρινε στην τελευταία δεκαετία της ζωής του ήταν ο ρόλος του ως εξέχουσας πνευματικής φυσιογνωμίας στον δημόσιο βίο της Γαλλίας, ως ηθικής φωνής της εποχής του. Τα κύρια άρθρα του στη μεταπολεμική εφημερίδα Combat του είχαν δώσει, κατά τα λεγόμενα του Αρόν, ένα μοναδικό κύρος·[2] ήταν ο Καμύ αυτός του οποίου τα αποφθέγματα έθεταν τον ηθικό πήχη για τη γενιά της Αντίστασης, καθώς αυτή αντιμετώπιζε τα διλήμματα και τις απογοητεύσεις της Τέταρτης Δημοκρατίας. Έως το τέλος της δεκαετίας του ’50 το βάρος αυτό είχε γίνει ασήκωτο, μια πηγή μόνιμης αμηχανίας στα γραπτά και τις ομιλίες του Καμύ. Τα προηγούμενα χρόνια είχε δεχθεί την ευθύνη: «Πρέπει κανείς να υποτάσσεται», όπως το έθεσε το 1950.[3] Όμως στην τελευταία συνέντευξη που έδωσε, τον Δεκέμβριο του 1959, μπορεί κανείς να ακούσει πόσο πειραγμένος και απογοητευμένος νιώθει: «Δεν μιλώ εκ μέρους κανενός: έχω αρκετή δυσκολία να μιλήσω για τον εαυτό μου. Δεν είμαι ο οδηγός κανενός. Δεν ξέρω καν, ή δεν ξέρω πολύ καλά πού πηγαίνω» (“Je ne sais pas, ou je sais mal, où je vais”).[4] Το χειρότερο απ’ όλα, για τον Καμύ και το κοινό του, ήταν το δίλημμα που έθετε η τραγωδία της γαλλικής Αλγερίας. Όπως οι περισσότεροι διανοούμενοι της γενιάς του, ο Καμύ επέκρινε δριμύτατα τη γαλλική πολιτική· καταδίκαζε τη χρήση βασανιστηρίων και τρομοκρατίας στον «βρώμικο πόλεμο» της κυβέρνησης εναντίον των αράβων εθνικιστών, και υπήρξε ένας ανοιχτά εκφραζόμενος και καλά ενημερωμένος επικριτής της αποικιακής διάκρισης ενάντια στον αυτόχθονα αραβικό πληθυσμό από τη δεκαετία του ’30 (μια εποχή κατά την οποία πολλοί από τους παριζιάνους διανοούμενους, που αργότερα θα διακρίνονταν στον αντιαποικιακό αγώνα, γνώριζαν λίγα και νοιάζονταν ακόμη λιγότερο για την κατάσταση και τις ανάγκες των γάλλων υπηκόων στο εξωτερικό). Όμως ο Καμύ είχε γεννηθεί στην Αλγερία, γιος φτωχών ευρωπαίων μεταναστών. Μεγάλωσε στο Αλγέρι και έμπνευσή του σε πολλά από τα σπουδαιότερα έργα του υπήρξαν οι εμπειρίες του εκεί. Μη μπορώντας να φανταστεί μια Αλγερία χωρίς Ευρωπαίους, ή να φανταστεί αυτόχθονες Ευρωπαίους του κύκλου του αποκομμένους από τις ρίζες τους, πάλευε να περιγράψει έναν μέσο δρόμο· στα λόγια του: «Μια μεγάλη, μια σπουδαία επανόρθωση πρέπει να γίνει … στον αραβικό λαό. Αλλά με τη συμμετοχή ολόκληρης της Γαλλίας και όχι με το αίμα των Γάλλων της Αλγερίας».[5] Καθώς η διάσταση μεταξύ Γαλλίας και Αλγερίας επάνω στο θέμα ολοένα και μεγάλωνε, η αναζήτηση του Καμύ για έναν φιλελεύθερο συμβιβασμό έδειχνε πια να είναι δευτερεύουσας σημασίας και δίχως ελπίδα επιτυχίας. Αποτραβήχθηκε στη σιωπή.[6] Στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατό του, το όνομα του Καμύ συνέχισε να βρίσκεται σε καθοδική πορεία. Ο περισσότερος κόσμος που ζούσε στη μητροπολιτική Γαλλία δεν ενδιαφερόταν για τη μοίρα της Αλγερίας και τις διάφορες κοινότητές της, αραβικές ή ευρωπαϊκές· όσο για τους διανοούμενους, τα ενδιαφέροντά τους στις δεκαετίες του ’60 και του ’70 απείχαν τόσο από τα θέματα που κινητοποιούσαν τον Καμύ ώστε κατέληγαν να τον αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση, συγκαταβατικότητα και, εντέλει, να τον αγνοούν. Αυτά που τον έβαλαν στο περιθώριο ήταν η ριζοσπαστική και ολοένα και λιγότερο ανεκτική πολιτικοποίηση μιας νεότερης γενιάς, ο αυτοκαταλυόμενος tiers-mondisme [φιλο-τριτοκοσμισμός] του ύστερου Σαρτρ και των ακολούθων του, η «αντιανθρωπιστική» τάση που επικρατούσε στους ακαδημαϊκούς, οι νέες μόδες στη λογοτεχνία και, περισσότερο απ’ όλα, η πτώση στο γόητρο του συγγραφέα. Ανατρέχοντας στα δικά του χρόνια τη δεκαετία του ’60, ως ιδρυτής/αρχισυντάκτης του Nouvel Observateur, ο Ζαν Ντανιέλ θα θυμηθεί: «ανακαλύπτουμε σύντομα ότι έπρεπε κανείς να ψάξει ανάμεσα στις ανθρωπιστικές επιστήμες –ιστορία, κοινωνιολογία, εθνολογία, φιλοσοφία– για το ισοδύναμο των littérateurs [λογίων] οι οποίοι, στα νιάτα μου, είχαν τον ρόλο των maîtres à penser [δασκάλων της σκέψης]».[7] Στον κόσμο των Μπαρτ, Ρομπ-Γκριγιέ, Λεβί-Στρος και Φουκώ, ο Καμύ ήταν ξεπερασμένος. Όχι πως δεν τον διάβαζαν: τα βιβλία του Ο ξένος, Η πανούκλα και Καλιγούλας ήταν ενταγμένα στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα των λυκείων και των πανεπιστημίων, όπως επίσης βρίσκονταν (και βρίσκονται) στις λίστες ανάγνωσης εκατομμυρίων φοιτητών εκτός Γαλλίας. Ο Αλμπέρ Καμύ είχε γίνει κατά τη διάρκεια της ζωής του ή, πολύ σύντομα μετά, ένας «κλασικός» παγκοσμίου επιπέδου. Και αυτό, επίσης, το χρησιμοποίησαν εναντίον του. Ήταν επομένως λίγο περίεργο, εκ πρώτης όψεως, να τον συναντούμε ξανά σε τίτλους ειδήσεων, με το τελευταίο ημιτελές μυθιστόρημά του να αποτελεί μεγάλο εκδοτικό γεγονός λόγω της καθυστερημένης εμφάνισής του τριάντα χρόνια μετά την εποχή που γράφτηκε. Σχεδόν 200.000 αντίτυπα τού Πρώτου ανθρώπου έχουν πουληθεί μέχρι σήμερα. Δίχως άλλο, αυτή η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος δεν προκύπτει από το πουθενά. Στη ρυπαρή, διεφθαρμένη ατμόσφαιρα του δημόσιου βίου, καθώς η εποχή του Μιτεράν οδεύει προς το τέλος της, είναι σοβαρή η έλλειψη μιας καθαρής ηθικής φωνής, όπως με θλίψη έχουν παρατηρήσει αρκετοί γάλλοι σχολιαστές. Επιπλέον, οι Γάλλοι αντιλαμβάνονται με βαριά καρδιά ότι η λογοτεχνική κληρονομιά τους βρίσκεται σε μια κατάσταση εγκατάλειψης και αποσύνθεσης· ο Αλμπέρ Καμύ ήταν ένας από τους τελευταίους μιας εποχής μεγάλων γάλλων συγγραφέων, ένας συνδετικός κρίκος με τον κόσμο των Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ, Ζυλ Ρομαίν, Ζιντ, Μωριάκ και Μαλρώ. Ένας βιβλιοκριτικός αναλογιζόμενος την επιτυχία που είχε ο Πρώτος άνθρωπος, έθεσε το ερώτημα κατά πόσο οι Γάλλοι δεν «τιμούν τον μύθο μιας λαμπρής ζωής, μεταμορφωμένης από τον τυχαίο θάνατο σε πεπρωμένο, ένα σημάδι πέρα από τον τάφο, μια μομφή από τις ημέρες που η γαλλική λογοτεχνία είχε κάποια αξία...».[8] Υπάρχει μια αλήθεια στην άποψη αυτή, αλλά για να αντιληφθεί κανείς την επίδραση του Καμύ στον σύγχρονο κόσμο χρειάζεται να κοιτάξουμε λίγο πιο μακριά. Η απόρριψη από τον Καμύ της βίας και της τρομοκρατίας σε όλες τους τις μορφές τον περιόρισε σε μια ανίσχυρη σιωπή στην κορύφωση του αλγερινού εμφύλιου πολέμου και τον κατέστησε μη κατανοητό για τη γενιά που ακολούθησε. Όμως στο τέλος της δεκαετίας του ’70, χωρίς να έχουν να δείξουν τίποτα περισσότερο από αίμα και στάχτες ως υποστήριξη προς την επαναστατική καταπίεση στην Ευρώπη, την Κίνα, την Κούβα και την Καμπότζη, οι γάλλοι διανοούμενοι είχαν κάνει μεγάλη στροφή, φτάνοντας σε θέσεις αξιοσημείωτα κοντινές με εκείνες του Καμύ – αν και χωρίς να αναγνωρίζεται αυτό συνήθως: ήταν άλλο πράγμα το να επαναλαμβάνει κανείς την προειδοποίηση του Καμύ ότι “il est des moyens qui ne s’excusent pas” (Υπάρχουν μέσα που δεν δικαιολογούνται),[9] και εντελώς διαφορετικό να παραδέχεται ότι είχε δίκιο από την αρχή. Οι επονομαζόμενοι «νέοι φιλόσοφοι», όπως ο Αντρέ Γκλυκσμάν ή ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί δεν αποκαθιστούσαν τη φήμη του Καμύ, αλλά συνέβαλλαν σημαντικά στο ότι εκείνοι που κάποτε τον έψεγαν για την «ηθικολογική» εμμονή του με την υπευθυνότητα έχαναν τώρα τους υποστηρικτές τους. Απαξιώνονταν λόγω της ευκολίας τους να καταφεύγουν στη μελλοντική Ιστορία για να δικαιολογήσουν σύγχρονα εγκλήματα, και της ευκολίας με την οποία δήλωναν ότι πρέπει οι άλλοι να υποφέρουν για τις αμαρτίες των ίδιων τους των πατέρων. Η διαύγεια σκέψης και το ηθικό θάρρος της θέσης του Καμύ λαμπρύνουν τον κόσμο μας σήμερα, με έναν τρόπο που δεν ήταν δυνατός στον πολωμένο κόσμο του 1958: «Όσο για μένα, μου είναι αποκρουστικό να βάζω τους άλλους να (αυτο)μαστιγώνονται στη θέση μου, όπως κάνουν οι μετανοούντες κριτές μας».[10] Πιο σημαντικά απ’ όλα, ίσως, το γαλλο-αλγερινό τραύμα ανήκει τώρα στο παρελθόν, και καθώς υποχωρεί στη μνήμη (και τη λήθη) παίρνει μαζί του την εμπιστοσύνη και τον θυμό που διαμόρφωσε τη στάση και των δύο πλευρών. Τριάντα χρόνια μετά την κατάκτηση της ανεξαρτησίας της, η Αλγερία βρίσκεται πάλι σε μπελάδες, διασπασμένη και αιματοβαμμένη από ένα φονταμενταλιστικό κίνημα, το οποίο προσωρινά ελέγχεται από μια στρατιωτική δικτατορία. Όσο απελπισμένα αφελής κι αν ήταν η έκκληση του Καμύ για έναν συμβιβασμό ανάμεσα στην αφομοιωτική αποικιοκρατία και τον στρατιωτικό εθνικισμό, η πρόγνωσή του για το μέλλον μιας χώρας που γεννήθηκε από τον τρόμο και τον εμφύλιο πόλεμο ήταν πάρα πολύ ακριβής: «Αύριο η Αλγερία θα είναι μία χώρα ερειπίων και πτωμάτων, την οποία καμία δύναμη, καμία εξουσία στον κόσμο, δεν θα μπορέσει να αποκαταστήσει στον αιώνα μας».[11] Αυτό που ο Καμύ καταλάβαινε ίσως καλύτερα και νωρίτερα από οποιονδήποτε από τους (μητροπολιτικούς) σύγχρονούς του δεν ήταν ο αραβικός εθνικισμός –αν και ήδη από το 1945 είχε προβλέψει ότι οι Άραβες δεν θα μπορούσαν για πολύ χρόνο ακόμα να ανέχονται τις συνθήκες κάτω από τις οποίες τους κυβερνούσαν– αλλά η συγκεκριμένη κουλτούρα των ευρωπαίων κατοίκων της Αλγερίας και το τίμημα που έπρεπε να πληρώσει όποιος επιχειρούσε να τη διαλύσει. Ο χαμένος κόσμος της γαλλικής Αλγερίας βρίσκεται στο επίκεντρο του τελευταίου, ημιτελούς μυθιστορήματός του και είναι ένα θέμα το οποίο οι γάλλοι αναγνώστες αντιμετωπίζουν σήμερα με ανοιχτό μυαλό, με έναν τρόπο που δεν θα τον φανταζόταν κανείς το 1960, όταν το χειρόγραφο βρέθηκε στον χαρτοφύλακα του Καμύ, στο σημείο του θανάτου του. Ο Πρώτος άνθρωπος θα ήταν το Bildungsroman του Καμύ, ένα τρίπτυχο της ζωής και της εποχής του. Παρ’ όλο που το δούλευε για αρκετό καιρό (αναφέρεται για πρώτη φορά στα Σημειωματάρια το 1951), έχουμε μόνο το εισαγωγικό κομμάτι, το οποίο ασχολείται με την παιδική του ηλικία και την αναζήτηση του νεκρού πατέρα του. Το έργο είναι αλάνθαστα, αναμφισβήτητα αυτοβιογραφικό· έτσι όπως εκδόθηκε περιέχει όλες τις σημειώσεις και τις διορθώσεις του, και ο Καμύ βρίσκεται να παρεμβάλλει ενίοτε το πρώτο ενικό πρόσωπο, σαν να πρόκειται στην πράξη για την ιστορία του νεαρού Αλμπέρ Καμύ και όχι του «Ζακ Κορμερύ» (από το οικογενειακό όνομα της γιαγιάς από την πλευρά της μητέρας του). Όπως ο πατέρας του Καμύ, Λυσιέν, ο «Ανρί Κορμερύ» τραυματίστηκε θανάσιμα στη Μάχη της Μάρνης, τον Οκτώβριο του 1914, και είναι θαμμένος σε ένα νεκροταφείο στο Σαιν-Μπριέκ, τη μικρή πόλη της Βρετάνης, όπου διακομίστηκε ο Λυσιέν Καμύ και πέθανε από τα τραύματά του. Η χήρα του, με τους δύο της γιους (από τους οποίους ο νεότερος, Αλμπέρ/Ζακ, δεν ήταν ακόμα ούτε ενός έτους) και τη μητέρα της, μένει πίσω στη Μπελκούρ, μια φτωχή ευρωπαϊκή συνοικία του Αλγερίου, όπου ζει την οικογένεια πολύ φτωχικά με τα έσοδα από την εργασία της ως οικιακής βοηθού. Το βιβλίο δομείται γύρω από δύο διασταυρούμενους αφηγηματικούς άξονες: την αναζήτηση του Ζακ, ο οποίος τώρα μπαίνει στη μέση ηλικία, για τον πατέρα που δεν γνώρισε, και την ιστορία της παιδικής του ηλικίας σε έναν κόσμο κυριαρχούμενο από τη μητέρα του και τη γιαγιά του. Διαβάζοντας την επιγραφή στο μνήμα του πατέρα του, ο Ζακ συνειδητοποιεί έξαφνα ότι όταν πέθανε, το 1914, ο Ανρί Κορμερύ ήταν μόνο είκοσι εννέα ετών, νεότερος από τον γιο που τώρα στέκεται στον τάφο του. Η ανωνυμία, η φτώχεια, η συντομία της ζωής του αντηχούν σε όλο το βιβλίο, μια κατακλείδα στο θέμα του κόσμου των ευρωπαίων μεταναστών (ο Καμύ/Κορμερύ είχε γεννηθεί σε μια οικογένεια μεταναστών από την κατακτημένη από τους Γερμανούς Αλσατία – εξόριστος έτσι διπλά), του χαμένου στη λήθη παρελθόντος της κοινότητας, της οικογένειας και του γιου του, του αποξενωτικού τρόπου θανάτου του – «Δεν είχε δει ποτέ τη Γαλλία. Την είδε και τον σκότωσαν».[12] Ο Ζακ, ο οποίος «μισούσε τις συμβατικές κινήσεις αυτού του είδους» είχε επί μακρόν αποφύγει να επισκεφθεί τον τάφο του. Όπως του υπενθυμίζει ένας γηραιότερος Γάλλος: «Δεν χρειάζεσαι έναν πατέρα – μεγάλωσες τον εαυτό σου μόνος σου». Η επίσκεψη αποτελεί το έναυσμα για να αναζητηθούν οι ρίζες και προκαλεί στο αφήγημα του νεαρού Κορμερύ μια αμφιταλάντευση και ταυτόχρονα μια ένταση ανάμεσα στο θέμα του απόντος πατέρα και το δεύτερο κυρίαρχο θέμα του έργου του, την προβληματική μητέρα του Καμύ. Η Κατρίν Καμύ, η οποία ήταν απόγονος μεταναστών από τη Μινόρκα (μια σχέση με την Ισπανία, για την οποία ο γιος της ήταν πολύ υπερήφανος), ήταν αγράμματη, μερικώς κωφή και μιλούσε ελάχιστα. Στη ζωή και στο μυθιστόρημα η σιωπή αυτή, και η κατ’ ουσίαν αδυναμία της να εκφραστεί με λόγια ή χειρονομίες προκαλούσαν στον γιο της σύγχυση και απελπισία. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο Καμύ σε ένα πολύ παλιότερο έργο του: «Νιώθει συμπόνια για τη μητέρα του, είναι άραγε το ίδιο με το να την αγαπά; Δεν τον χάιδεψε ποτέ – δεν θα γνώριζε πώς».[13] Στον Πρώτο άνθρωπο, ο Ζακ Κορμερύ αγαπά τη μητέρα του «ανέλπιδα», αλλά καθώς παρατηρεί σιωπηλά τη βουβή, εξαντλημένη γυναίκα «κατακλύζεται από μια αδιόρατη ανησυχία μπροστά σε μια δυστυχία (malheur) που δεν μπορεί να κατανοήσει». Σαν τον Καμύ, ο Κορμερύ καταλήγει στο ότι υπάρχει μια μεγαλειώδης αξιοπρέπεια, μια ευγένεια, στη σιωπή της μητέρας του μπροστά σε τέτοιες αντιξοότητες, όμως μένει κι αυτός χωρίς λόγια, σε αδυναμία ανεύρεσης ενός τρόπου επικοινωνίας με τον γονιό αυτό, θυμωμένος με την ίδια του την ανεπάρκεια.[14] Αυτό που σώζει τον Κορμερύ από την απόγνωση κι από το παρελθόν του είναι η μόρφωση. Εδώ ο Καμύ γράφει μέσα από την καρδιά του, όχι μόνο για τον δάσκαλο δημοτικού σχολείου που μπήκε στη ζωή του ως μερικό υποκατάστατο του πατέρα του, αλλά επίσης για την σχεδόν αδύνατον να εκφραστεί με λόγια σημασία του γαλλικού εκπαιδευτικού συστήματος για τα φτωχά παιδιά της γενιάς του, αφενός μέσα από τη δωρεάν πρωτοβάθμια εκπαίδευση και αφετέρου μέσα από τις εξετάσεις για υποτροφίες στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ένα από τα πιο συγκινητικά αποσπάσματα στο βιβλίο είναι όταν ο δάσκαλος επισκέπτεται το σπίτι του Κορμερύ για πρώτη φορά και πείθει τη μητέρα και τη γιαγιά του να του επιτρέψουν να δώσει εξετάσεις για την υποτροφία, παρ’ όλο που η επιτυχία (και η επιτυχής εισαγωγή του στο λύκειο) θα τους στερούσε τη δυνατότητα να φέρνει στο σπίτι έσοδα για τα επόμενα χρόνια. Το ίδιο κεφάλαιο τελειώνει με τη μοναδική ελεγειακή νότα του βιβλίου – ο νεαρός Ζακ περνάει τις εξετάσεις, αποχαιρετά τον δάσκαλο του δημοτικού του σχολείου και μπαίνει, με ανάμικτα αισθήματα, σε έναν νέο κόσμο. Είναι μια υπενθύμιση ότι ο Καμύ, περισσότερο από οποιονδήποτε από τους ομοτέχνους του μεταπολεμικούς literati [ανθρώπους των γραμμάτων] ήταν ένα καθαρό προϊόν της Τρίτης Δημοκρατίας, και ότι τα ηθικά και παιδαγωγικά ιδεώδη του σήμαιναν περισσότερα για εκείνον απ’ ό,τι για τους περισσότερους συγχρόνους του. Όταν το 1958 δημοσιεύθηκε η ομιλία αποδοχής του Βραβείου Νόμπελ, ήταν σε αυτόν ακριβώς τον δάσκαλο δημοτικού, τον Λουί Ζερμαίν, που ο Καμύ το αφιέρωνε. Πέρα από την προσοχή που δίνει στον πατέρα, τη μητέρα και την εκπαίδευση του νεαρού πρωταγωνιστή του, ο Πρώτος άνθρωπος καταπιάνεται με τρία θέματα που βρίσκονται ήδη στα προηγούμενα δοκίμια και ιστορίες του Καμύ: τον αισθησιασμό, τη φτώχεια, και την ιδιαίτερη σημασία, γι’ αυτόν, της Αλγερίας. Οι αναγνώστες του Καμύ δεν γίνεται να μην αντιληφθούν τη σπουδαιότητα των φυσικών αισθημάτων και του κόσμου της σάρκας, η οποία διατρέχει το έργο του, από τον Ξένο όπου ο πανταχού παρών ήλιος επιτελεί το μοιραίο του ρόλο, έως την ομιλία του στα Νόμπελ, όπου ανέφερε ότι δεν μπορούσε ποτέ να ζήσει χωρίς φως, χωρίς την αίσθηση μιας καλής ζωής, της ζωής ελευθερίας μέσα στην οποία μεγάλωσε.[15] Το τελευταίο του μυθιστόρημα βυθίζεται ηδονικά στον απόλυτο αισθησιασμό του ήλιου, της θάλασσας, των νεανικών κορμιών στο νερό και στην παραλία. Πουθενά αλλού στα γραπτά του Καμύ δεν αντιλαμβάνεται κανείς περισσότερο την απόλαυση που αντλεί από τέτοια πράγματα, και την αμφιθυμία του προς τον άλλον, εγκεφαλικό κόσμο στον οποίο είχε επιλέξει να ζει. Στον Πρώτο άνθρωπο ο Καμύ έχει συλλάβει εκ νέου κάτι που είχε επιχειρήσει να εξηγήσει στην πολύ παλιότερη ιστορία του, «Γάμοι στην Τιπάζα», τη γοητεία «μιας ζωής που έχει γεύση ζεστής πέτρας».[16] Οι σημειώσεις στο περιθώριο αποκαλύπτουν τις προθέσεις του: «στο βιβλίο πρέπει να βαρύνουν τα αντικείμενα και η σάρκα».[17] Η Αλγερία είναι επίσης φυσικώς παρούσα, οι μυρωδιές της, οι ήχοι της, η τοπογραφία του Αλγερίου του ίδιου επάνω στον μεγαλειώδη κόλπο, οι περιπέτειες του Ζακ και των φίλων του μέσα στους δρόμους και τις προβλήτες, οι κυνηγετικές εξορμήσεις με τον θείο του στην ενδοχώρα. Και έπειτα είναι οι Άραβες, «αυτός ο ελκυστικός, ενοχλητικός λαός, τόσο κοντινός και ταυτόχρονα τόσο απόμακρος». Στα κεφάλαια για την παιδική του ηλικία, οι Άραβες πάνε κι έρχονται φευγαλέα, μέρος του συνηθισμένου αστικού τοπίου μιας μικτής κοινότητας, όμως όταν ο μεγαλύτερος Ζακ επισκέπτεται τον τόπο της γέννησής του και πιάνει συζήτηση με έναν colon [έποικο], ο τελευταίος του εξηγεί ότι είναι αναπόφευκτο οι Ευρωπαίοι και οι Άραβες να πολεμήσουν τώρα βίαια ο ένας τον άλλον. Κι έπειτα να ζήσουν και πάλι μαζί. Γιατί; «Διότι αυτό είναι που επιθυμεί η χώρα ετούτη». Όσο για τον Καμύ/Κορμερύ, τα αισθήματά του φανερώνονται απερίφραστα: «Έτσι ήταν κάθε φορά που άφηνε το Παρίσι για την Αφρική, μια σιωπηλή αγαλλίαση, με την ψυχή του να ανοίγει διάπλατα, με την ικανοποίηση του ανθρώπου που έχει μόλις κάνει μια αριστοτεχνική απόδραση και γελάει σκεπτόμενος τα πρόσωπα των δεσμοφυλάκων του». Κι όμως η Αλγερία είναι επίσης ένας κόσμος αμφιβολιών, ένας τόπος γεμάτος προβλήματα για τον Καμύ/Κορμερύ, «η χώρα της λήθης, όπου καθένας μας είναι ο πρώτος άνθρωπος».[18] Αυτή είναι μία μόνο από τις χρήσεις του τίτλου του βιβλίου. Όπως και οι άλλες, αφορά την ταυτότητα – αυτή του Ευρωπαίου στην Αλγερία, αυτή του αυτοδημιούργητου Καμύ/Κορμερύ, γεννημένου σε μια οικογένεια δίχως πατέρα, με αμίλητες γυναίκες· την οικογένεια του δικού του ορφανεμένου πατέρα. Και όλες τις διαφορετικές σημασίες του τις βαρύνει η σκιά της φτώχειας, το κυρίαρχο θέμα του βιβλίου και η αφορμή για ορισμένες από τις πιο διεισδυτικές παρατηρήσεις του Καμύ. Ο πραγματικά φτωχοί, παρατηρεί, μιλούν ελάχιστα για το παρελθόν – νοιάζονται τόσο εμμονικά για την επιβίωση στο παρόν· εξ ου και η αδυναμία του Ζακ Κορμερύ να βρει τις δικές του ρίζες μέσα από την οικογένειά του, η οποία του φαινόταν σαν να μην έχει –σαν να είχε έρθει από παντού και να μη ζούσε πουθενά–, «ορφανός από πατέρα, χωρίς καμιά παράδοση να περνά σε αυτόν [...] έπρεπε κανείς να δημιουργήσει την ίδια του την κληρονομιά. Γεννήθηκε σε μια χώρα δίχως προγόνους και δίχως μνήμη». Ο σκοπός του μυθιστορήματος, σύμφωνα με τις ίδιες τις σημειώσεις του Καμύ, ήταν να «αποκόψει αυτή τη φτωχική οικογένεια από τη μοίρα των φτωχών, που είναι να εξαφανίζονται από την ιστορία χωρίς ίχνος. Οι άφωνοι». Όπως όμως όλα τα αγόρια που σπουδάζουν με υποτροφία, η επιτυχής διαφυγή του Καμύ/Κορμερύ από τις καταβολές του πληρώνεται ακριβά: όταν μπαίνει για πρώτη φορά στο λύκειο, ένας διοικητικός υπάλληλος του σχολείου ζητά από τον Κορμερύ να δηλώσει το επάγγελμα των γονιών του. Εκείνος δεν έχει ιδέα ποιο είναι αυτό – η μητέρα του καθαρίζει σπίτια ξένων ανθρώπων και πλένει τα ρούχα τους. Ένας φίλος, του εξηγεί πως είναι μία domestique [υπηρέτρια]. Το γράφει και καταλαμβάνεται μεμιάς από «ντροπή – και την ντροπή τού να έχεις αισθανθεί ντροπή».[19] Όπως οτιδήποτε άλλο σε αυτό το βιβλίο –τα υπέροχα αποσπάσματα των αναμνήσεων, η εναλλαγή ανάμεσα στην χαρακτηριστική κλασική συντομία του Καμύ και τις λιγότερο οικείες, λυρικές, περιγραφές που εκτείνονται σε ολόκληρη την παράγραφο, η έλλειψη συγκρατημένης ειρωνείας ή απόστασης– αυτό έχει την αίσθηση της απόλυτης αυθεντικότητας. Ο Πρώτος άνθρωπος δεν αποτελεί μόνο μια ανακεφαλαίωση και ανάπτυξη των προηγούμενων ιστοριών του Καμύ –ο απόηχος πολλών εκ των οποίων φτάνει ως εδώ, ακόμα και μέσα από τις ίδιες φράσεις– αλλά επίσης μια ανεκτίμητη υπενθύμιση των θεμάτων που ήταν κεντρικά στους προβληματισμούς του, αλλά και εκείνων που, πέρα απ’ ό,τι πιστεύουμε σήμερα, ήταν απλώς δευτερεύοντα. Μεγάλο μέρος της ιδέας του «παραλόγου», στην οποία όφειλε τη φήμη του σε νεαρή ηλικία, μπορεί τώρα να γίνει αντιληπτό ως ο τρόπος του Καμύ να εκφράζει τη σπουδαιότητα που έχουν γι’ αυτόν ο χώρος και η αίσθηση. Έτσι, υπάρχει ένα απόσπασμα στον Σίσυφο όπου γράφει τα εξής: «Σε ένα σύμπαν ξαφνικά απογυμνωμένο από ψευδαισθήσεις και φώτα, ο άνθρωπος αισθάνεται αποξενωμένος, ένας ξένος. Η εξορία του είναι δίχως γιατρειά, καθώς στερείται την ανάμνηση μιας χαμένης οικογενειακής εστίας ή την ελπίδα μιας γης της επαγγελίας. Η διάσταση αυτή ανάμεσα σε έναν άνθρωπο και τη ζωή του, εκείνον που πράττει και το σκηνικό γύρω του, είναι ακριβώς το αίσθημα του παραλόγου.[20] Όπως ο Καμύ, απ’ όσο γνωρίζουμε, αισθάνθηκε ότι οι κριτικοί δεν έπιασαν το νόημα του αλγερινού σκηνικού στην Πανούκλα και (ιδιαίτερα) στον Ξένο, ομοίως οι επικριτές και οι θαυμαστές του, στο ίδιο μέτρο, συχνά υπερέβαλλαν στην ανάλυσή τους, χάνοντας έτσι το μήνυμα των μη λογοτεχνικών γραπτών του. Η ανάγνωση του Πρώτου ανθρώπου μάς υπενθυμίζει επίσης, ιδιαίτερα έντονα, ότι ένα από τα πιο επαναλαμβανόμενα θέματα στο σύνολο του έργου του Καμύ ήταν η αίσθηση δυσφορίας· στο Παρίσι ήταν ένας παρείσακτος, ένας étranger με κάτι από την έννοια που έδωσε σ’ αυτή τη λέξη στο πιο διάσημο έργο του [Ο ξένος]. Αυτό δεν σημαίνει ότι είχε εκπέσει από τον ρόλο του διανοούμενου, αλλά ότι υπήρχαν δύο συγκρουόμενες προσωπικότητες επί τω έργω, μόνο μία εκ των οποίων γινόταν κατανοητή και έχαιρε εκτίμησης από τους συναδέλφους του. Όταν, κατά τη διάρκεια της αλγερινής σύγκρουσης, προσπάθησε να εξηγήσει το άλλο μέρος και επομένως τη δική του επίπονη αμφιθυμία, λίγοι κατάλαβαν· «η Μεσόγειος διαχώρισε μέσα μου δύο σύμπαντα, ένα όπου οι μνήμες και τα ονόματα διατηρούνταν σε καλά καθορισμένους χώρους, το άλλο εκεί όπου τα ίχνη του ανθρώπου παρασύρονταν σε μεγάλες εκτάσεις από τον αμμώδη άνεμο». Ο διαχωρισμός αυτός των δύο κόσμων προβλημάτιζε πάντα τον Καμύ· σε μια κριτική παρουσίαση του Οίνος και άρτος που έκανε στις αρχές της καριέρας του (1939), επέλεξε να σχολιάσει το σημείο εκείνο του κειμένου όπου ο ήρωάς του Σιλόνε συλλογίζεται τον κίνδυνο που ενέχει η διαμόρφωση θεωριών ως προς τους χωρικούς, κάτι που οδηγεί στο να τους γνωρίζει κανείς εντέλει ακόμα λιγότερο.[21] Ο Καμύ, επίσης, ανησυχεί (και συνεχίζει να ανησυχεί στο τελευταίο του έργο) για τον κίνδυνο να χάσει κανείς επαφή με τις ρίζες του ή να τις αποκόψει βίαια πριν καν τις βρει. Και ήταν αυτή, η κατ’ ουσίαν ψυχολογική διαίσθησή του ως προς την κατάσταση του δίχως έρμα διανοούμενου, η οποία βοήθησε την ηθική στάση του Καμύ σε σχέση με τα όρια και την ευθύνη να αποκτήσει το ιδιάζον κύρος της. Είναι αυτό το ηθικό κύρος που απουσιάζει από τη σύγχρονη Γαλλία, και αυτό εξηγεί εν μέρει τον ενθουσιασμό με τον οποίο έγινε δεκτός ο Πρώτος άνθρωπος. Το ίδιο το βιβλίο είναι υπέροχο από πολλές πλευρές, όσο κι αν είναι ατελές και όχι πλήρως επεξεργασμένο. Όμως δεν είναι αυτός ο λόγος για τον οποίο το αγοράζει τόσο πολύς κόσμος. Οι κληρονόμοι του Καμύ και ο εκδότης του, Γκαλιμάρ, ήταν επιφυλακτικοί ως προς το να το παρουσιάσουν, και το είχαν κρατήσει για πολλές δεκαετίες από φόβο ότι θα έβλαπτε ακόμη περισσότερο την ήδη πληγείσα φήμη του συγγραφέα. Η κατάσταση σήμερα δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική. Μετά από δύο δεκαετίες επίπονης και ανολοκλήρωτης διερεύνησης της ταραγμένης ιστορίας τους, με το Βισύ να αποτελεί ακόμη ανοιχτή πληγή και τους πνευματικούς γίγαντες του πρόσφατου παρελθόντος να συρρικνώνονται σε ένα συνονθύλευμα παραθεμάτων που προκαλούν αμηχανία, ο Καμύ ο Δίκαιος παραμένει, κατά τα προφητικά λόγια ενός κριτικού, «ο πιο ευγενής μάρτυρας μιας μάλλον μη ευγενούς εποχής».[22] Σε μια εποχή αυτοπροβολής των διανοουμένων των μέσων μαζικής ενημέρωσης, οι οποίοι κοιτάζουν με κενό βλέμμα τον γεμάτο θαυμασμό καθρέφτη του ηλεκτρονικού ακροατηρίου τους, η αφοπλιστική ειλικρίνεια του Καμύ, αυτό που ο παλιός δάσκαλός του αποκάλεσε “ta pudeur instinctive” [«η ενστικτώδης σου αιδημοσύνη»],[23] έχει μια αίσθηση αυθεντικότητας, ένα χειροποίητο αριστούργημα σε έναν κόσμο πλαστικών αναπαραγωγών. Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ, ο οποίος προσπάθησε τόσο να αμαυρώσει τη φήμη του παλιού του φίλου, και του οποίου η υποστήριξη προς τη βία και την τρομοκρατία θα είχε πραγματικά σοκάρει τον Καμύ, αν είχε ζήσει να τη δει, έκανε μεγάλη προσπάθεια να επανορθώσει στον επικήδειο που δημοσίευσε στο France-Observateur. Ο Καμύ, έγραφε, «αντιπροσώπευε σε αυτόν τον αιώνα [...] τον σύγχρονο κληρονόμο μιας μεγάλης παράδοσης μοραλιστών, των οποίων τα έργα αποτελούν ενδεχομένως ό,τι πιο πρωτότυπο υπάρχει στα γαλλικά γράμματα».[24] Ο Σαρτρ είχε σίγουρα δίκιο, και η καθυστερημένη έκδοση του τελευταίου μυθιστορήματος του Καμύ είναι μια αιχμηρή υπενθύμιση ότι η ξεχωριστή αυτή φωνή έχει λείψει από τους Γάλλους ετούτα τα τελευταία τριάντα χρόνια. Και τους λείπει ακόμα. © Tony Judt 1994, The Wylie Agency (UK) Limited — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] (Σ.τ.Μ.) Γαλλικά στο πρωτότυπο: “le Nobel couronne une oeuvre terminée”. [2] Βλ. Raymond Aron, Mémoires (Julliard, 1983), σ. 208. [3] Βλ. Albert Camus, “L'Enigme”, στο Essais (Gallimard, 1965), σ. 863. [4] Βλ. “Dernière Interview d'Albert Camus” (20 Δεκεμβρίου 1959), στο Essais, σ. 1925. [5] (Σ.τ.Μ.) Γαλλικά στο πρωτότυπο: “Une grande, une éclatante réparation doit être faite … au peuple Arabe. Mais par la France toute entière et non avec le sang des Français d’Algérie.” [6] “L'Algérie déchirée”, στο Actuelles III (Chroniques algériennes 1939-1958), (Gallimard, 1958), σ. 143 (γραμμένο το 1956). Το 1958, στις τελευταίες δημοσιευμένες σκέψεις του επάνω στο θέμα, παραπονέθηκε ότι “on attend trop d'un écrivain en ces matières. Même, et peut-être surtout, lorsque sa naissance et son coeur le vouent au destin d'une terre comme l'Algérie, il est vain de le croire détenteur d'une vérité révélée”. [«Ζητάμε πολλά από τον συγγραφέα σε αυτά τα θέματα. Μάλιστα, και ίσως κυρίως, όταν η καταγωγή του και η καρδιά του τον συνδέουν με τη μοίρα ενός τόπου όπως η Αλγερία, είναι μάταιο να θεωρούμε ότι κατέχει μια αλήθεια που του έχει αποκαλυφθεί.»] (Actuelles III, “Avant-propos”, σ. 27.) [7] Jean Daniel, L'Ere des Ruptures (Grasset, 1979), σ. 29-30. [8] Bernard Fauconnier, Magazine Littéraire, No. 322 (Ιούνιος 1994), σ. 60. [9] Albert Camus, Lettres à un ami Allemand (Gallimard, 1948, 1972), No. 1 (July 1943), σ. 19. [10] “Avant-propos”, Actuelles III, σ. 23. “En ce qui me concerne, il me paraît dégoûtant de battre sa coulpe, comme nos juges-pénitents, sur la poitrine d'autrui.” [11] Albert Camus, “Lettre à un militant Algérien” (Οκτώβριος 1955), στο Actuelles III, σ. 128. [12] (Σ.τ.Μ.) Γαλλικά στο πρωτότυπο: “Il n’avait jamais vu la France. Il la vit et il fut tué”. [13] “Entre Oui et Non”, από το L'Envers et l'Endroit, αρχικά δημοσιευμένο στο Αλγέρι το 1937, δημοσιευμένο ξανά στο Essais, βλ. σ. 25. [14] “Et ce qu'il désirait le plus au monde, qui était que sa mère lût tout ce qui était sa vie et sa chair, cela était impossible. Son amour, son seul amour serait à jamais muet.” («Και αυτό που επιθυμούσε περισσότερο από οτιδήποτε στον κόσμο, να διαβάσει η μητέρα του όλα αυτά που αποτελούσαν τη ζωή του και την ίδια του την ύπαρξη, αυτό ήταν αδύνατο. Η αγάπη του, η μοναδική του αγάπη, θα έμενε για πάντα σιωπηλή.») Βλ. Le premier homme, Annexes (τις σημειώσεις του ίδιου του Καμύ), σ. 292. [15] Discours de Suède, 12 Δεκεμβρίου 1957 (Gallimard, 1958), σ. 20. [16] “Noces à Tipasa” (πρώτη δημοσίευση το 1939) στο Essais, σ. 58. [17] “Il faudrait que le livre pèse un gros poids d'objets et de chair.” [18] “la terre d'oubli où chacun était le premier homme.” [19] “et d'un seul coup [il] connut la honte et la honte d'avoir eu honte.” [20] Le mythe de Sisyphe, essai sur l'absurde (πρώτη δημοσίευση το 1942), στο Essais, σ. 101. [21] Στο Alger Républicain, 23 Μαΐου 1939. [22] Pierre de Boisdeffre, “Camus et son destin”, στο Camus (Hachette, 1964), σ. 265-279 (βλ. σ. 277). [23] Σε ένα γράμμα από τον Λουί Ζερμαίν προς τον Καμύ, με ημερομηνία 30 Απριλίου 1959, το οποίο περιλαμβάνεται στο παράρτημα του Le premier homme, σ. 328. [24] “Il représentait en ce siècle, et contre l'Histoire, l'héritier actuel de cette longue lignée de moralistes dont les oeuvres constituent peut-être ce qu'il y a de plus original dans les lettres françaises.” J.-P. Sartre, “Albert Camus” στο France-Observateur, 7 Ιανουαρίου 1960 (ανατύπωση στο Situations IV, Gallimard, 1964, σ. 126-129).

Ο χαμένος κόσμος του Αλμπέρ Καμύ

Σύνδεση