Η ουσία είναι μία

Αριστοτέλη, Κατηγορίαι. Περί ερμηνείας, μετάφραση, εισαγωγή, επιμέλεια Παύλος Καλλιγάς, Νήσος, Αθήνα 2011, σελ. 194 1. Κάθε τι είναι κάτι: ό,τι υπάρχει ανήκει σε κάποια κατηγορία. Αυτή η φαινομενικά απλή σκέψη έμελλε ν’ αλλάξει την πορεία της ανθρώπινης αντίληψης για την πραγματικότητα. Έμελλε επίσης να προσδιορίσει τον τρόπο με τον οποίο η φιλοσοφία επιχειρεί ν’ αποδώσει τη δομή της πραγματικότητας, μεταβαίνοντας σταδιακά από τον ποιητικό ή αποφθεγματικό λόγο της προσωκρατικής περιόδου, στο διαλογικό σύμπαν των πλατωνικών έργων, για να τελειωθεί συστηματικά στα πεζά κείμενα του Αριστοτέλη. Η σκέψη πως κάθε τι ανήκει σε κάποια κατηγορία διατυπώνεται στο εναρκτήριο κείμενο της διασημότερης συλλογής κειμένων που μας παρέδωσε η αρχαιότητα: το αριστοτελικό Όργανον. Οι επονομαζόμενες Κατηγορίαι αποτελούν το πρώτο βιβλίο της καθιερωμένης έκδοσης του αριστοτελικού corpus, συνιστούν το ενδεδειγμένο σημείο εκκίνησης ανάγνωσης του Αριστοτέλη, και περιλαμβάνονται στον πρώτο τόμο της σειράς αριστοτελικών έργων που εκδίδονται από την Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου. Η νέα σειρά στοχεύει να προσφέρει στο ευρύ κοινό μια εύληπτη, χρηστική, και έγκριτη έκδοση των αριστοτελικών έργων σε νεοελληνική μετάφραση, συνοδευόμενη από μια διαφωτιστική εισαγωγή στο κάθε κείμενο, υποσελίδιες σημειώσεις που επικουρούν την ορθή κατανόηση της κάθε παραγράφου, γλωσσάρι, ευρετήριο ονομάτων και αρχαίων χωρίων, και βιβλιογραφικό οδηγό για όποιους επιθυμούν να εμβαθύνουν στα ζητήματα που θέτει το αριστοτελικό πρωτότυπο. Κρίνοντας από τους έως τώρα δημοσιευμένους τόμους (1: Κατηγορίαι, Περί Ερμηνείας –μτφρ. Παύλος Καλλιγάς– 7: Περί γενέσεως και φθοράς – μτφρ. Βασίλης Κάλφας), η σειρά έχει σίγουρα πετύχει τους στόχους της, προσφέροντας μια έκδοση στα πρότυπα των αντίστοιχων σειρών του Clarendon Press της Οξφόρδης, ή των Belles Lettres της Ένωσης Πανεπιστημίων της Γαλλίας, περιορίζοντας πάντως το αμιγώς φιλολογικό υλικό, και διευρύνοντας τον ερμηνευτικό σχολιασμό, προς όφελος της αμεσότερης επαφής του σύγχρονου αναγνώστη με το κείμενο. Οι Κατηγορίες αποτελούν αστείρευτη πηγή κριτικού στοχασμού – δεν υπάρχει αράδα του κειμένου που να μην έχει ερευνηθεί, διυλισθεί, θεωρηθεί ή αναθεωρηθεί, ερμηνευθεί και παρερμηνευθεί από τον Ακινάτη ως τον Ράιλ κι από τον Χέγκελ ως τον Κουάιν. Κορυφαίο επίσης είναι το επίπεδο της γραμματείας που έχει αναπτυχθεί στον τομέα των αριστοτελικών μελετών, από τα μέσα περίπου του περασμένου αιώνα και εφεξής. Από το πλήθος των ζητημάτων που εγείρει η μελέτη του κειμένου, θα παρουσιάσω τρεις ερμηνευτικούς γρίφους που μπορεί ν’ ασκήσουν έλξη αλλά και προβληματισμό στον μη ειδικό αναγνώστη. Και οι τρεις γρίφοι αφορούν σε ένα ζήτημα που θα μπορούσε πιστεύω να χρησιμεύσει ως μίτος στο πολυεπίπεδο εννοιολογικό κτίσμα του Αριστοτέλη: ποια είναι η θέση της ουσίας ανάμεσα στις κατηγορίες; 2. Το αριστοτελικό κείμενο περιέχει την περίφημη λίστα των δέκα κατηγοριών – εξ ου προφανώς και ο τίτλος Κατηγορίαι που επέλεξε ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος έναντι του παλαιότερου Προ των τόπων, ο οποίος, δηλώνοντας απλώς τη θέση του κειμένου αναφορικά με τα Τοπικά, υποδήλωνε την σημασία του ως καταρχήν λογικής πραγματείας, δίχως όμως να προεικονίζει –αλλά ούτε και να προδικάζει– το εύρος της θεματικής που οφείλει να απασχολήσει τον αναγνώστη του κειμένου. Όπως και νά ’χει, η φράση με την οποία απαριθμούνται οι κατηγορίες δεν έχει πάψει να απασχολεί τους αναγνώστες έως σήμερα· ας την παραθέσω (στην διαυγή μετάφραση του Παύλου Καλλιγά): «Απ’ όσα λέγονται δίχως συμπλοκή, καθένα σημαίνει είτε ουσία ή ποσόν ή ποιόν ή σχετικότητα ή το πού ή το πότε ή στάση ή το να έχει κανείς ή επενέργεια ή παθητικότητα» (1b25-27). Τα παραδείγματα που κομίζει ο Αριστοτέλης περιλαμβάνουν για την ουσία το 'άνθρωπος', για το ποσό το 'δύο πήχεις', για το ποιόν το 'λευκό', για το πού 'στην αγορά', για το πότε το 'χθες', για τη στάση το 'καθιστός', για το να έχει κανείς το 'οπλισμένος', για την επενέργεια το 'κόβει' και για την παθητικότητα το 'κόβεται' (1b27-2a4). Να σημειώσουμε ότι η λίστα των κατηγοριών δεν περιέχει τη λέξη «κατηγορίαι» ή οποιοδήποτε από τα παρώνυμά της. Ο λόγος που τα στοιχεία τής λίστας ονομάστηκαν «κατηγορίες» είναι πιθανότατα το γεγονός ότι πριν την επίμαχη φράση, ο Αριστοτέλης μας παρουσιάζει τους τρόπους με τους οποίους «κάτι κατηγορείται σε κάτι άλλο» (1a10). Πριν τη λίστα των κατηγοριών, διαβάζουμε ότι «απ’ όσα λέγονται» υπάρχουν κάποια που «ούτε ενυπάρχουν σε κάποιο υποκείμενο ούτε αποδίδονται ως κατηγορούμενα σε κάποιο υποκείμενο, όπως ο συγκεκριμένος άνθρωπος ή το συγκεκριμένο άλογο» (1b3-5). Και ο ισχυρισμός αυτός επανέρχεται μετά την περίφημη λίστα, διευρυμένος και επιτονισμένος: «Η ουσία τώρα, με την πιο κυριολεκτική, πρωταρχική και κατεξοχήν σημασία της, είναι αυτή που ούτε αποδίδεται ως κατηγορούμενο σε κάποιο υποκείμενο ούτε ενυπάρχει σε κάποιο υποκείμενο· για παράδειγμα ο συγκεκριμένος άνθρωπος ή το συγκεκριμένο άλογο» (2a11-14). Κι έτσι ερχόμαστε αντιμέτωποι με μία από τις δεκάδες απορίες που μπορεί να βιώσει ο αναγνώστης των Κατηγοριών. Αφενός η λίστα θέτει την ουσία ως μία από τις κατηγορίες. Αφετέρου, η ουσία ορίζεται ως αυτό που δεν μπορεί να κατηγορηθεί σε κάτι άλλο. Πώς συμβαδίζουν αυτοί οι ισχυρισμοί; Εκ πρώτης όψεως οι ισχυρισμοί μοιάζουν ασύμβατοι – κάτι θα πρέπει να αναθεωρηθεί στις αρχικές διατυπώσεις μας για να αποφύγουμε το παράδοξο. Θα μπορούσαμε να επερωτήσουμε, λόγου χάριν, την άποψη ότι η περίφημη λίστα απαριθμεί τι δύναται να κατηγορείται σε κάτι άλλο, αμφισβητώντας έτσι την παραδοσιακή αντίληψη, ότι πρόκειται για λίστα δέκα κατηγοριών. Άλλωστε, όπως ήδη αναφέραμε, το αριστοτελικό πρωτότυπο δεν δηλώνει ρητά ότι προσφέρει μία λίστα «κατηγοριών», αλλά απαριθμεί μόνο τι σημαίνουν οι απλοί όροι: «Των κατά μηδεμίαν συμπλοκήν λεγομένων [δηλ. από τους απλούς όρους] έκαστον ήτοι ουσίαν σημαίνει ή ποσόν ή ποιόν... [καθένας σημαίνει είτε ουσία ή ποσό ή ποιόν...]» (1b25-26). Η ανάγνωση αυτή δεν προεξοφλεί πώς φέρεται ένας απλός όρος που σημαίνει ουσία. Συνεπώς, δεν βρίσκεται σε ένταση με τον ισχυρισμό ότι η ουσία δεν μπορεί να κατηγορείται σε κάτι άλλο. Το πρόβλημα όμως με αυτή την ανάγνωση είναι ότι αντιβαίνει στην καθιερωμένη ερμηνεία της λίστας ως καταλόγου κατηγορημάτων. Μια διαφορετική προσέγγιση θα ήταν να δεχτούμε την παραδοσιακή ανάγνωση, αλλά να εννοήσουμε διαφορετικά τον όρο «ουσία». Εκτός από την ουσία «με την πιο κυριολεκτική, πρωταρχική και κατεξοχήν σημασία της», υπάρχουν και οι «δεύτερες ουσίες» στις οποίες υπάγονται οι πρώτες ουσίες. Οι δεύτερες ουσίες περιλαμβάνουν τα είδη, και τα γένη των ειδών αυτών: «για παράδειγμα, ο συγκεκριμένος άνθρωπος υπάγεται στο είδος 'άνθρωπος', και γένος του είδους αυτού είναι το 'ζώο'. Αυτές λοιπόν λέγονται δεύτερες ουσίες, τόσο το 'άνθρωπος' όσο και το 'ζώο'» (2a16-19). Αν εκλάβουμε την ουσία ως δηλωτική του είδους ή του γένους ενός συγκεκριμένου όντος, τότε είναι εύλογη η συμπερίληψή της στην λίστα των κατηγοριών – στον κατάλογο, δηλαδή, όλων όσων μπορούν να κατηγορηθούν σε ένα ον. Για να κατανοήσουμε όμως πώς λειτουργεί αυτή η ερμηνεία, θα πρέπει να αποσαφηνιστεί όχι μόνο γιατί κάποιες ουσίες αποκαλούνται «πρώτες» και κάποιες «δεύτερες», αλλά και γιατί αποκαλούνται «ουσίες». Γιατί, λόγου χάριν, τόσο το όνομα «Σωκράτης», όσο και οι όροι «άνθρωπος» και «ζώο», δηλώνουν ουσία; Η πραγμάτευση αυτού του ερωτήματος δεν είναι εφικτή στο πλαίσιο μιας βιβλιοπαρουσίασης – η ανάλυσή του, άλλωστε, υπερβαίνει το συγκεκριμένο κείμενο που εξετάζουμε, εκτείνεται στο σύνολο σχεδόν του αριστοτελικού έργου, και διακλαδώνεται στην πληθώρα των μεταφυσικών σχολών που αρύονται από τη σκέψη του Σταγιρίτη. 3. Το ερώτημα περί του νοήματος της «ουσίας» συνδέεται άμεσα με τον έτερο γρίφο που παρουσιάζει το κείμενο – θα τον διατυπώσω συνοπτικά, παραθέτοντας πρώτα το σχετικό χωρίο: «Όταν κάτι κατηγορείται σε κάτι άλλο αποδιδόμενο σε αυτό ως σε υποκείμενο, ό,τι αποδίδεται ως κατηγορούμενο στο κατηγορούμενο θα αποδίδεται ως κατηγορούμενο και στο υποκείμενο» (1b10-12). Ο αριστοτελικός ισχυρισμός ακούγεται εύλογος και ενισχύεται από το συναφές παράδειγμα: «το 'άνθρωπος' κατηγορείται στον συγκεκριμένο άνθρωπο, και το 'ζώο' στον άνθρωπο. Επομένως, το 'ζώο' θα κατηγορείται επίσης στον συγκεκριμένο άνθρωπο. διότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος είναι και άνθρωπος και ζώο» (1b12-15). Το κείμενο φαίνεται να δηλώνει ότι αν το Α είναι Β και το Β είναι Γ τότε το Α είναι Γ – ή όπως με ακρίβεια το διατυπώνει στην αντίστοιχη υποσημείωση ο Παύλος Καλλιγάς: «Μια από τις θεμελιώδεις ιδιότητες της κατηγόρησης καθ’ υποκειμένου είναι η μεταβατικότητά της». Σκεφτείτε τώρα πώς θα λειτουργούσε αυτό το σχήμα στον ακόλουθο συλλογισμό: «Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος, ο άνθρωπος είναι ουσία, άρα ο Σωκράτης είναι ουσία.» Κάθε μία από τις προτάσεις είναι ορθή – ο Σωκράτης είναι όντως άνθρωπος (ανήκει στο είδος 'άνθρωπος'), ο 'άνθρωπος' είναι όντως ουσία (όπως κάθε είδος, ανήκει στην κατηγορία της ουσίας), και ο Σωκράτης είναι όντως ουσία (όπως κάθε συγκεκριμένος άνθρωπος). Ο συλλογισμός μας όμως δεν είναι έγκυρος, παρά μόνο εάν οι λέξεις διατηρούν τη σημασία τους καθώς μεταβαίνουμε από τις προκείμενες στο συμπέρασμα. Αλλά η σημασία της «ουσίας» στη φράση «ο άνθρωπος είναι ουσία» είναι μάλλον διαφορετική από τη σημασία της στη φράση «ο Σωκράτης είναι ουσία» – για τον απλούστατο λόγο ότι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος (ως είδος) είναι 'ουσία δεύτερη', ενώ ο Σωκράτης (ως συγκεκριμένος ο άνθρωπος) είναι 'ουσία πρώτη'. Στην περίπτωση τουλάχιστον της «ουσίας» δεν είναι σαφές αν ισχύει η αριστοτελική θέση ότι «όσα γαρ κατά του κατηγορουμένου λέγεται, πάντα και κατά του υποκειμένου ρηθήσεται» (3b4-5). Απαντήσεις σε αυτόν το γρίφο έχουν προταθεί πολλές, δεν είναι όμως βέβαιο ότι μπορούν να δώσουν μια ολοκληρωμένη ερμηνεία του ζητήματος, που να συνδυάζει επαρκή διάγνωση με πειστική λύση, δίχως να επικαλεστούν απόψεις που διατυπώνονται σε έτερα έργα του Αριστοτέλη. 4. Ο τρίτος γρίφος που θα επισημάνω, με σκοπό να διευκολύνω την κριτική προσέγγιση του μη ειδικού αναγνώστη στο αριστοτελικό κείμενο, αφορά δύο όρους που παραμένουν οντολογικά καίριοι στο πέρασμα των αιώνων: το «σώμα» και την «ψυχή». Ένα βασικό χαρακτηριστικό της πρώτης ουσίας είναι ότι ενώ αυτή δεν υπάρχει μέσα σε τίποτα, τα υπόλοιπα στοιχεία ενυπάρχουν σε αυτήν. Ο Σωκράτης, λόγου χάριν, δεν ενυπάρχει σε τίποτα, αλλά τα διάφορα χαρακτηριστικά του (για να το πούμε απλά) υπάρχουν σε αυτόν. Στο 2ο κεφάλαιο των Κατηγοριών διαβάζουμε ότι «η συγκεκριμένη γραμματική γνώση ενυπάρχει σε ένα υποκείμενο, την ψυχή,... και το συγκεκριμένο λευκό ενυπάρχει σε ένα υποκείμενο, το σώμα...» (1a25-28). Πολύ μελάνι έχει χυθεί από τους σχολιαστές για το τι ακριβώς μπορεί να είναι μια 'συγκεκριμένη γραμματική γνώση' ή ένα 'συγκεκριμένο λευκό' – και ο Καλλιγάς συνοψίζει εύστοχα, στην σχετική υποσημείωση, τις κύριες ερμηνευτικές επιλογές, προσφέροντας μια, κατά τη γνώμη μου, στέρεη πρόταση για την ορθή κατανόηση του κειμένου. Το ζήτημα που θα ήθελα να επισημάνω όμως είναι διαφορετικό: δεν αφορά τι είναι αυτά που ενυπάρχουν (η συγκεκριμένη γνώση, ή το συγκεκριμένο λευκό), αλλά τι είναι εκείνο στο οποίο ενυπάρχουν. Τόσο η ψυχή όσο και το σώμα φαίνεται να πληρούν τα κριτήρια του Αριστοτέλη περί πρώτης ουσίας, καθόσον ούτε κατηγορούνται σε κάτι ως σε υποκείμενο (δεν αποτελούν το είδος ή το γένος κάποιου συγκεκριμένου όντος), ούτε δηλώνεται ότι ενυπάρχουν σε κάποιο υποκείμενο (αντιθέτως, τα παραδείγματα δείχνουν ότι άλλα στοιχεία ενυπάρχουν σε αυτά). Τι είναι τελικά μια «πρώτη ουσία»: ο συγκεκριμένος άνθρωπος, το σώμα, ή η ψυχή; Το ερώτημα αυτό παραμένει, πιστεύω, ανοικτό, ακόμη και μετά τη βαρύνουσα απόφανση ότι «αυτό που φαίνεται να είναι κατεξοχήν ιδιαίτερο γνώρισμα της ουσίας είναι το ότι, ενώ είναι κάτι ταυτό και αριθμητικά ένα, είναι δεκτική των εναντίων» (4a10-11). Δίχως μια ανεπτυγμένη θεώρηση για το τι δύναται να είναι 'ταυτό και αριθμητικά ένα', τόσο το σώμα όσο και η ψυχή διατηρούν την υποψηφιότητά τους για τον τίτλο της «πρώτης ουσίας». Το κείμενο μάς προσφέρει πάντως επαρκείς ενδείξεις για το πού θα απονείμει τον τίτλο ο Αριστοτέλης: «ο συγκεκριμένος άνθρωπος, που είναι ένας και ο αυτός, άλλοτε γίνεται λευκός κι άλλοτε μαύρος, ή θερμός και ψυχρός, κακός και καλός. Σε καμιά άλλη περίπτωση δεν φαίνεται να ισχύει κάτι τέτοιο...» (4a19-22). 5. Τα θέματα που παρουσίασα εν συντομία, τίθενται στο αρχικό τμήμα των Κατηγοριών και θα ήταν αδόκιμο να επιχειρήσει κανείς να απαντήσει αριστοτελικές απορίες δίχως επαρκή μελέτη συνόλου του αριστοτελικού έργου. Ο συνήθης τρόπος εξέτασης των Κατηγοριών τις αντιπαραθέτει στα Μετά τα Φυσικά προβάλλοντας είτε τις εμφανείς εννοιολογικές διαφορές τους, είτε την κοινή οντολογική τους σκόπευση – όπως συνέβη λόγου χάριν με την διεισδυτική ανάγνωση του Πλωτίνου, η οποία καθόρισε επί αιώνες τον τρόπο πρόσληψης του αριστοτελικού κειμένου (βλ. το σχετικό χωρίο Περί των γενών του όντος στην Έκτη Εννεάδα, η οποία μάλιστα κυκλοφόρησε πρόσφατα από την Ακαδημία Αθηνών, ολοκληρώνοντας έτσι το μνημειώδες έργο της υπομνηματισμένης έκδοσης του συνόλου των Εννεάδων σε νεοελληνική μετάφραση από τον Παύλο Καλλιγά). Εξίσου, αν όχι περισσότερο σημαντική, είναι η ανάδειξη της λειτουργίας του κειμένου ως εγχειριδίου «διαλεκτικής προπαιδείας» (όπως χαρακτηρίζεται στην εισαγωγή του μεταφραστή), λειτουργία που συνθέτει με τρόπο οργανικό τα εκ πρώτης όψεως ετερογενή τμήματα του κειμένου, προσφέροντάς του «αξιοσημείωτη συνοχή και συνέπεια προσανατολισμού» (σ. 20). Όποια ερμηνευτική οδό κι αν επιλέξουμε, γεγονός είναι ότι το κείμενο των Κατηγοριών δεν επαγγέλλεται το δογματικό τέλος των ερευνών, αλλά συνιστά, για περισσότερο από δύο χιλιετίες, την αφετηρία των φιλοσοφικών μας αναζητήσεων.

Σύνδεση