Ο άνθρωπος με το γαρίφαλο in love

Νίκος Δαββέτας, Ο ζωγράφος του Μπελογιάννη, πολιτικό νουάρ μυθιστόρημα, Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σελ. 217 Σφιχτό, πολυεπίπεδο, δουλεμένο και με πολύ ψαχνό στις μόλις 190 σελίδες τού κυρίως κειμένου, το καινούργιο μυθιστόρημα του Νίκου Δαββέτα, ένα από τα καλύτερα που διάβασα φέτος, είναι απολαυστικό και διδακτικό για τον μέσο αναγνώστη, ενώ έχει να δώσει πολλά και στον υποψιασμένο, ειδικά αν είχε ποτέ την παραμικρή σχέση με την αριστερά. Ο αστυνομικοπολιτικός μύθος είναι στη βάση του απλός. Αντιγράφω από το οπισθόφυλλο: «Ένας Έλληνας συγγραφέας, που έχει στην κατοχή του τα προσχέδια του Πάμπλο Πικάσο από το γνωστό πορτρέτο του Νίκου Μπελογιάννη, βρίσκεται δολοφονημένος στο Παρίσι. Οι γαλλικές αρχές αναζητούν το δολοφόνο, και η νεαρή κληρονόμος του τον τρόπο να τα πουλήσει στη μαύρη αγορά, παρά τις υπόνοιές της πως είναι όλα πλαστά. Ο Γάλλος αστυνόμος, για να λύσει το γρίφο, θ’ αναγκαστεί να πάει πίσω στη Ιστορία. Το ίδιο κι ο σχολαστικός ερευνητής από την Αθήνα». Με φόντο αυτή τη βασική υπόθεση, ο συγγραφέας ξετυλίγει και επιμέρους ιστορίες, αραδιάζει πολύ καλοφτιαγμένα πορτρέτα ηρώων (πολύ μου άρεσε αυτό το δήθεν παλιομοδίτικο στιλ: σχεδόν για κάθε πρόσωπο, προκειμένου να εισαχθεί στην πλοκή, παρουσιάζεται η ιστορία του) και, ιδίως, ενθέτει ημιδοκιμιακά κείμενα για τομείς που μικρή ή καμιά σχέση δεν έχουνε με την κυρίως υπόθεση. Έτσι ο συγγραφέας δεν είναι μονάχα αυτός που ξετυλίγει το κουβάρι που θα φέρει στον αναγνώστη τη λύση (ή μήπως τη «λύση»;) του αστυνομικού-πολιτικού αινίγματος, αλλά πρωτίστως ένας σχολιαστής της ιστορίας και της κοινωνικής ζωής. Προσοχή: δεν εννοώ διόλου εξαντλητικές περιγραφές ή μακριούς εσωτερικούς μονόλογους, που θα έκαναν το βιβλίο να πλαδαρεύει – είπα εξάλλου πόσο σφιχτογραμμένο είναι. Όχι, μιλάω για επιμέρους γνώμες που λέγονται από ήρωες εν είδει εξωτερικών μονολόγων ή διαλόγων, ή παρατίθενται έντεχνα από τον ίδιο τον αφηγητή. Οι γνώμες αυτές καλύπτουν μια μεγάλη γκάμα: την τρομοκρατία, τη φωτογραφία, τη χούντα και την αντίσταση, τη γενιά του «Ματαρόα», τη συγγραφή ως επάγγελμα, τα γηρατειά, τις σχολές στελεχών του ΚΚΕ και τη χρηματοδότησή του από τη Μόσχα, τη ζωγραφική βέβαια, τον έρωτα και το σεξ (στρέιτ και ομοφυλοφιλικό), την οικολογία στην πράξη, τη μετανάστευση Ελλήνων στο εξωτερικό (ειδικά στο μυθικό Παρίσι) και αλλοδαπών στην Ελλάδα, την επιδίωξη του πλουτισμού, τον ισπανικό και τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, το κάπνισμα, την Αθήνα της κρίσης, το εμπόριο έργων τέχνης, τη μανία της ιστοριοδιφίας, την Ψυχιατρική, το ειρηνιστικό κίνημα, το Μάη του ’68, την έξωση του φτωχού οφειλέτη από το σπίτι του, την πλαστότητα και/ή αντιγραφή του έργου Τέχνης, τους πολιτικούς κρατούμενους, το γάμο, τον τρόπο που λειτουργεί ο απαγχονισμός, την εμμονή στην περιγραφή των χώρων, τον κατ’ εξαίρεση δημοκρατικό μπάτσο, τις εκδόσεις ως επάγγελμα, την τεχνοκριτική, τη Γαλλία του Βισύ, την πάλη των τάξεων, το Ολοκαύτωμα, τον κινηματογράφο και πολλά άλλα. Έχω τη γνώμη ότι το στοιχείο αυτό, της σύγκλισης των ειδών στη σύγχρονη πεζογραφία μας, συμβάλλει έντονα στη γοητεία του βιβλίου, τουλάχιστον το ίδιο με την κυρίως πλοκή. Εξάλλου στα σημεία αυτά είναι που ο συγγραφέας, περισσότερο απ’ ό,τι στην κυρίως αφήγηση, «πετάει» τα φαρμακερά χιουμοριστικά, ειρωνικά ή σατιρικά καρφιά του. Επιπλέον, στον ελάχιστο, όπως είπα, όγκο του βιβλίου, ο συγγραφέας (που ρέπει προς το θεωρητικό, αφού είναι και επαγγελματίας κριτικός λογοτεχνίας) μπόρεσε να χωρέσει επίσης και κάποιες γνώμες ή αποσπάσματα κειμένων που σχολιάζουν τα όσα συμβαίνουν, ενταγμένα ωστόσο στην αφήγηση: του Μαρξ, του Ντελακρουά, του Κόνραντ, του Ουγκώ κ.ά. Οι κεντρικοί πεποιημένοι ήρωες έχουν ονόματα που πολλές φορές (ίσως και όλες) παραπέμπουν σε κάτι. Ο βασικός αστυνομικός λέγεται Αμπράμοβιτς (όχι ακριβώς τυπικό γαλλικό όνομα), ο βαρύς Έλληνας διανοούμενος και βιβλιοκριτικός του Παρισιού λέγεται Σεφεριάδης (κι ας φέρνει στο μυαλό τον Γιωτόπουλο), ο συγγραφέας Αντώνης Καμμιλής (επί το γαλλικότερο σε Αντωνέν Καμμιλό) μοιάζει ν’ αποτελεί συνδυασμό συγκεκριμένων Ελλήνων συγγραφέων που έχουν σχέση με τη Γαλλία κ.λπ. Αναφέρονται ή εμφανίζονται επίσης υπαρκτά πρόσωπα, όπως ο Πικάσο, η Μπωβουάρ, ο Λακαριέρ, ο Μπελογιάννης και η Έλλη Παππά φυσικά, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος (που παραδόξως δεν αναφέρεται ότι, ως στρατοδίκης, δεν ψήφισε την καταδίκη του Μπελογιάννη σε θάνατο), ο Τσε, ο Κενό, ο Πλαστήρας, ο Νίκος Βαβούδης (στέλεχος του ΚΚΕ που αυτοκτόνησε και, φυσικά, θεωρήθηκε πράκτορας του εχθρού που «φυγαδεύτηκε στο εξωτερικό από τους Αμερικάνους), ο Φουκό, ο Αντρέας Κέδρος, ο Σεμπρούν κ.ά. Ειδική –και κορυφαία– περίπτωση αποτελεί ο πολύσημος Αργεντινός Ενρίκε Πανιόθ, αλλά ειδικά γι’ αυτό δεν θέλω να μπω σε λεπτομέρειες· θα πρέπει να διαβάσετε το βιβλίο για να δείτε τι συμβαίνει. Το ίδιο ισχύει και για το μυστήριο της υπέροχης λέξης «χαρτοπόντικας». Φιλοτεχνώντας, για παράδειγμα, το πορτρέτο ενός επαγγελματικού στελέχους του ΚΚΕ, γράφει για τον Νίκο Βαβούδη: «Ο Βαβούδης δραπέτευσε μυστηριωδώς από τις φυλακές της Αίγινας το 1934 και κατέφυγε στην Οδησσό. Τρία χρόνια αργότερα τον συναντάμε ταγματάρχη στην Ισπανία. Μετά την ήττα των Δημοκρατικών επιστρέφει στη Σοβιετική Ένωση, εκπαιδεύεται στους ασυρμάτους, και γυρίζει στη χώρα μας το ’44 συνοδεύοντας τη σοβιετική αποστολή υπό τον Συνταγματάρχη Τσερνίκωφ. Πήρε μάλιστα μέρος στη συνεδρίαση του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ που είχε ως αντικείμενο συζήτησης την αποδοχή ή όχι της συμφωνίας του Λιβάνου. Με ποια ιδιότητα πήρε μέρος, ειλικρινά δεν ξέρω. (…) Επιστρέφει κρυφά το ’47 στην πρωτεύουσα για να κατασκευάσει την κρύπτη με τους ασυρμάτους στην οδό Λυκούργου, στην Καλλιθέα. Εκεί τον περικύκλωσαν οι αστυνομικοί το 1951, ύστερα από υπόδειξη των Aμερικανών που χτένιζαν την περιοχή με τα ραδιογωνιόμετρα του 6ου στόλου. Πριν αυτοκτονήσει με μια σφαίρα στον κρόταφο πρόλαβε κι έκαψε όσα χαρτιά είχε πάνω του... Ζωή μυθιστόρημα... Σε ρωτάω λοιπόν, μπορεί ένα απλό μέλος του κόμματος να έκανε όλα αυτά τα πράγματα; Το πιο πιθανό είναι, όπως καταθέτουν άνθρωποι που τον έζησαν κι από κοντά, πως ήταν στέλεχος των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών, αλλιώς τέτοια σταδιοδρομία δεν εξηγείται… (…) Το ’39, όταν εκπαιδευόταν στη Μόσχα, τα ρίχνει ο αθεόφοβος στη γυναίκα ενός συντρόφου του Έλληνα που εξορίστηκε στο πλαίσιο των σταλινικών εκκαθαρίσεων στη Σιβηρία. Όταν ο κακομοίρης ο σύζυγος αφήνει την τελευταία του πνοή στα παγωμένα ορυχεία της Κολίμα, αυτός –άκουσον, άκουσον– σπεύδει να παντρευτεί τη χήρα. Μα είναι συντροφική στάση αυτή;» (σ. 169-170) Το «τώρα» του Ζωγράφου του Μπελογιάννη είναι η εποχή μας. Αλλά τα όσα διαλαμβάνονται καλύπτουν περίπου 80 χρόνια, μια και πιάνουν από τον Μεσοπόλεμο και πέρα – λειτουργεί και σαν ευσύνοπτο μάθημα νεότερης ιστορίας. Όσο για τον τόπο, είναι «Ιστορία δύο πόλεων», αφού Αθήνα και Παρίσι καλύπτουν σε ένα ωραίο πηγαινέλα σχεδόν το σύνολο της αφήγησης – με λίγη (αλλά αποφασιστική) Πράγα του 1950 προς το τέλος. Σκέφτομαι την ιερή φρίκη που θα ένιωθε ένα πιστό μέλος του ΚΚΕ, αν υποθέσουμε ότι διάβαζε στο βιβλίο του Δαββέτα πως ο Μπελογιάννης χαμογελάει στη δίκη του όχι γιατί είναι ατρόμητος κομμουνιστής, μα γιατί είναι ερωτευμένος άντρας: «Εγώ πολλές φορές αναρωτήθηκα γιατί χαμογελάει ο Μπελογιάννης. Έχεις δει τις υπόλοιπες φωτογραφίες από τη δίκη; Όλοι οι συγκατηγορούμενοί του έχουν καταρρεύσει. Κατεβασμένα κεφάλια, παγωμένα βλέμματα, χέρια παράλυτα. Γνωρίζουν ότι τους περιμένει το καυτό μολύβι. Στην καλύτερη περίπτωση ισόβια. Κι αυτός πρώτη σειρά στο εδώλιο, χαμογελαστός, καλοχτενισμένος, με μάτια που λάμπουν. Τόσο υπεράνω; Από πού αντλεί τόση δύναμη, τόσο κέφι; Από τον μαρξισμό-λενινισμό; Μην τρελαθούμε! Ο Μπελογιάννης χαμογελάει γιατί είναι ερωτευμένος. (…) Φαντάσου εσύ, έναν νέο άντρα 35 χρονών που έχει περάσει τέσσερα χρόνια πολεμώντας στα βουνά και τους τελευταίους δέκα μήνες κλεισμένος σε ένα υπόγειο της Κυψέλης, αποκομμένος στην ουσία από τον υπόλοιπο κόσμο. Και ξαφνικά του στέλνουν για φύλακα-άγγελο ένα μελανούρι με κορμί σπαθί και μυαλό ξυράφι. Η Έλλη είναι ο σύνδεσμος με το Κόμμα και ο μοναδικός οδηγός του στην εχθρική πρωτεύουσα. Όταν κυκλοφορούν τις νύχτες έξω υποδύονται το ζευγαράκι. Χεράκι χεράκι για να μην δίνουν στόχο, να μην γεννούν υποψίες. Ώσπου την πρώτη φορά της λέει “Δώσε μου ένα φιλάκι μέχρι να περάσει ο χωροφύλακας”, την επομένη “Ένα ακόμα μέχρι να στρίψει τη γωνία”, την τρίτη φορά… Ε, δεν υπάρχει τρίτη, τους βρίσκει το χάραμα στο ίδιο κρεβάτι. Βέβαια, όπως κάθε κομματικό στέλεχος αυτός είναι ήδη παντρεμένος, μα κάτι τέτοιο δεν στέκεται εμπόδιο στον έρωτά τους. (…) Κι έρχεται επιτέλους η ευλογημένη ώρα της δίκης. Καθισμένοι πλάι πλάι, ατέλειωτες ώρες στα στασίδια του στρατοδικείου. Αγγίζονται, χαϊδεύονται, ανταλλάσσουν ματιές, ραβασάκια, ποιήματα… (…) Οι άλλοι δεν υπάρχουν μέσα στην αίθουσα. Μόνο αυτοί οι δυο. Γελάνε δυνατά πανικοβάλλοντας φίλους και εχθρούς, κατήγορους και κατηγορούμενους. Δεν τους φοβίζει τίποτα. Είναι ερωτευμένοι, άτρωτοι... Οι σύντροφοι του Μπελογιάννη απορούν, αν δεν εκνευρίζονται με την προκλητική συμπεριφορά τους. Σε ένα διάλειμμα της δίκης η Έλλη τού χαρίζει ένα γαρίφαλο κι αυτός δεν το αποχωρίζεται ούτε όταν μαραίνεται. Είναι ο ευτυχέστερος άνθρωπος του πλανήτη. Οι δικαστές νομίζουν πως παριστάνει τον ήρωα, πως προσπαθεί με το χαμόγελο να νικήσει τον φόβο του. Οι αμερικανοί πράκτορες που παρακολουθούν την ακροαματική διαδικασία αποφαίνονται πως εφαρμόζει μια τεχνική που έμαθε στη Σοβιετική Ένωση για να μην αποκαλύπτει τα πραγματικά του αισθήματα. Οι αριστεροί πάλι, όσοι έχουν απομείνει ελεύθεροι, μιλούν με δέος για την ατσάλινη ψυχή του. Ατσάλινος όμως είναι μόνο ο έρωτας, γιατί στερείται λογικής…» (σ. 79-82) Έχω συνεπώς τη γνώμη ότι η σημαντικότερη συνεισφορά αυτού του βιβλίου, πέρα εννοείται από την απόλαυση της λογοτεχνίας, είναι ότι συμβάλλει στην αποδόμηση του σταλινισμού, αποδόμηση που έχει προχωρήσει, επιτέλους, και στην καθυστερημένη ημιμεσαιωνική κοινωνία μας. Με τον τρόπο που μόνο το νουάρ ξέρει να κάνει, ο συγγραφέας γκρεμίζει το σταλινικό μύθο, αλλά και κάθε άλλη ιδεολογική βεβαιότητα, δείχνοντας τη ματαιότητα κάθε εξιδανίκευσης. Τέλος, σημειώνω ότι δεκατέσσερις επισημειώσεις (υποθέτω της επιμελήτριας) κι ένα «Επίμετρο» της Ελένης Πασχαλούδη («Τα γεγονότα πριν το μύθο») συμπληρώνουν επαρκώς το βιβλίο, βοηθώντας τον (νεότερο, ιδίως) αναγνώστη. ΥΓ. Έχουν εμφιλοχωρήσει μερικά πραγματολογικά μικρολάθη. Π.χ. ο Φουκουγιάμα δεν είναι βέβαια ιστορικός, ο «Μεγάλος Τιμονιέρης» δεν είχε σχέση με την Ανατολική Ευρώπη (αφού ήταν ο Μάο), το φρικτό Γκουλάγκ δεν λεγότανε Κολίμα μα Κολιμά, ο Φίλμπι δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί «ο διασημότερος κατάσκοπος των τελευταίων αιώνων» τη στιγμή που υπάρχει η Μάτα Χάρι ή ο Ρίχαρντ Ζόργκε κ.ά. Δεν υφίσταται μυθιστόρημα, ούτε και του πιο φιλότιμου συγγραφέα που να μην έχει λάθη – τα δικά μου να δείτε πόσα έχουν. Θα ήταν επομένως μικροψυχία να γράψω γι’ αυτά κάτι περισσότερο από ένα υστερόγραφο.

Ο άνθρωπος με το γαρίφαλο in love

Σύνδεση