Ο Τελευταίος των Αδίκων και οι Αλπινιστές του Κακού

Le dernier des injustes / Der letzte der Ungerechten. Γαλλία, Αυστρία 2013. Ντοκιμαντέρ. Σκηνοθεσία: Claude Lanzmann. Συνέντευξη με τον Benjamin Murmelstein. Διάρκεια: 220’ Το ντοκιμαντέρH νέα ταινία του Κλωντ Λανζμάν Le Dernier des Injustes (Ο Τελευταίος των Αδίκων) προβλήθηκε στις 19 Μαΐου 2013, εκτός συναγωνισμού, στο Φεστιβάλ των Καννών. Η ταινία αυτή ήρθε, 28 χρόνια μετά, να συμπληρώσει το περίφημο ντοκιμαντέρ του Λανζμάν La Shoah (Το Ολοκαύτωμα). Ο 87χρονος γάλλος σκηνοθέτης εντάχθηκε στα νεανικά του χρόνια στο γαλλικό αντιστασιακό κίνημα για να πολεμήσει εναντίον των Ναζί. Είναι ο δημιουργός οκτώ σημαντικών ταινιών με θέμα το Ολοκαύτωμα, μεταξύ των οποίων: La Shoah (για τον θάνατο), Sobibor (για την Αντίσταση), Le Rapport Karski (για την αδιαφορία των Συμμάχων) και Le Dernier des Injustes (για την επιβίωση). Στην τελευταία ταινία του αφηγείται την ιστορία του γκέτο του Τερέζιενστατ στην Τσεχία, μέσα από μια συνέντευξη που πήρε, 38 χρόνια πριν, από τον επικεφαλής του Συμβουλίου Γερόντων (Altestenrat) στο γκέτο του Τερέζιενστατ, ραβίνο Μπινιαμίν Μουρμελστάιν. «Δυσκολεύτηκα πολύ να σε βρω, χαίρομαι όμως που τα κατάφερα», λέει ο Λανζμάν στον ραβίνο κατά τη διάρκεια της ταινίας, όπου επιχειρεί να παρουσιάσει όλες τις πτυχές της αμφιλεγόμενης προσωπικότητας του Μουρμελστάιν, ο οποίος θεωρείται ακόμη από πολλούς συνεργάτης των Ναζί. Στη διάρκεια της θητείας του στο Εβραϊκό Συμβούλιο[1] (Judenrat) του γκέτο, ο Μουρμελστάιν κατεύθυνε τις διαπραγματεύσεις με τους επικεφαλής των Ναζί, όπως ο Άντολφ Άιχμαν, σχετικά με τις αποστολές Εβραίων σε στρατόπεδα στην Ανατολή. Στόχος του ήταν να σώσει όσο το δυνατόν περισσότερες ψυχές, μέσω της εργασίας των νέων. Η ταινία του Λανζμάν χειροκροτήθηκε από το κοινό και απέσπασε διθυραμβικές κριτικές. Κυρίως όμως αποτελεί έναυσμα για μια πολύ ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση σε σχέση με τη συμπεριφορά των ηγετών σε στιγμές κρίσης: Οι επικεφαλής των Εβραϊκών Συμβουλίων εκπροσωπούσαν πράγματι τα συμφέροντα των κοινοτήτων ή νοιάζονταν πρώτα απ’ όλα για τον εαυτό τους και τη θέση τους; Ο Λανζμάν φυλάει ακόμη στα αρχεία του μεγάλες ποσότητες υλικού που προοριζόταν για την ταινία La Shoah κι έμεινε αχρησιμοποίητο, όπως η μακρά συνέντευξη του ραβίνου Μουρμελστάιν, ο οποίος αποκαλεί τον εαυτό του Τελευταίο των Αδίκων: ο ίδιος, όπως και οι περισσότεροι επικεφαλής των Εβραϊκών Συμβουλίων, μολονότι είχαν ως στόχο να σώσουν όσο περισσότερους Εβραίους μπορούσαν, «δεν απέδωσαν δίκαιο» με τον τρόπο που διεξήγαγαν τις διαπραγματεύσεις με τους Ναζί. Για τον λόγο αυτό, «πρόδωσαν τους ομοεθνείς τους». Ο Μουρμελστάιν γνώρισε καλύτερα από κάθε άλλον Εβραίο ηγέτη τον Άντολφ Άιχμαν. Δεν κλήθηκε όμως να καταθέσει ως μάρτυρας στη δίκη του Ναζί εγκληματία στην Ιερουσαλήμ και δεν επισκέφθηκε ποτέ το Ισραήλ. Μετά τον πόλεμο εγκαταστάθηκε στη Ρώμη, όπου πέθανε το 1989. Το 1975 έδωσε στον Λανζμάν αυτή τη συνέντευξη, που αποτέλεσε τόσα χρόνια μετά τη βάση για ένα ντοκιμαντέρ διάρκειας 3 ωρών και 40 λεπτών: Αρχίζει από τη δραστηριότητα του Μουρμελστάιν ως ραβίνου της Βιέννης και αντιπροέδρου της κοινότητας προπολεμικά και φτάνει μέχρι τις τελευταίες ημέρες του πολέμου, όταν ήταν επικεφαλής στο γκέτο του Τερέζιενστατ – ο μόνος με αυτόν τον τίτλο που επέζησε. Ο Λανζμάν, ο οποίος εμφανίζεται στην ταινία, δεν έχει σκοπό να διευκολύνει τους θεατές. Όρθιος στην πλατφόρμα του σιδηροδρομικού σταθμού της κωμόπολης Μποχομίτσα στην Τσεχία εξηγεί όχι μόνο γιατί επέλεξε το συγκεκριμένο μέρος, που απέχει λίγα μόνο χιλιόμετρα από τον τόπο όπου κάποτε βρισκόταν το γκέτο, αλλά και τις αιτίες που τον οδήγησαν να γυρίσει αυτή την ταινία, δίνοντας στον θεατή όλο το υπόβαθρο που πρέπει να έχει υπόψη του πριν αρχίσει να τη βλέπει. Η ταινία χωρίζεται σε δυο μέρη: Τη συνέντευξη του Μουρμελστάιν και την εκτενή αφήγηση του Λανζμάν, ο οποίος περιφέρεται γύρω από το φρούριο που βρισκόταν κάποτε το γκέτο προκειμένου να αναδείξει την τεράστια αντίθεση ανάμεσα στις τοποθεσίες που μοιάζουν σήμερα ήρεμες και βουκολικές, ενώ πριν από μερικές δεκαετίες υπήρξαν μάρτυρες εφιαλτικών στιγμών. Η συνέντευξη του Μουρμελστάιν, ιδίως στο τελευταίο μέρος της ταινίας, συναρπάζει, καθώς ο Λανζμάν ρίχνει φως στην αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του ραβίνου. Ήταν άραγε ένας απόστολος που προσπάθησε με όλες του τις δυνάμεις να σώσει Εβραίους, χωρίς να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες απόδρασης από το ναζιστικό καθεστώς; Ήταν ένας πραγματικός ηγέτης, που γνώριζε ότι υπάρχουν περιστάσεις κατά τις οποίες το καλό του συνόλου υπαγορεύει τη θυσία μεμονωμένων ατόμων; Ή ήταν μια νεφελώδης μορφή που ερμήνευε την αλήθεια από την πλέον συμφέρουσα οπτική γωνία; Ίσως εδώ το καλό και το κακό να συνυπάρχουν. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί πως εάν η κινηματογραφική γλώσσα του Λανζμάν μοιάζει με εκείνη που χρησιμοποίησε στη Shoah, η προσέγγισή του διαφέρει: τότε επεδίωξε να αποκαλύψει την αλήθεια μέσω άλλων, ενώ αυτή τη φορά εμφανίζεται να έχει τις απαντήσεις και τις εκφράζει στους θεατές με απόλυτη σιγουριά, χωρίς αυτό να αλλάζει την αξία της πληροφόρησης που παρέχει. Όπως ήδη αναφέραμε, η ταινία Le Dernier des Injustes –σε αντιδιαστολή με τον Τελευταίο των Δικαίων του Αντρέ Σβαρτς-Μπαρτ[2]– μιλάει για τον αμφιλεγόμενο ρόλο των Εβραϊκών Συμβουλίων. Ο ραβίνος Μουρμελστάιν, ο οποίος έγραψε το 1961 στα ιταλικά ένα βιβλίο για το γκέτο,[3] διηγείται τους αγώνες για εξουσία στο Τερεζίν και μιλάει για τους «πρώτους εχθρούς» που απέκτησε μεταξύ των κρατουμένων με αφορμή την υγειονομική οργάνωση. «Οι άνθρωποι ήταν μάρτυρες, όχι άγιοι», λέει. Ομολογεί πως και του ίδιου του άρεσε η εξουσία και αναφέρεται στην «επιθυμία του για περιπέτειες». Το λάθος του ήταν, αναμφίβολα, πως ήταν ο μοναδικός Εβραίος αξιωματούχος στο Τερεζίν που επέζησε. Οι δυο προηγούμενοι δολοφονήθηκαν – ο ένας με μια σφαίρα στον σβέρκο, ο άλλος στο Άουσβιτς. Μετά τον πόλεμο κατηγορήθηκε, λοιπόν, από Εβραίους για συνεργασία με τον εχθρό. Το 1945 συνελήφθη από την τσεχική αστυνομία και φυλακίστηκε για 18 μήνες. Στο διάστημα αυτό διεξαγόταν δικαστική έρευνα από το Πρωτοδικείο της Λιτομνέριτσα για τυχόν συνεργασία του με τους Γερμανούς. Τελικά το δικαστήριο αποφάνθηκε πως οι κατηγορίες εναντίον του ήταν τελείως αβάσιμες και τον αθώωσε. Υπήρξε μάλιστα ο βασικός μάρτυρας στη δίκη, από το ίδιο δικαστήριο, του αρχηγού του στρατοπέδου του Τερέζιενστατ, Καρλ Ραμ, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο δι’ απαγχονισμού. Ο Λανζμάν υπενθυμίζει πως δεν υπήρξαν «πραγματικοί συνεργάτες» ανάμεσα στους Εβραίους, εκτός από ένα μικρό γκρουπούσκουλο στη Βιέννη. «Βλέπουμε ποιοι ήταν οι πραγματικοί δολοφόνοι», καταλήγει. Ελπίζει, λέει, ότι ο Μουρμελστάιν θα τύχει «μεγαλύτερης κατανόησης» κι ότι «οι κατήγοροι θα ηρεμήσουν». Σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε στην εφημερίδα Libération (17 Μαΐου 2013), ο Λανζμάν τονίζει: «Οι Ναζί ήταν αφάνταστα διεστραμμένοι. Έδιναν εντολές που ήξεραν πως δεν μπορούσαν να εκτελεστούν και τις καθιστούσαν ακόμα πιο ανεκτέλεστες, πολλαπλασιάζοντάς τις. Άλλωστε, ο Μουρμελστάιν λέει κάποια στιγμή στην ταινία: “Δεν είχαμε χρόνο να σκεφτούμε”. Τελούσαν συνέχεια υπό πίεση… Είχα πλήρη συνείδηση των άγριων διλημμάτων που αντιμετώπιζαν αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν είχαν προσφερθεί να αναλάβουν αυτό το αξίωμα. Τους είχαν επιλέξει οι Γερμανοί, που όταν δεν έβρισκαν αρκετούς, τους μάζευαν απ’ το δρόμο. Ήθελα να δείξω ότι αυτοί οι υποτιθέμενοι συνεργάτες δεν ήταν συνεργάτες. Ποτέ δεν θέλησαν να σκοτώσουν Εβραίους, δεν ασπάζονταν την ιδεολογία των Ναζί, ήταν κακομοίρηδες χωρίς εξουσία». Αναφερόμενος στο «γκέτο-πρότυπο» του Τερέζιενστατ, ο Λανζμάν εξηγεί πως ήταν, υποτίθεται, «μια πόλη για τους Εβραίους, ένα δώρο του Φύρερ». Ιδρύθηκε το 1941 για να ξεγελάσει τους ξένους· κυρίως τις Ηνωμένες Πολιτείες που δεν είχαν μπει ακόμα στον πόλεμο και με τις οποίες υπήρχαν τότε διπλωματικές σχέσεις. Για να ξεγελάσει, επίσης, τους Εβραίους – κυρίως τους Γερμανοεβραίους. Τους έλεγαν ψέματα από την αρχή, τους πρότειναν «διαμερίσματα στον ήλιο έναντι χρημάτων», αλλά τους τα έπαιρναν όλα πριν ακόμα φτάσουν στο Τερέζιενστατ. Η Γκεστάπο της Φραγκφούρτης παρότρυνε τις ηλικιωμένες γυναίκες να δώσουν όλη τους την περιουσία για ένα «ωραίο δωμάτιο» στο στρατόπεδο… Μια σκέψη διαβολική, αφού στην πραγματικότητα επρόκειτο για ένα γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, με ό,τι αυτό μπορούσε να σημαίνει. Ειδικότερα για τον Μουρμελστάιν, ο Λανζμάν λέει: «Νιώθω μια πολύ μεγάλη συμπάθεια για την εξυπνάδα του, για τις μυθολογικές ιστορίες του, για το οξύ πνεύμα του, για τη μαχητικότητά του… Ένιωθε ότι είχε μια αποστολή. Έσωσε χιλιάδες Εβραίους. Ήταν περιπετειώδης τύπος». Ο Γέρων των Εβραίων και το Συμβούλιο των Γερόντων διορίζονταν από τους Γερμανούς για να διοικήσουν τα γκέτο. Καθήκον του Γέροντος ήταν να παρουσιάζεται κάθε μέρα ενώπιον του γερμανού διοικητή, να του δίνει αναφορά και να λαμβάνει οδηγίες, τις οποίες διαβίβαζε στους κατοίκους με ημερήσιες διαταγές και ανακοινώσεις της εβραϊκής αυτοδιοίκησης. Ήταν υπεύθυνος για την εκτέλεση σκληρών διαταγών σε προκαθορισμένο χρόνο. Οι τρεις Γέροντες στο Τερέζιενστατ έχαιραν της εμπιστοσύνης του πληθυσμού και είχαν αποκτήσει μεγάλη πείρα από την καθημερινή επαφή τους με τους Γερμανούς. Μολονότι είχαν τη δυνατότητα να αποδράσουν με τις οικογένειές τους, και οι τρεις επέλεξαν να παραμείνουν στο γκέτο μαζί με τους άλλους. Η λογική που καθοδηγούσε τον Γιάκοβ Εντελστάιν,[4] τον Πάουλ Επστάιν[5] και τον Μπινιαμίν Μουρμελστάιν[6] ήταν να σώσουν όσο το δυνατόν περισσότερες ψυχές μέσω εργασίας. Υπό την ηγεσία τους, το γκέτο λειτούργησε σε όλη τη διάρκεια της ύπαρξής του ως συνεταιρισμός. Προσπάθησαν να εναντιωθούν στην επιβολή των μέτρων και αντιμετώπισαν το τρομερό δίλημμα της οργάνωσης των αποστολών προς την Ανατολή, χωρίς να έχουν ιδέα για την Τελική Λύση. Το Συμβούλιο των Γερόντων χρησίμευε ως συμβουλευτικό όργανο, που εκπροσωπούσε όλα τα ρεύματα στο προτεκτοράτο: τους σιωνιστές, τους Τσέχους Εβραίους, τους εθνικούς Εβραίους και τους κομμουνιστές. Στη συνεργασία τους με τους Γερμανούς και τα ηθικά διλήμματα που αφορούσαν τις απελάσεις και την άνιση κατανομή του φαγητού –περισσότερο στα παιδιά, τους νέους και τους εργαζόμενους σε σκληρές σωματικές εργασίες και λιγότερο στους γέρους– οι Γέροντες έδειξαν μεγάλη επινοητικότητα, κατανόηση και θάρρος, προκειμένου να δημιουργήσουν ένα πλαίσιο κανονικής ζωής. Ο Άιχμαν και η κοινοτοπία του κακούΙδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η άποψη του Μουρμελστάιν για τον Άντολφ Άιχμαν, σε αντιπαράθεση με εκείνη που διατυπώνει η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ. «Η δίκη του Άιχμαν», αναφέρει ο Μουρμελστάιν, «ήταν ένα σκανδαλώδες ψέμα, μια δίκη ανίδεων· ο δημόσιος κατήγορος Γκιντεόν Χάουζνερ τα ανακάτευε όλα, μπέρδευε τα ονόματα. Επιπλέον, ξέρω πόσο δύσκολο είναι να κάνεις τους ανθρώπους να μιλήσουν για ακραίες καταστάσεις. Χρειαζόταν γλυκύτητα, τακτ και κτηνωδία μαζί. Μίλησαν ελάχιστα». Όπως πολύ ωραία λέει ο Μουρμελστάιν, «ήταν της πλάκας». Η δίκη του Άιχμαν άρχισε στις 11 Απριλίου 1961 και τελείωσε στις 14 Αυγούστου του ίδιου έτους. Ως απεσταλμένη του έγκυρου αμερικανικού περιοδικού The New Yorker, η Άρεντ έστειλε δεκάδες ανταποκρίσεις, που τελικά συνοψίστηκαν στο σημαντικότερο και σκανδαλώδες βιβλίο της Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil,[7] το οποίο κυκλοφόρησε το 1963 στην Αμερική κι αμέσως μετά στη Δυτική Γερμανία.[8] «Ο Άιχμαν ήθελε χρήματα», λέει ο Λανζμάν. «Ήταν ο μόνος που είχε το δικό του ταμείο, χάρη σε κάτι κονδύλια μετανάστευσης που διαχειριζόταν. Έστελνε Εβραίους ηγέτες, όπως ο Μουρμελστάιν, μεγάλος ραβίνος της Βιέννης, στους Αμερικανούς για να πληρώσουν. Έτσι ο Μουρμελστάιν κατάφερε να σώσει 121.000 Εβραίους. Δηλαδή, δεν σώθηκαν όλοι, γιατί κάποιοι συνελήφθησαν στη Γαλλία όταν την κατέλαβαν οι Γερμανοί. Η έννοια της Χάνα Άρεντ για την κοινοτοπία του κακού είναι πολύ αδύναμη. Η απανθρωπιά του Άιχμαν δεν είχε όρια, προκειμένου να πετύχει αυτό που ήθελε». Σύμφωνα με τη Χάνα Άρεντ, η θεωρία της ράτσας και ο αντισημιτισμός δεν αρκούν για να εξηγήσουν τη βαναυσότητα του Ολοκαυτώματος. Αποτελούν αναγκαίες προϋποθέσεις, όχι όμως αρκετές. Ο αντισημιτισμός, υποστηρίζει η Άρεντ, δεν μπορεί να εξηγήσει και να διασαφηνίσει ούτε τη μοίρα του εβραϊσμού της Ευρώπης, ούτε την ίδρυση των εγκαταστάσεων του θανάτου. Επιχειρεί να κάνει κατανοητή τη φρίκη με τη θεωρία της Κοινωνίας των μαζών[9], όπου όλοι οι άνθρωποι με κοινότοπο τρόπο σέρνονται πίσω από τις μάζες. Το βιβλίο της δέχτηκε από την αρχή σκληρές κριτικές από τους περισσότερους επιστήμονες, συμπεριλαμβανομένου του φίλου της, ιστορικού Γκέρσομ Σαλόμ,[10] προκαλώντας μεγάλες αντιπαραθέσεις, κυρίως για τη χρήση του όρου κοινοτοπία του κακού: σύμφωνα με τη θεωρία της, ένας μέσος, απόλυτα φυσιολογικός άνθρωπος, μπορεί να διαπράξει φρικαλέα εγκλήματα ως γραφειοκράτης. Με δυο λόγια, η Άρεντ ισχυρίζεται ότι «ο Άιχμαν δεν μισούσε τους Εβραίους, δεν ήταν φανατικός αντισημίτης… προσωπικά δεν είχε τίποτα εναντίον των Εβραίων, τουναντίον είχε προσωπικές αιτίες να μην τους μισεί… όμως κανείς δεν τον πίστεψε. Ο δημόσιος κατήγορος δεν τον πίστεψε[11], διότι δεν ήταν αυτός ο ρόλος του. Ο συνήγορος δεν το έλαβε καν υπόψη, διότι αντίθετα με τον Άιχμαν δεν ενδιαφερόταν για θέματα ηθικής, και οι δικαστές[12] δεν τον πίστεψαν επειδή ήταν καλοί άνθρωποι κι επειδή ένιωσαν πως θα ήταν απειλή για το επάγγελμά τους αν δέχονταν ότι ένας μέσος άνθρωπος, απόλυτα φυσιολογικός και έξυπνος, δεν ήταν ικανός να διακρίνει ανάμεσα στο καλό και το κακό… ότι δεν ήταν ένα αιμοβόρο θηρίο, αλλά ένας γραφειοκράτης υπαλληλίσκος που δολοφονούσε ανθρώπους καθισμένος πίσω απ’ το γραφείο του». Ο Άιχμαν, λοιπόν, δεν μισούσε τους Εβραίους, τους οποίους μάλιστα η Άρεντ κατηγορεί, σε μεγάλο βαθμό, για το Ολοκαύτωμα. Ο Γκέρσομ Σαλόμ της έγραψε: «Φοβάμαι πως το βιβλίο σου δεν είναι απαλλαγμένο από λάθη και διαστρεβλώσεις. Κινείται ανάμεσα σε δύο πόλους – οι Εβραίοι και η συμπεριφορά τους την περίοδο του Ολοκαυτώματος και η ευθύνη του Άντολφ Άιχμαν· η περιγραφή τούτη δεν είναι αντικειμενική και μια οσμή κακίας αναδύεται απ’ αυτήν… γιατί το βιβλίο σου αφήνει στην καρδιά του αναγνώστη μια αίσθηση πικρίας και ντροπής, όχι ως προς το σύγγραμμα αλλά ως προς τον συγγραφέα του… δεν βρίσκω ίχνος συμπάθειας για τον λαό του Ισραήλ στο βιβλίο σου… όπως σε τόσους ανθρώπους του πνεύματος επηρεασμένους από τη γερμανική Αριστερά... μια αντίληψη διαστρεβλωμένη μέχρι αποστροφής… η κρίση σου είναι βασισμένη σε αστήριχτα συμπεράσματα… τα λόγια σου για τον Άιχμαν ως κάποιον που έγινε “Σιωνιστής” θα μπορούσαν να ειπωθούν μόνο από άνθρωπο που έχει εχθρικά συναισθήματα απέναντι σε κάθε τι που έχει σχέση με τον Σιωνισμό». Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ο όρος κοινοτοπία του κακού προσέφερε πολλά στη μεταμοντέρνα τάση της συγκάλυψης σχετικά με το καλό και το κακό. Με τον όρο αυτόν η Χάνα Άρεντ συνέβαλε στη λησμονιά και την άρνηση του Ολοκαυτώματος ή καλύτερα στην ομαλοποίησή του (normalization). Εάν ο Άιχμαν δεν ήταν παρά ένας χαμηλόβαθμος, φυσιολογικός γραφειοκράτης που εκτελούσε τα καθήκοντά του, τότε είμαστε όλοι εν δυνάμει Άιχμαν. Φαίνεται πως η σχέση της Χάνα Άρεντ με την εβραϊκότητα γενικά και τον Σιωνισμό ειδικά ήταν αν μη τι άλλο εχθρική. Κατά τη γνώμη της, τη δίκη κατηύθυνε ένα αόρατο χέρι, με σκοπό την ανάδειξη του Σιωνισμού και του ισραηλινού μιλιταρισμού αντί για την απόδοση δικαιοσύνης. Ο άγγλος ιστορικός Ντέιβιντ Σεζαράνι[13] αποκάλυψε πως στην περίοδο της δίκης η Χάνα Άρεντ εξέφραζε, σε ιδιωτικές επιστολές, περιφρόνηση για τους Εβραίους που δεν ήταν γερμανικής καταγωγής. Για τον Γκιντεόν Χάουζνερ,[14] τον δημόσιο κατήγορο, έγραψε πως ήταν «ένας τυπικός, αντιπαθητικός Εβραίος από τη Γαλικία, που κάνει συνέχεια λάθη και είναι σίγουρα από αυτούς που δεν ξέρουν καμιά γλώσσα άριστα». Για τους Ισραηλινούς χωροφύλακες είπε πως «της έφερναν ανατριχίλα, μιλούν μόνο εβραϊκά και μοιάζουν με Άραβες». Ο Ιακώβ Λάζοβικ[15] αποδεικνύει στο βιβλίο του ότι η θεωρία της Χάνα Άρεντ είναι εντελώς αβάσιμη και ατεκμηρίωτη. Ερευνώντας σχολαστικά τη ναζιστική υπηρεσία ασφαλείας, όπου ο Άιχμαν δεν ήταν ο τελευταίος τροχός της αμάξης, ο Λάζοβικ διαπιστώνει ότι «Πρόκειται για μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων που είχαν υψηλή επίγνωση των πράξεών τους και υψηλά κίνητρα.[16] Με λήψη πρωτοβουλιών και επινοητικότητα πέραν του αναγκαίου… Μισούσαν τους Εβραίους και πίστευαν πως η απομάκρυνσή τους θα ωφελούσε τη Γερμανία… Ναι μεν οι περισσότεροι κάθονταν πίσω από το γραφείο τους και όχι πίσω απ’ το μυδράλιο, όμως πολλοί απ’ αυτούς έρχονταν, πολλές φορές, σε επαφή με πραγματικούς Εβραίους και αποφάσιζαν για τη μοίρα τους. Το έκαναν με τον πιο βάναυσο τρόπο, χωρίς καν ν’ ανοιγοκλείσουν το βλέφαρο… Δεν υπήρχε τίποτα κοινότοπο στον Άιχμαν και τους συναδέλφους του». Ο Λάζοβικ αποδεικνύει ότι ο Άιχμαν συνεργαζόταν για την απόκρυψη της εξόντωσης από τα πρώτα κιόλας στάδια διαμόρφωσης του σχεδίου. Ήταν υπεύθυνος για την απέλαση Εβραίων, συμπεριλαμβανομένου του σχεδίου για εγκατάστασή τους στη Μαδαγασκάρη. Όταν το σχέδιο αυτό άλλαξε και μετατράπηκε σε εξόντωση, ο Άιχμαν «παραπλάνησε τους ανθρώπους των άλλων μηχανισμών έτσι ώστε να νομίζουν ότι επρόκειτο για το σχέδιο Μαδαγασκάρη ή κάποιο άλλο εναλλακτικό σχέδιο». Τη θέση του Λάζοβικ ενισχύει η ταινία του Λανζμάν, καθώς ο Μουρμελστάιν ανατρέπει ολοκληρωτικά την θεωρία της Χάνα Άρεντ περί κοινοτοπίας του κακού. Γνωρίζοντας πολύ καλά τον Άιχμαν, αποφαίνεται με απόλυτη σιγουριά ότι επρόκειτο για τον χείριστο των χειρίστων, έναν άσπονδο κακούργο, πραγματικό εγκληματία, χωρίς τίποτα κοινότοπο. Εξανίσταται εναντίον εκείνων, όπως η Χάνα Άρεντ, που τον θεωρούσαν έναν απλό, υπάκουο γραφειοκράτη. «Ήταν ένας δαίμονας», υπογραμμίζει στην ταινία. Ο ραβίνος δεν καταλαβαίνει γιατί στη δίκη που έγινε στο Ισραήλ η συμμετοχή του Άιχμαν στη Νύχτα των Κρυστάλλων δεν έγινε αποδεκτή, αφού εκείνος τον είδε με τα μάτια του να συμμετέχει στον βανδαλισμό της συναγωγής Seltenstettengasse στη Βιέννη. Εάν το βιβλίο της Χάνα Άρεντ οδηγεί στο συμπέρασμα πως στην ουσία ουδείς ήταν υπεύθυνος, παρά μόνον ο Χίτλερ, η μελέτη του Λάζοβικ δίνει την αντίθετη εικόνα. Από τον μεγάλο αριθμό ανθρώπων που ασχολούνταν με ενθουσιασμό με το μαζικό έγκλημα, συνάγεται ότι η ευθύνη ανήκει σε ολόκληρο το γερμανικό λαό. Πρόκειται για τη θέση του Ντάνιελ Γιόνα Γκόλντχαγκεν[17] στο βιβλίο του Hitler's Willing Executioners: Ordinary Germans and The Holocaust (Πρόθυμοι δήμιοι στην υπηρεσία του Χίτλερ. Συνηθισμένοι Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα), που προκάλεσε αίσθηση στον επιστημονικό κόσμο. Ο Γκόλντχαγκεν υποστηρίζει ότι ο ιδιαίτερος αντισημιτισμός του γερμανικού λαού επέτρεψε το Ολοκαύτωμα. Σύμφωνα με τον Λάζοβικ, η κακία βρίσκεται στην κορυφή του βουνού. Οι περισσότεροι άνθρωποι παραμένουν, το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, κάτω. Ο καθένας μπορεί να σκαρφαλώσει σε μια χαμηλή κλίμακα του κακού. Είναι κάτι πολύ συνηθισμένο και φυσιολογικό. Δεν μπορεί όμως ο καθένας να φτάσει στην κορυφή. Δεν μπορεί κάποιος να φτάσει εκεί κατά λάθος, παρά μόνον εκ προθέσεως. Η παρομοίωση του Λάζοβικ αφορά τον Άιχμαν και τους συνεργάτες του. Δεν έφτασαν στη μαζική δολοφονία των Εβραίων κατά τύχη. Ούτε με τυφλή υπακοή, ούτε ως τελευταίοι τροχοί της αμάξης. Δούλεψαν σκληρά, επένδυσαν σκέψη, προσπάθεια και δράση που διήρκεσαν χρόνια. Ήταν οι αλπινιστές του κακού. Τα Εβραϊκά Συμβούλια και το «δίλημμα του τρένου»Άλλο ένα ζήτημα που αναδύεται από την ταινία και μας κάνει να κατανοήσουμε καλύτερα το θέμα των Εβραϊκών Συμβουλίων είναι τα διλήμματα που αντιμετώπιζαν καθημερινά κατά την εκτέλεση των γερμανικών διαταγών σε σχέση με τους ονομαστικούς καταλόγους των Εβραίων που επιλέγονταν για καταναγκαστική εργασία ή για απέλαση στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ανατολή. Το «δίλημμα του τρένου» δίνει μια εικόνα για τις σκληρές επιλογές που τα Εβραϊκά Συμβούλια υποχρεώνονταν να κάνουν. Σε μια σιδηροδρομική γραμμή δουλεύουν δυο ομάδες εργατών. Η μια αποτελείται από πέντε εργάτες, η άλλη από έναν εργάτη. Μια ατμομηχανή τρέχει στις ράγες με τους πέντε εργάτες. Το φρενάρισμα είναι αδύνατο, είναι όμως δυνατή η εκτροπή του τρένου στη ράγα με τον έναν εργάτη. Τι πρέπει να κάνει ο οδηγός; Να αφήσει το τρένο να συνεχίσει την πορεία του και να σκοτωθούν πέντε αθώοι άνθρωποι; Ή να το εκτρέψει στην παράλληλη ράγα, προκαλώντας τον θάνατο ενός μόνο αθώου ανθρώπου; Σύμφωνα με μια παραλλαγή αυτής της ιστορίας, σε μια σιδηροδρομική γραμμή εργάζονται πέντε εργάτες. Ένας εύσωμος άνθρωπος εμποδίζει τον οδηγό του τρένου να το εκτρέψει ή να το σταματήσει. Πρέπει ο οδηγός να στείλει τον εύσωμο άνθρωπο στον θάνατο, προκειμένου να σώσει τους άλλους πέντε; Τέτοια τραγικά διλήμματα αντιμετώπιζαν τα Εβραϊκά Συμβούλια, τα οποία αποτελούνταν στο μεγαλύτερο μέρος τους από κοινοτικούς λειτουργούς που είχαν ως πρώτο μέλημα να συντηρήσουν την κοινότητα και να βοηθήσουν τα μέλη της να επιβιώσουν μέσα στις σκληρές συνθήκες που επέβαλλαν οι Γερμανοί. Ήταν υποχρεωμένα να ετοιμάζουν τις λίστες των υποψηφίων για απέλαση ή καταναγκαστική εργασία και να καταφεύγουν, πολλές φορές, στην αστυνομία του γκέτο για να συγκεντρώσει τους Εβραίους στον σιδηροδρομικό σταθμό και να τους ανεβάσει στα βαγόνια. Δεν γνωρίζουμε αν τα Εβραϊκά Συμβούλια ήξεραν ότι οι απελάσεις σήμαιναν, ενδεχομένως, θάνατο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Φαίνεται πάντως ότι κάποια στιγμή κατάλαβαν πως όσοι έφευγαν δεν είχαν πιθανότητες επιστροφής. Τι έκαναν, λοιπόν, τα Εβραϊκά Συμβούλια; Επέλεγαν να συνεργαστούν με τους Ναζί και να γίνουν οι «δήμιοι» του λαού τους ή να αντισταθούν; Πρέπει να σημειωθεί πως η άρνηση εκτέλεσης των γερμανικών διαταγών σήμαινε άμεσο θάνατο των ιδίων και των οικογενειών τους.[18] Εκείνοι που αρνούνταν να παραδώσουν λίστες ή να συνεργαστούν το γνώριζαν. Έτσι, κάποιοι από αυτούς, όπως ο Άνταμ Τσερνιακόφ, αυτοκτόνησαν, κάποιοι άλλοι εκτελέστηκαν ή στάλθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου. Ο επικεφαλής του Συμβουλίου μπορούσε βέβαια να αποδράσει, αλλά αυτό θεωρούνταν πράξη δειλίας και εγκατάλειψης της κοινότητας. Ορισμένοι κατάφεραν να φυγαδεύσουν την οικογένειά τους, θυσιάζοντας τη δική τους ζωή. Υπήρξαν πολύ διαφορετικές αντιδράσεις και δεν θα μπούμε εδώ σ’ αυτό το θέμα.[19] Από τη μια μεριά, τα Εβραϊκά Συμβούλια παρέδιδαν καταλόγους υποψηφίων για απέλαση ή καταναγκαστική εργασία και χρησιμοποιούσαν την εβραϊκή αστυνομία, από την άλλη προσπαθούσαν ακούραστα να απαλύνουν τα βάσανα και να περιορίσουν τον αριθμό των υποψηφίων για απέλαση. Φαίνεται πάντως ότι κάποια στιγμή τα Εβραϊκά Συμβούλια και οι άλλοι Εβραίοι στα γκέτο αποδέχθηκαν την ιδέα ότι η μοίρα των γέρων, των ανέργων, των ανάπηρων, των αρρώστων και των μικρών παιδιών είχε κριθεί. Αυτή η αντίληψη εκφράστηκε στην ομιλία του επικεφαλής του Εβραϊκού Συμβουλίου στο γκέτο του Λοτζ, Χάιμ Ρουμκόβσκι, στις 4 Σεπτεμβρίου του 1942, όταν διατάχθηκε να στείλει στον θάνατο τα παιδιά:[20] «...Ένα τρομερό πλήγμα έπεσε πάνω στο γκέτο. Μας ζητούν να παραιτηθούμε από ό,τι καλύτερο έχουμε – τα παιδιά και τους γέρους… Δεν έτυχε να έχω παιδιά γι’ αυτό τα καλύτερά μου χρόνια τα αφιέρωσα στα παιδιά. Έζησα και ανέπνευσα με παιδιά, ποτέ όμως δεν διανοήθηκα ότι θα αναγκαστώ να φέρω το θύμα στον βωμό με τα ίδια μου τα χέρια. Είμαι αναγκασμένος, στην ηλικία μου, να σηκώσω τα χέρια μου και να ικετεύσω: Αδελφοί και αδελφές! Δώστε μού τα! Πατέρες και μητέρες, δώστε μου τα παιδιά σας... (Ένα συγκλονιστικό κλάμα με λυγμούς ξέσπασε στο συγκεντρωμένο πλήθος). Χθες με διέταξαν να απελάσω από το γκέτο πάνω από 20.000 Εβραίους, διαφορετικά είπαν: “θα το κάνουμε εμείς!” Τέθηκε το ερώτημα εάν έπρεπε να το κάνουμε εμείς ή να το αφήσουμε σε ξένα χέρια, επειδή όμως δεν μας καθοδηγούσε η σκέψη πόσοι θα χαθούν αλλά πόσους θα καταφέρουμε να σώσουμε, πήραμε όλοι μας, εγώ δηλαδή και οι πιο στενοί μου συνεργάτες, την οδυνηρή απόφαση να αναλάβουμε εμείς την εκτέλεση της διαταγής. Πρέπει να κάνω εγώ την αιμοσταγή επιχείρηση, να κόψω τα μέλη για να σώσω το σώμα! Πρέπει να πάρω παιδιά, γιατί διαφορετικά θα διωχτούν, ο Θεός να μας φυλάξει, και άλλοι…» (φοβεροί ολολυγμοί). Δεν έρχομαι να σας παρηγορήσω σήμερα. Ούτε να σας καθησυχάσω, αλλά να ελευθερώσω όλον τον πόνο σας και τη θλίψη σας. Ήρθα σαν ληστής, να σας πάρω ό,τι πιο ακριβό έχετε. Προσπάθησα με όλες μου τις δυνάμεις να ακυρώσω την κακή μοίρα. Όταν δεν τα κατάφερα, προσπάθησα να τη μετριάσω. Μόνον εχθές διατάχτηκα να παραδώσω καταλόγους παιδιών εννιά χρονών. Ήθελα να σώσω, τουλάχιστον, τις ηλικίες 9-10 χρονών. Όμως δεν μου το επέτρεψαν με κανέναν τρόπο. Μόνο ένα πράγμα κατάφερα, να σώσω τα παιδιά πάνω από 10 χρονών. Ας είναι αυτή η παρηγοριά μας μέσα στη μεγάλη μας θλίψη. Στο γκέτο έχουμε πολλούς φυματικούς, που οι μέρες τους είναι μετρημένες ή οι εβδομάδες τους. Δεν ξέρω, μπορεί να πρόκειται για διαβολικό σχέδιο, μπορεί και όχι, δεν μπορώ όμως να κρατηθώ και να μη σας το πω: “Δώστε μου αυτούς τους αρρώστους, και στη θέση τους μπορούμε να σώσουμε υγιείς”. Ξέρω πόσο ακριβός είναι ο άρρωστος στο σπίτι καθενός, και κυρίως σ’ εμάς τους Εβραίους. Όμως σε τέτοια οδυνηρή κατάσταση πρέπει να ζυγίσουμε και να μετρήσουμε ποιον να σώσουμε, ποιος μπορεί να σωθεί και ποιον μπορούμε να σώσουμε. Η λογική επιβάλλει, πως πρέπει να σωθεί εκείνος που είναι δυνατόν να σωθεί, εκείνος που υπάρχουν πιθανότητες να σωθεί, και όχι εκείνος που έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχουν πιθανότητες να τον σώσουμε... Ο Ρουμκόβσκι, όπως και ο Γιάκομπ Γκενς στο γκέτο της Βίλνα, ο Μπαράς στο γκέτο του Μπιάλιστοκ και άλλοι κατέφυγαν στη λύση της διάσωσης μέσω εργασίας. Ολόκληρο το γκέτο μετατράπηκε σε εργοτάξιο. Τα Εβραϊκά Συμβούλια πίστευαν πως οι Ες-Ες, που είχαν καλά κέρδη από την εργασία των Εβραίων, θα επέτρεπαν τη διάσωση κάποιων απ’ αυτούς. Βέβαια, αυτή η αντίληψη καθόριζε ποιοι θα ζούσαν: νέοι και νέες ικανοί για δουλειά. Οι υπόλοιποι έπρεπε να θυσιαστούν. Όταν οι πρώτες φήμες για τη μαζική εξόντωση έφτασαν στα γκέτο, οι οργανώσεις που λειτουργούσαν εκεί άρχισαν να ετοιμάζονται για αντίσταση κατά των Γερμανών: καλούσαν τους Εβραίους να μην υπακούουν στα Εβραϊκά Συμβούλια και να μην πηγαίνουν στις αποστολές. Κάποιοι επέλεξαν να αποδράσουν στα δάση, γεγονός που έβαζε σε κίνδυνο όλο το γκέτο. Η στάση των Εβραϊκών Συμβουλίων απέναντι στην αντίσταση αποτελούσε ένα ακόμη τραγικό δίλημμα, καθώς όλοι γνώριζαν πως η εξέγερση κατά των Γερμανών δεν είχε πιθανότητες. Τελικά, η προσέγγιση της διάσωσης μέσω εργασίας απέτυχε, αφού δεν εμπόδισε τη μαζική απέλαση των Εβραίων. Το γκέτο του Λοτζ κράτησε περισσότερο από τα άλλα, αλλά στο τέλος εκκενώθηκε κι αυτό και οι κάτοικοί του, συμπεριλαμβανομένου του Ρουμκόβσκι και της οικογένειάς του, μεταφέρθηκαν στο Άουσβιτς και εξοντώθηκαν. Δέκα χιλιάδες ψυχές σώθηκαν, αριθμός πολύ μεγαλύτερος απ’ ό,τι σε άλλα γκέτο. Κι αν οι Ρώσοι προχωρούσαν λίγο πιο γρήγορα ίσως σώζονταν περισσότεροι… Η νέα ταινία του Λανζμάν αποτελεί αναμφίβολα μια θαυμάσια αφορμή για μια επανεκτίμηση και καλύτερη κατανόηση του ρόλου των Εβραϊκών Συμβουλίων που ίδρυσε στα γκέτο η ναζιστική Γερμανία. Είναι όμως πολύ σημαντική και για τη μελέτη των Εβραϊκών Συμβουλίων στην Ελλάδα, ιδίως σε ό,τι αφορά τον ρόλο του αρχιραβίνου Κόρετς. Ο Κόρετς δεν έζησε για να δικαστεί και να μας πει αυτά που ποτέ δεν θα μάθουμε. Ο μύθος όμως της ενοχής του σχετικά με τον αποδεκατισμό του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης εξακολουθεί να πλανάται στην ελληνική ιστοριογραφία, χρησιμεύοντας για την απαλλαγή των Ελλήνων από κάθε ευθύνη και την απόδοση της ευθύνης στα θύματα και ιδίως στους ραβίνους τους. Σημ. Ευχαριστώ την Καρίνα Λάμψα που διάβασε το άρθρο για τις παρατηρήσεις της. [1] Για τα Γιούντενρατ, βλ. Κ. Λάμψα, Ι. Σιμπή, Η Διάσωση, Καπόν, Αθήνα 2012, σ. 210-262. [2] Αντρέ Σβαρτς-Μπαρτ, Ο τελευταίος των δικαίων, μτφρ. Κ. Πορφύρης, Γ. Πετρής, Αυλός, Αθήνα [χ.χ.]. [3] Murmelstein Benjamin, Terezin. Il ghetto-modello di Eichmann, Cappelli, Μπολόνια 1961. [4] Γιάκοβ Εντελστάιν (1903-1944). Ο πρώτος Γέρων των Εβραίων στο γκέτο (Δεκ. 1941 - Ιαν. 1943). Γεννήθηκε στη Γαλικία και από το 1915 έζησε στη Μοραβία, Τσεχοσλοβακία. Σιωνιστής, ήταν από το 1933 επικεφαλής του Παλαιστινιακού Γραφείου στην Πράγα. Στις 15 Μαρτίου 1930, την ημέρα που οι ναζί εισέβαλαν στην Πράγα, κάλεσε τη σιωνιστική ηγεσία να ηγηθεί του εβραϊσμού. Ήταν ο σύνδεσμος του εβραϊκού πληθυσμού με την Γκεστάπο και ασχολήθηκε με την μετεγκατάσταση και μετανάστευση των Εβραίων. Τον Μάιο 1939 επισκέφθηκε την Παλαιστίνη ψάχνοντας διέξοδο για τους Εβραίους του Προτεκτοράτου. Τον Δεκέμβριο 1941 στάλθηκε από την Πράγα στο Τερέζιενστατ και διορίστηκε Γέρων των Εβραίων στο γκέτο. Τον Νοέμβριο του 1943 φυλακίστηκε με την κατηγορία ότι βοήθησε στην απόδραση 55 Εβραίων από το γκέτο. Τον Δεκέμβριο του 1943 στάλθηκε στο Άουσβιτς όπου εκτελέστηκε με πυροβολισμό στις 20 Ιουνίου 1944, μαζί με την οικογένειά του. [5] Δρ Πάουλ Επστάιν (1902-1944). Ο δεύτερος Γέρων στο γκέτο (Ιαν. 1943 - Σεπτ. 1944). Σιωνιστής, γεννημένος στη Γερμανία, κοινωνιολόγος. Το 1933 εκλέχτηκε στην «Κρατική Αντιπροσωπία των Εβραίων της Γερμανίας» και το 1939 στη διοίκηση της «Κρατικής Ένωσης των Εβραίων της Γερμανίας» ως επικεφαλής του τμήματος μετανάστευσης και μετά ως γενικός διευθυντής. Είχε διασυνδέσεις με την Γκεστάπο και ασχολούνταν με την εβραϊκή μετανάστευση. Λόγω της δραστηριότητάς του φυλακίστηκε αρκετές φορές από την Γκεστάπο. Τον Ιανουάριο 1943 διώχτηκε από το Βερολίνο στο Τερέζιενστατ και διορίστηκε ως ο δεύτερος γέρων των Εβραίων του γκέτο. Τον Σεπτέμβριο 1944 στάλθηκε σε μια «μικρή επιχείρηση» δίπλα στο γκέτο όπου εκτελέστηκε με πυροβολισμό. Η γυναίκα του πέθανε στο Άουσβιτς. [6] Δρ Μπινιαμίν Μουρμελστάιν (1905-1989). Γεννήθηκε στη Γαλικία και από το 1923 έζησε στη Βιέννη. Υπηρέτησε ως ο τρίτος Γέρων των Εβραίων στο γκέτο Τερέζιενστατ από τις 28 Σεπτεμβρίου 1944 μέχρι την παραίτησή του στις 5 Μαΐου 1945, μετά την αποχώρηση των Ες-Ες. Τον Ιούνιο 1938 διορίστηκε επικεφαλής του τμήματος εβραϊκής μετανάστευσης της εβραϊκής κοινότητας της Βιέννης, μέχρι το 1940. Μαζί με τον δρα Λόβενχαρτς, που ήταν επικεφαλής της εβραϊκής κοινότητας, διατηρούσαν τις επαφές με την Γκεστάπο, καθώς ο Άντολφ Άιχμαν είχε ιδρύσει εκεί στις 26 Αυγούστου 1938 ένα «Κεντρικό Γραφείο για τη Μετανάστευση Εβραίων». Δεν μπορούμε με κανέναν τρόπο να συμπεράνουμε πως ο Μουρμελστάιν «εργάστηκε στο πλευρό» του Άιχμαν, αλλά πως ήταν αναγκασμένος να εκτελεί τις εντολές του. Τον Ιανουάριο 1943 απελάθηκε στο Τερέζιενστατ και διορίστηκε ως ο δεύτερος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου Γερόντων των Εβραίων του γκέτο. Τον Σεπτέμβριο 1943 διορίστηκε ως ο τρίτος Γέρων. Ο γιος του και η γυναίκα του επέζησαν από το Τερέζιενστατ. [7] Χάννα Άρεντ, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, επίμετρο Πηνελόπη Κουφοπούλου, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2009. Παλαιότερη έκδοση: Χάννα Άρεντ, Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ: Η κοινοτυπία του κακού, μτφρ. Αγγελική Μέντζα, επιμ. Παύλος Κόντος, Θυμέλη, Αθήνα 1995. [8] Mε τον τίτλο Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem. Ein Bericht von der Banalität des Bösen, Μόναχο 1966. [9] Hannah Arendt, “Social Science Techniques and the Study of Concentration Camps”, Essays in Understanding, p. 235. [10] Επιστολή στην Χάνα Άρεντ, εφημ. Νταβάρ, 31 Ιανουαρίου 1964. Gershom Scholem, Explications and Implications, Writings on Jewish Heritage and Renaissance, Τελ Αβίβ 1975. Hannah Arendt - Gershom Scholem, Der Briefwechsel 1939-1964, edited by Marie Luise Knott unter Mitarbeit von David Heredia, Jüdischer Verlag, Φραγκφούρτη 2010, 695 pp. [11] Ο Γκίντεον Χάουσνερ (Gideon Hausner), που ορίσθηκε ως δημόσιος κατήγορος και ένας από τους ιδρυτές του Yad Vashem. [12] Το Ισραήλ συγκροτεί, σύμφωνα με τον ισραηλινό ποινικό νόμο, τριμελές δικαστήριο, το οποίο απαρτίζεται από τους Μοσέ Λάνταου (Moshe Landau) ως προεδρεύοντα, Βενιαμίν Χαλεβί (Benjamin Halevi) και Γιτζάκ Ραβέ (Yitzhak Raveh) ως μέλη. [13] David Cesarani, Becoming Eichman: Rethinking the Life, Crimes, and Trial of a “Desk Murderer”, Da Capo Press, Καίμπριτζ Μασ. 2006, p. 3. [14] Τον δημόσιο κατήγορο στη δίκη. [15] Ιακώβ Λάζοβικ, Η γραφειοκρατία του Χίτλερ, η ναζιστική αστυνομία ασφάλειας και η κοινοτοπία του κακού (Εβραϊκά), Ιερουσαλήμ 2001. [16] Βλ. περί Fleischman και Wisliceny στο βιβλίο της Κ. Λάμψα και Ι. Σιμπή, Η Διάσωση, ό.π. Για τον Άιχμαν γράφει η Γκίζι Φλάισμαν από την Μπρατισλάβα, στις επιστολές της προς την Επιτροπή Διάσωσης του Εβραϊκού Πρακτορείου στην Κωνσταντινούπολη, στη διάρκεια των διαπραγματεύσεών της με τον Βισλιτσένι για την εξαγορά των Εβραίων της Σλοβακίας. [17] Daniel Jonah Goldhagen, Hitler's Willing Executioners: Ordinary Germans and The Holocaust, Alfred A. Knopf, Νέα Υόρκη 1996. Το έγραψε μετά τα δύο προηγούμενα βιβλία του: A Moral Reckoning: The Role of the Catholic Church in the Holocaust and Its Unfulfilled Duty of Repair, Alfred A. Knopf, Νέα Υόρκη 2002. Worse Than War: Genocide, Eliminationism, and the Ongoing Assault On Humanity, PublicAffairs, Νέα Υόρκη 2009 (που ασχολείται γενικά με τις γενοκτονίες). Βλ. και διαφορετική θέση: Christopher Robert Browning, Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland, HarperCollins, Νέα Υόρκη 1992. [18] Κ. Λάμψα, Ι. Σιμπή, ό.π. [19] Για περισσότερα, βλ. ό.π. [20] Από τον τόμο: Το Ολοκαύτωμα με τεκμήρια: ανθολογία ντοκουμέντων για την καταστροφή των Εβραίων της Γερμανίας και της Αυστρίας, της Πολωνίας και της Ρωσίας, επιμέλεια: Ιτσχάκ Αράντ, Ισραέλ Γκούτμαν κ.ά. (Εβραϊκά), Yad Vashem 1995.

Ο Τελευταίος των Αδίκων και οι Αλπινιστές του Κακού

Σύνδεση