Φιλοσοφία χωρίς μοραλίνη: Για τον Νίτσε σήμερα

Friedrich Nietzsche, Ο Αντίχριστος. Ανάθεμα κατά του Χριστιανισμού, μετάφραση, προλεγόμενα, σημειώσεις, Βαγγέλης Δουβαλέρης, επίμετρο: Κ. Ι. Μπελέζος, Ιδεόγραμμα, Αθήνα 2007, σελ. 228 Friedrich Nietzsche, Διόνυσος κατά Εσταυρωμένου. Δοκίμια και σημειωματάρια 1869-1873, μτφρ. Βαγγέλης Δουβαλέρης, επιμ. Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, Κατάρτι, Αθήνα 2009, σελ. 415 1. Οι αλμπίνοι των διανόησης Δεν είμαστε νιτσεϊστές! Δεν είμαστε νιτσεϊστές, επειδή ο Νίτσε είναι συγκρουσιακός και ακραίος εγωτιστής, που δεν επιχειρηματολογεί λογικά παρά ενστικτωδώς εξεγείρεται· είναι αντιδραστικός ρομαντικός που περιφρονεί την δημοκρατία, την κοινωνική δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα, βλέποντας παντού σκλάβους και υπανθρώπους· είναι ακοινώνητος αισθητιστής, ο οποίος προτιμά τον Διόνυσο από τον Σωκράτη και μιλά με ψευδοπροφητική γλώσσα αντί με τα αναλυτικά εργαλεία και την αυστηρή μέθοδο της νεότερης φιλοσοφίας. Ταιριάζει βέβαια στην φιλοσοφική μας εφηβεία. Είναι κάτι σαν παιδική ασθένεια, άλλωστε όλοι μας περνάμε τέτοιες «φάσεις»· αλλά ως εκεί. Να δηλώνει κανείς νιτσεϊστής, τούτο δείχνει έλλειψη φιλοσοφικής ωριμότητας και άγνοια κινδύνου.[1] Υπάρχει κι άλλη, λιγότερο απαξιωτική προσέγγιση στον Νίτσε. Οφείλει κανείς να τον προσεγγίζει επιστημονικά και κριτικά, στοχεύοντας στην ενδεχόμενη «ορθή χρήση» (bon usage) των ιδεών του.[2] Τούτο προϋποθέτει λίγο-πολύ να τον εξημερώσουμε ωσάν κάποιο άγριο ζώο, να τον εντάξουμε στους νόμους της ακαδημαϊκής αγοράς, με μια λέξη να τον «αφοπλίσουμε», όπως προγραμματικά δηλώνει ένας από τους καλύτερους τέτοιους αναγνώστες του Νίτσε.[3] Αυτές οι δύο κυρίαρχες προσεγγίσεις στον Νίτσε (ας τις πούμε: «η συγκαταβατική» και «η ευνουχιστική») ισχύουν με μιαν ανομολόγητη ρήτρα: ότι στο μεταξύ ισχυρά συστήματα οργάνωσης του κόσμου και λοιπά ιδεολογήματα εξακολουθούν να μοιράζονται την φιλοσοφική και ιδεολογική πίτα, ότι καταφέρνουν ακόμη να διατηρούν ευχαριστημένους τους πιστούς τους. Ισχύουν δηλαδή όσο οι οργανικοί διανοούμενοι ανταγωνίζονται σε υποσχέσεις και θεωρίες, όσο άχρωμοι καθηγητές και βολεψίες δημοσιοσχεσίτες (όσοι ο Νίτσε ονομάζει αλμπίνους των εννοιών, KSA 6.184: Begriffs-Albinos)[4] εμπορεύονται επιτυχώς ακαδημαϊκή «μετριοπάθεια» και πολιτική ορθότητα. Δυστυχώς για όλους αυτούς η ιστορία της φιλοσοφίας διδάσκει πως η νηνεμία δεν διαρκεί. Η ώρα του Νίτσε πλησιάζει όταν οι σοβαροφανείς διανοούμενοι αρχίζουν να τρεκλίζουν μαζί με τις αξίες της κουρασμένης εποχής τους. Ο ίδιος είπε πως είναι δυναμίτης (KSA 11.632). Τούτο δεν είναι απλώς μεταφορά. Όταν οι κοινωνικοπολιτικές περιστάσεις εκτροχιάζονται, τότε τα κείμενα του Νίτσε εκρήγνυνται απρόβλεπτα. Πώς να τα αφοπλίσεις ή να τα εξημερώσεις σε συνθήκες παρατεταμένης παρακμής, τότε που οι εναλλακτικές διαψεύδονται η μια μετά την άλλη; Η νιτσεϊκή κοσμοαντίληψη είναι του απομεσήμερου: σωρεύει δυνάμεις και ξετρυπώνει για τα καλά, ενόσω μια εποχή και οι προσδοκίες της εξαντλούνται· λίγο προτού να ξοφλήσουν ολότελα. Ο Νίτσε ξυπνά όταν κράτος και κλήρος πνέουν τα λοίσθια. Γοητεύει τους ναυτιλλομένους που υποψιάζονται πως η πυξίδα δεν δουλεύει πια – ή, ακόμη καλύτερα, πως χρειάζονται κάτι καλύτερο και πιο δυνατό από πυξίδα: την ζωή την ίδια. Παραφράζοντας τον Χάιντεγγερ: ο Νίτσε είναι προετοιμασία (Bereitschaft) για έναν κόσμο όπου ο θεός είναι απών,[5] για έναν κόσμο που ανατέλλει κατόπιν της χρεοκοπίας ανθεκτικών και πολυφορεμένων ηθικοπολιτικών κατηγοριών. Πάντοτε σε εποχές ανακατατάξεων ο Νίτσε εμφανίστηκε ως σημείο αναφοράς με μια ορμή που λίγοι ανέμεναν: στην Γερμανία των αρχών του 19ου αιώνα ενέπνευσε αναρχικούς και νεορομαντικούς (Γκούσταβ Λαντάουερ, Λούντβιχ Κλάγκες), στην Γαλλία του ’40 τον κύκλο του Ζωρζ Μπατάιγ και του ’60 την φιλοσοφία του Ζιλ Ντελέζ. Στην Ελλάδα του πάλαι ποτέ εκπασοκισμένου τρόπου ύπαρξης και της γραφικής πια αριστερής ρητορείας ο Νίτσε δεν γίνεται απλώς επίκαιρος – είναι εύφλεκτος όσο ποτέ. Δύο εξαιρετικά επιμελημένες εκδόσεις κειμένων του Νίτσε ρίχτηκαν στην ελληνική αγορά σε φαινομενικά ανύποπτο χρόνο, όσο ακόμη οι αγελάδες ήταν παχιές και ισχυροί παράγοντες της χώρας, συμβιβασμένοι διανοούμενοι και επαγγελματίες διαδρομιστές ταλαντεύονταν μεταξύ ευφορίας, τακτικισμών και περιστασιακών αναδιπλώσεων. Πρόκειται για τα βιβλία Ο Αντίχριστος και Διόνυσος κατά Εσταυρωμένου, και τα δυο σε πολύ καλή μετάφραση του Βαγγέλη Δουβαλέρη. Οι εκδοτικοί οίκοι που τα εξέδωσαν είναι πλέον ανενεργοί. Κι όμως, τα βιβλία αυτά είναι τώρα πιο επίκαιρα από ποτέ. Με άλλα μάτια και μυαλά διαβαζόταν ο Νίτσε στην Ελλάδα το 2009 και αλλιώς διαβάζεται το 2013. Τουλάχιστον τρία είναι τα σημεία ειδικού ενδιαφέροντος για τα ελληνικά πράγματα: α) ο κίνδυνος διαρκούς συντήρησης ενός καθεστώτος ανολοκλήρωτου μηδενισμού, β) η κριτική της γλώσσας ως κριτική της εξουσίας, γ) η πολιτική διάσταση του αντιχριστιανισμού. 2. Λέξεις και Εξουσία Η νιτσεϊκή κριτική της γλώσσας ανατέμνει μηχανισμούς με τους οποίους η εξουσία καταχράται λέξεις. Διότι είναι λέξεις που καταντούν να παραπέμπουν ή μάλλον να φέρουν κίβδηλες έννοιες. Και είναι η γλώσσα και το εκάστοτε επιστημονικό παράδειγμα που συντηρούν ένα τεράστιο εργοτάξιο εννοιών (KSA 1.886: σαν τις μέλισσες στις κηρήθρες), εγκλωβίζοντας τα πρόσωπα σε έναν γιγάντιο «καθεδρικό ναό φτιαγμένο από έννοιες», σε μια εκτρωματική μητρόπολη εννοιών (KSA 1.882: Begriffsdom). Μέσα στον ναό των εννοιών τα πρόσωπα λατρεύουν νέα είδωλα: τις λέξεις θεός, φως, σωτηρία, κ.ο.κ. Κατεξοχήν παράδειγμα ή μελέτη περίπτωσης (case-study) τέτοιας φαύλης διαχείρισης λέξεων είναι ο χριστιανισμός, έτσι όπως περιγράφεται στον Αντίχριστο: όχι ως θρησκεία, αλλά μάλλον ως μηχανισμός επιβολής εξουσίας. Η χριστιανική θεολογία δεν είναι μόνον «θεολογία». Είναι κυρίως γλώσσα σημείων και σύστημα σημείων (KSA 6.203: Zeichenrede, Semiotik) που καμιά σχέση δεν έχει με την πράξη του Ναζωραίου, την προσπάθειά του να προτείνει μια άλλη ύπαρξη (KSA 6.211). Λέξεις όπως «αλήθεια», «φως», «σοφία», «πνεύμα» «Βασιλεία» και «Θεός» χρησιμοποιούνται καταχρηστικά, παραπλανούν διά της Ηθικής (KSA 6.220), όπως άλλωστε οι έννοιες της «ενοχής» και «τιμωρίας» (KSA 6.228). Το δόγμα της Δευτέρας Παρουσίας, η θεωρία ότι ο Θεός πρόσφερε τον Υιό του ως θυσία, το δόγμα της Ανάστασης: τίποτα από αυτά δεν είπε ο Ιησούς. Είναι νοητικές κατασκευές που επιστράτευσε ο Παύλος με κύριο μέλημα την εξουσία. Είναι ιδέες, δόγματα και σύμβολα που τυραννούν μάζες και φτιάχνουν αγέλες (KSA 6.215-6). Λειτουργούν υπνωτιστικά εξισώνοντας τους πάντες σε μιαν αγελαία κατάσταση συλλογικής ενοχής. Το πρόσωπο απομένει να υποφέρει και να προσδοκά: να υποφέρει έτσι ώστε να έχει πάντα την ανάγκη του ιερέα (KSA 6.228). Πρόκειται για ψυχικό βαμπιρισμό. Ο χριστιανισμός (δυνητικά κάθε -ισμός) μετατοπίζει την προσοχή του προσώπου από το ένστικτο για ζωή σε έναν αφηρημένο και εννοιολογικά καθορισμένο τρόπο ύπαρξης που προσδοκά, για παράδειγμα, μια «μετά θάνατον ζωή». Πρόκειται για υποκατάσταση της ζωής από φασματικές γλωσσικές προβολές – από το μη πραγματικό ή μηδέν. Η προτεραιότητα της σκέψης, του cogito ergo sum, σαμποτάρει την δυνατότητα ενός αδιαμεσολάβητου και γνήσιου vivo ergo sum. Ο Νίτσε πιστεύει πως ο ιερέας κυβερνά, αυτός καθόρισε τις έννοιες «αληθινό» και «μη αληθινό» μέσω σημείων, συμβόλων και εννοιών – αυτό που κάνει είναι να ρίχνει στην κυκλοφορία κίβδηλα νομίσματα (KSA 6.179). Ο ιερέας, ονομάζει μια κατάσταση πραγμάτων, εντός της οποίας καθορίζει την αξία των πραγμάτων, «Βασιλεία του Θεού»· ονομάζει τα μέσα δυνάμει των οποίων επιτυγχάνεται ή συντηρείται μια τέτοια κατάσταση, «θέλημα Θεού»· με έναν ψυχραιμότατο κυνισμό αποτιμά λαούς, εποχές, πρόσωπα, ανάλογα με το αν στάθηκαν ωφέλιμα ή αν αντιστάθηκαν στην ιερατική παντοδυναμία. (KSA 6.196) Ο αντιχριστιανισμός του Νίτσε είναι πολιτικός. Ο Αντίχριστος είναι πολιτικό κείμενο. Δεν μιλά εναντίον του Χριστιανισμού ειδικά, αλλά εναντίον ενός μηχανισμού υποταγής, χαλιναγώγησης και κατασκευής υπηκόων μέσω της γλώσσας. Δεν είναι μόνον οι ιερείς της όποιας θρησκείας που γνωρίζουν την τέχνη της παραχάραξης. Αυτή είναι βασική θέση του Φριτς Μάουτνερ (1849-1923) σε ένα σπουδαίο έργο, ξεχασμένο σήμερα ακόμη και από αφοσιωμένους νιτσεϊστές, το οποίο όμως είχε σημαντική επίδραση στον Λούντβιχ Βίττγκενσταϊν (κάτι που δείχνει την ιστορικοφιλοσοφική αγραμματοσύνη όσων π.χ. βλέπουν στον Νίτσε έναν περιθωριακό εστέτ, ενώ στον Βίττγκενσταϊν έναν δόκιμο αναλυτικό φιλόσοφο). Οι Beiträge zu einer Kritik der Sprache [Συμβολές σε μία κριτική της γλώσσας] αντλούν κατευθείαν από τον Νίτσε μια καινοτόμο, αναξιοποίητη κριτική της γλώσσας και επιχειρούν να την εφαρμόσουν στην κριτική του κράτους. Οι λέξεις εμπλέκουν τον άνθρωπο σε μια ατέρμονη περιήγηση από μεταφορά σε μεταφορά που λίγο διαφέρει από το συμβολικό σύμπαν της ελληνικής μυθολογίας. Θεοί είναι οι λέξεις, οι λέξεις είναι θεοί.[6] Ο Μάουτνερ μιλά για λεκτικό φετιχισμό (Wortfetischismus) και προληπτική σχέση με τις λέξεις (Wortaberglauben) που εν τέλει εγκλώβισαν ακόμη και τον Νίτσε σε μια σολιψιστική ποιητική δοξολογία της γλώσσας. Καταλήγει κι αυτός όμως όπου έφτασε ο Νίτσε: η γλώσσα οφείλει να πεθαίνει, ώστε να αναγεννιέται. Στο σημείο μηδέν η κριτική γλώσσας και εξουσίας δεν είναι παρά έναρθρος γέλως πριν την εμφάνιση μιας νέας, άρα αδιάφθορης ακόμη γλώσσας. Ο Βίττγκενσταϊν γνωρίζει την κριτική της γλώσσας του Μάουτνερ, ωστόσο την διατυπώνει με λιγότερο πολιτικούς όρους: Η γλώσσα των φιλοσόφων είναι ήδη παραμορφωμένη ωσάν από στενά παπούτσια.[7] Ασφυκτιά κανείς μέσα στις λέξεις. Συχνά ο Νίτσε μιλά γι’ αυτή την ασφυξία με αρχιτεκτονικούς όρους.[8] Στους Ανεπίκαιρους στοχασμούς η ασθένεια των λέξεων (die Krankheit der Worte) αυτοματοποιεί την ζωή, μεταμορφώνει το πρόσωπο σε εργοστάσιο εννοιών και λέξεων (Begriffs- und Worte-Fabrik). Ο ζωντανός οργανισμός γίνεται μηχανή παραγωγής εννοιολογικών δράκων (KSA 1.329: Begriffs-Drachen), ο εαυτός είναι πλέον κατακερματισμένος και μονωμένος· δύσπιστος απέναντι σε οποιαδήποτε προσωπική αίσθηση που αποτυγχάνει να μεταφραστεί σε λέξεις. Στο δοκίμιο Περί αλήθειας και ψεύδους υπό εξωηθική έννοια έχουμε την νιτσεϊκή εκδοχή του πύργου της Βαβέλ. Πρόκειται για ένα αρχιτεκτονικό έκτρωμα φτιαγμένο από ατελείωτα, διαρκώς ανανεούμενα επίπεδα εννοιών, μεταφορών και μετωνυμιών. Χωμένος βαθιά σε έναν δαιδαλώδη ιστό από έννοιες, ο εαυτός καταντά φυλακισμένος σε μια κολοσσιαία εννοιολογική κατασκευή στέρεη και στιβαρή σαν ρωμαϊκή φυλακή (Columbarium). Σαν πύργος υψώνεται ο ατελείωτα δαιδαλώδης Καθεδρικός των Εννοιών (KSA 1.882-6). Ταιριάζει εδώ ο τίτλος ενός ποιήματος του Πάουλ Τσέλαν: Sprachgitter. Οι λέξεις γίνονται κάγκελα φυλακής, ένα γλωσσικό κιγκλίδωμα ή κελί. Στον Νίτσε η εξουσία κυριολεκτικά οικοδομείται σαν όποιο άλλο οίκημα, ανεγείρεται και στέκει ως παρερμηνεία. Τα κάγκελα φτιάχνονται με λέξεις. Η νιτσεϊκή ανατομία του χριστιανικού λόγου είναι εξαιρετικά επίκαιρη επειδή και άλλοι εξουσιαστικοί μηχανισμοί ενδεχομένως να λειτουργούν με παρόμοιο εξημερωτικό τρόπο: μέσω της βίας των σημείων. Το παράσιτο πείθει τον ξενιστή του πως είναι αναγκαίο. Γίνεται απολύτως αναγκαίο σε όλες τις πτυχές της προσωπικής και συλλογικής ζωής (KSA 6.196). Επιτυγχάνει την οκνηρή ομοφωνία, τον δειλό συμβιβασμό (KSA 6.169). Η επίθεση στον χριστιανισμό οδηγεί φυσικά σε μια επίθεση στον Καντ και κάθε φιλοσοφία που προοδευτικά εξαρτά την αρετή από ενέσεις μοραλίνης (KSA 6.170). Γιατί με τέτοιες κάθε διαχειριστής εννοιολογήσεων επιβάλλει απρόσωπες ηθικές κατηγορίες, π.χ. «καθήκον», εδραιώνοντας την συλλογική ενοχή: να τι κάνει ο Καντ! (KSA 6.178). Η τακτική είναι παλιά όσο η ιστορία και ο νόμος. Η αλλοτρίωση από την ζωή ξεκινά με την εξάρτηση από μια στρεβλή γλώσσα. Ιστορία είναι η μετατροπή του κόσμου σε έναν ιστό αλλότριων λέξεων και παραχαραγμένων εννοιών. Το ίδιο και ο νόμος – ο παρά φύσιν νόμος που αντιστρατεύεται τον φυσικό ρου των πραγμάτων: εκεί που η ζωή παγώνει, ο νόμος υψώνεται σαν πύργος (KSA 13.20[127]). Οι νόμοι βασίζονται σε ομάδες λέξεων και όρων καθαγιασμένων με μια ειδική, σχεδόν μεταφυσική ανωτερότητα. Εδώ επίσης ο χριστιανισμός λειτουργεί ως η αγαπημένη νιτσεϊκή μελέτη περίπτωσης: Ο «Νόμος», το «θέλημα του Θεού», η «ιερά Βίβλος», η «θεοπνευστία», όλα αυτά είναι απλώς λέξεις που δηλώνουν τις συνθήκες υπό τις οποίες ο ιερέας αποκτά ισχύ, διά μέσου των οποίων ο ιερέας διατηρεί την εξουσία του – έννοιες που βρίσκονται στη βάση κάθε ιερατικής οργάνωσης, κάθε μορφώματος ιερατικής ή φιλοσοφικο-ιερατικής εξουσίας. (KSA 6.239) Στα σημειωματάρια ο Νίτσε προχωρά περισσότερο. Οι λέξεις δεν έχουν θεϊκή προέλευση (όπως νομίζει ο Πλάτωνας στον Κρατύλο), ούτε είναι ιερές. Οι λέξεις είναι το βαρύ φορτίο που ζώστηκαν οι άνθρωποι σε μια εποχή που ο κόσμος ήταν τόσο σκοτεινός, ώστε να μην εμπνέει ακόμη τον άνθρωπο (KSA 11.34[195]). Κάθε θεολογία είναι μια βίαιη παρέμβαση στην φυσική ή αδιαμεσολάβητη σχέση με τον κόσμο. Οι λέξεις της αποξενώνουν το πρόσωπο, αποφυσικοποιούν άνθρωπο και κόσμο. Αφοσιωμένος αναγνώστης του Νίτσε και του Μάουτνερ, ο αναρχικός μυστικιστικής Γκούσταβ Λαντάουερ συγκεφαλαιώνει σε μια πρόταση την ορθή πολιτική ερμηνεία του νιτσεϊκού αντιχριστιανισμού: Η έννοια Θεός πρέπει να καταργηθεί. Όμως εχθρός δεν είναι ο Θεός – εχθρός είναι η έννοια. Διότι «Θεός», «ηθική τάξη», «νόημα του κόσμου», «αναζήτηση της αλήθειας» κ.ο.κ. δεν είναι παρά εκφράσεις για την ίδια εσφαλμένη προσδοκία: πως τάχα μια όποια γλωσσικά εκπεφρασμένη έννοια μπορεί να εισάγει το πρόσωπο στην αλήθεια. Ό,τι και να πείτε για τον κόσμο: δεν θα γίνει ποτέ τίποτα περισσότερο από λέξεις. Δηλαδή: ό,τι και να πείτε δεν είναι αλήθεια.[9] Η ακραία εκδοχή του νιτσεϊσμού είναι ότι: Ο κόσμος είναι δίχως γλώσσα. Μια μέρα, προφητεύει ο Μάουτνερ, αυτές οι λέξεις, οι νόμοι και οι νομοθέτες τους θα καταντήσουν δίχως περιεχόμενο σαν παρατημένες κοπελίτσες ή έκπτωτοι μονάρχες.[10] Πρόσφατα εκδόθηκε το βιβλίο που μοιάζει υφολογικά και από άποψη περιεχομένου όσο κανένα άλλο με το Τάδε έφη Ζαρατούστρα: το Κόκκινο Βιβλίο του Γιουνγκ. Ξανά, η ειδωλολατρία των λέξεων είναι στο προσκήνιο: αδύνατον να βρεις νέες λέξεις αν δεν συντρίψεις τις παλιές. Οι νέες λέξεις οφείλουν να συσσωρεύουν περισσότερη ζωή από τις παλαιές. Μα ούτε αυτές είναι αρκετές. Κάθε νέα λέξη είναι ένας νέος θεός για παλαιούς ανθρώπους.[11] Θέλουμε κάτι καλύτερο από την γλώσσα, όπως την γνωρίζουμε. Ακραία μεν, ωστόσο ορθή προσέγγιση στον Νίτσε. Ο Ζαρατούστρα αναφωνεί το εξής: Όλες οι λέξεις λένε ψέματα! Τις λέξεις τις αφήνει ξωπίσω όποιος έχει γίνει τόσο αιθέριος ώστε να κολυμπά στα βάθη και πέρατα του φωτός (KSA 4.291). Στο Τάδε Έφη Ζαρατούστρα ζητούμενο είναι μια νέα ομιλία (neue Rede) κατάλληλη να ενσαρκώνει μια βούληση για έκφραση που εκτινάσσεται σαν υπόγειο ρεύμα ή πίδακας από τα βάθη του εαυτού απαιτώντας να ακουστεί (πβ. KSA 4.106 και 4.136). Πώς όμως να συμβεί αυτό αν το πρόσωπο δεν απαγκιστρωθεί από την γλώσσα της κοινότητας; Ο Νίτσε αυτοπροσδιορίζεται ως εθνικός ή παγανιστής (KSA 13.16 [16]: wir Heiden). Όπως ο αντιχριστιανισμός, έτσι και ο διονυσιακός παγανισμός του είναι πολιτικός. Είναι ο τρόπος να βλέπει κανείς τον κόσμο πέρα και πριν από κληροδοτημένες ηθικοπολιτικές κατηγορίες. Η παγανιστική πεποίθηση αναφέρεται σε έναν ανιστορικό τρόπο ύπαρξης πέρα από εννοιολογήσεις καλού και κακού, νέο όσο και αρχαίο, αντιχριστιανικό μεν, όμως αντιπλατωνικό και αντιαριστοτελικό επίσης, άρα αντικλασικό και κατεξοχήν τραγικό. Το νιτσεϊκό απομέσημερο παραπέμπει στον υπνώττοντα Πάνα, όταν το φως πέφτει κάθετα (KSA 13.16 [28]) παντού αναγγέλλοντας το πέρασμα από την ησυχία του ύπνου στο ξέσπασμα της εγρήγορσης. 3. Τι είναι ο ανολοκλήρωτος μηδενισμός Επομένως το να διαβάζουμε τον Νίτσε σήμερα δεν έχει τόση σημασία η επίθεση στον ιερέα και η επίκληση του Πάνα. Παρομοίως, λίγη σημασία έχει το επιχείρημα πως η αγάπη και η συμπόνια ενδέχεται να οδηγούν στον κοινωνικό αυτοματισμό, ότι δηλαδή όποιος αγαπά και συμπονά τους πάντες αδυνατεί να αναπτύξει προσωπικά κριτήρια αξιολόγησης και απλώς επιβιώνει σε έναν κόσμο χωρίς διαφορές και αντιθέσεις, έναν κόσμο δυστοπικό και ομογενοποιημένο (KSA 6.203-5). Πραγματικά επίκαιρη είναι η γενικότερη διάγνωση πίσω από τον αντιχριστιανισμό και τον παγανισμό του Νίτσε: σε συνθήκες παρακμής μια οποιαδήποτε εξουσία ενδέχεται να διατηρεί τις μάζες σε καθεστώς ψυχικής απονεύρωσης, διαχειριζόμενη προς ίδιον όφελος γλωσσικά σημεία και απρόσωπες έννοιες που αλλοτριώνουν το πρωτογενές γεγονός της ζωής. Αλλιώς: ο Νίτσε μιλά για εξουσία ιερατικοκρατική. Όμως, η ανάλυσή του έχει ευρύτερη εφαρμογή. Εξηγεί μερικώς την παράταση και ανανέωση εποχών διαφθοράς, ύφεσης και παρακμής – εξηγεί δηλαδή το φαινόμενο του ανολοκλήρωτου μηδενισμού. Ο ανολοκλήρωτος μηδενισμός (KSA 12.10[42]: unvollständiger Νihilismus) χαρακτηρίζει μια κοινότητα ανίκανη να βυθιστεί τελεσίδικα και ολότελα στην παρακμή που η ίδια παράγει. Είναι μια πολιτισμική κινούμενη άμμος που συντηρεί την παθογένεια χωρίς καμιά ουσιαστική ελπίδα ανάκαμψης, μια διαρκής αποτυχημένη προσπάθεια και σπατάλη δυνάμεων που εν τέλει φέρνει αντίθετα αποτελέσματα. Το πρόσωπο που βαλτώνει σε συνθήκες συλλογικού ανολοκλήρωτου μηδενισμού είναι κλινικά νεκρό. Μοιάζει με νεκροβιωμένο δόντι: αδύνατον να ζήσει, αδύνατον και να πεθάνει. Η αυτοκαταστροφή έχει μεν τροχιοδρομηθεί, όμως το τέρμα της διαδρομής ολοένα μεταφέρεται, ο λυτρωτικός θάνατος ολοένα αναβάλλεται, ενώ η κόπωση αυξάνει. Η πορεία προς την καταστροφή μοιάζει με ένα ατέρμονο πολιτισμικό coitus interruptus ή, ακόμα χειρότερα, με μια ανοργασμική κοινωνία που αδυνατεί να εκραγεί. Σε συνθήκες ανολοκλήρωτου μηδενισμού η χύτρα τραντάζει το καπάκι, εκτονώνει κάποια ένταση, όμως ποτέ δεν εκρήγνυται. Η décadence εδραιώνεται ως διαφθορά και παρακμή, μια παρατεινόμενη συλλογική απώλεια ζωής και ζωτικότητας (KSA 6.173). Η συντήρηση και ανανέωση συνθηκών ανολοκλήρωτου μηδενισμού είναι μέλημα κάθε παρακμιακής άρχουσας τάξης. Η πολιτεία διατηρείται σε μια κατάσταση αιώρησης μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας από την οποία ζουν οι διαχειριστές και διανοούμενοί της. Άλλωστε: Κράτος είναι η συνθήκη, όπου η αργή συλλογική αυτοκτονία ονομάζεται «ζωή» (KSA 4.62). Μια ύπουλη βία εννοιολογική κρατά μεγάλες ομάδες ανθρώπων εσωτερικά αποκτηνωμένους και κατασπαραγμένους (KSA 6.189) για διαρκώς ανανεούμενα χρονικά διαστήματα. Η μισοπεθαμένη Ελλάδα των τελευταίων ετών, αυτή των σάπιων πανεπιστημίων και των άχρωμων και άοσμων διανοουμένων, είναι κατεξοχήν έκφραση ενός βασανιστικά παρατεινόμενου ανολοκλήρωτου μηδενισμού. 4. Αμαρτία και Χρέος Ο αμαρτωλός εξαρτάται από τον ιερέα για την λύτρωσή του. Ο χρεοκοπημένος εξαρτάται από τον δανειστή και το κράτος για την δική του άφεση αμαρτιών. Σε συνθήκες ανολοκλήρωτου μηδενισμού αποκαλύπτεται η αναλογία αμαρτίας και χρεοκοπίας, φαίνονται οι ομοιότητες ανάμεσα στην ψυχολογία του θρήσκου και εκείνη του τσακισμένου πολίτη. Οι πραγματικοί μοχλοί της εξουσίας, γράφει ο Νίτσε, είναι οι αμαρτίες (KSA 6.197). Τούτες κεφαλαιοποιεί ο ιερέας. Γνωρίζουμε καλά πως παρομοίως λειτουργεί το χρέος για το οποίο μιλούν οι οικονομολόγοι: ως μοχλός της εξουσίας. Ο Νίτσε συνέδεσε την έννοια του χρέους με την χριστιανική αντίληψη περί ενοχής. Νιώθω ότι χρωστώ σημαίνει συχνά πως νιώθω να είμαι ένοχος, ότι παραλύω αναμένοντας την τιμωρία (KSA 6.228). Ο χριστιανισμός που χτυπά ο Νίτσε θέλει τον θρήσκο να είναι décadent: εξαντλημένος και ψυχικά αδύναμος δεν μπορεί παρά να προσδοκά κάποιον να τον εργαλειοποιήσει, να τον κάνει κάτι, οτιδήποτε. Το ίδιο ζητά κάθε διεφθαρμένος εξουσιαστικός μηχανισμός από τον πολίτη: την πίστη και την εμπιστοσύνη του. Ο «πιστός» δεν ανήκει στον εαυτό του, μόνο μέσον μπορεί να είναι, οφείλει να αναλωθεί, χρειάζεται κάποιον να τον αναλώσει, να τον καταχραστεί (KSA 6.236). Πώς όμως δημιουργείται η ενοχή; Η εισαγωγή μοραλίνης (εξού το αίτημα για μια αρετή χωρίς μοραλίνη: KSA 6.170) στις συνειδήσεις λειτουργεί ως ψυχικό αναισθητικό. O Νίτσε μιλά στα σημειωματάρια για ένα διαρκές ψυχικό χειρουργείο (KSA 13.14[164]: die Chirurgie der Seele). Αυτή η χειρουργική παρέμβαση περιορίζει την ικανότητα των προσώπων να αποστασιοποιούνται, να φτιάχνουν τα ίδια τον εαυτό τους. Μέλημα της ιερατικοκρατικής εξουσίας είναι η εξομοίωση των κριτηρίων, η απουσία διαφορών και αντιθέσεων (KSA 6.203-4). Ένας μονοτονο-θεϊσμός (KSA 6.185: Monotono-theismus) ωθεί τον αγελαίο άνθρωπο σε αδιέξοδο μονόδρομο. Η άρση των διακρίσεων εκμηδενίζει την απόσταση. Ενώ αυτό που νοσταλγεί ο Νίτσε είναι ακριβώς την απόσταση του ενός προς τον άλλο, την τόλμη του πάθους για απόσταση (KSA 6.218). H λέξη Distanz δηλώνει την απόσταση, εμπεριέχει όμως τον χορό: Dis-Tanz είναι η διονυσιακή έφεση του προσώπου να εξίσταται, να παραδίδεται σε εμπειρία άμεση, αδιαμεσολάβητη και αφιλτράριστη. 5. Διόνυσος Αδύνατον να βγει κανείς από την παρακμή αν δεν την εξαντλήσει ή ωθήσει στις έσχατες συνέπειές της. Για να υπερβεί κανείς έναν παρακμιακό τρόπο ύπαρξης οφείλει να ζήσει την παρακμή στην μέγιστη ένταση, άρα να την διασχίσει και να την πετάξει όπως πετούν τα φίδια το παλιό τους δέρμα. Στο σημείο μηδέν η νοσηρότητα δεν μπορεί παρά να αρχίσει να ρέπει προς την υγεία – αυτό είναι το βαθύτερο νόημα της ρήσης του Νίτσε, ότι η αρρώστια είναι καλό διεγερτικό, αρκεί κανείς να είναι όσο υγιής απαιτείται ώστε να την αντέξει μέχρι να βγει από αυτήν (KSA 13.18[11]). Παράδειγμα είναι η χριστιανική εμπειρία. Στις εσχατιές του ο χριστιανισμός γυρνά μπούμερανγκ (Rückschlag) εναντίον του εαυτού του ως μηδενισμός: το δόγμα «όλα είναι λάθος» είναι φυσική αντίδραση στο ιστορικά αποτυχημένο δόγμα «ο Θεός είναι η αλήθεια». Να ζει κανείς την μετάβαση από την πίστη σε μια ιδέα στην απόλυτη αηδία (KSA 12.2[127]: Ekel) για την ιδέα αυτή: να η αναγκαία συνθήκη ώστε να ολοκληρωθεί η πλήρης απαγκίστρωση από κάθε πάλαι ποτέ κραταιό σύστημα εννοιών, είτε πρόκειται για τον χριστιανισμό, τον σοσιαλισμό ή τον καπιταλισμό. Ο γνήσιος και πλήρης μηδενισμός είναι τελεσίδικος και μη διαπραγματεύσιμος, ευθύς και καθαρός. Ελευθερώνει από παλαιούς θεούς και παλαιές χρήσεις της γλώσσας, γίνεται προϋπόθεση για μια επανασύνδεση με την ζωή. Εξάλλου, το γνωρίζουμε από το πρώτο βιβλίο του Τάδε έφη Ζαρατούστρα, μόνον όποιος βυθίζεται (untergehen) ίσως μπορέσει να περάσει απέναντι (übergehen). Επομένως: Για τον Νίτσε η ανατροπή μιας κατάστασης δεν έρχεται από μαζικά κινήματα και συλλογικότητες που επιδιώκουν αλλαγές στην εξουσία. Έρχεται από τον ένδον εαυτό – από αντοχές και αποθέματα που επιτάσσουν να ζήσει κανείς στο μέγιστο την παρακμή όσο και την ακμή, ακόμη και αν τούτο προϋποθέτει την φαινομενικά απάνθρωπη ωμότητα (Grausamkeit) του Ζαρατούστρα: Λέτε πως είμαι ωμός (grausam). Μα εγώ σας λέω: αν κάτι καταρρέει, οφείλει κανείς να το βοηθήσει να καταρρεύσει. Τα πάντα του σήμερα – καταρρέουν, ολισθαίνουν (Das Alles von Heute, das faellt, das verfaellt): ποιος θα ήθελε να ανακόψει την πορεία τους! Μόνο που εγώ – εγώ θέλω επιπλέον να τα σπρώξω! Γνωρίζετε την ηδονή να ρίχνεις πέτρες σε αβυσσαλέα βάθη; (KSA 4.261-2) Το λογοπαίγνιο μεταξύ fallen και verfallen υπονοεί πως η κατάρρευση είναι μια παρατεταμένη αποσύνθεση ή μακρά παρακμή. Το υπάρχον σύστημα συνθλίβεται ενόσω ολοένα αποτυγχάνει. Γι’ αυτό η φιλοσοφία του Νίτσε γίνεται εξαίφνης τόσο μυστικιστικά βίαιη και λυτρωτικά ωμή, όσο η τραγωδία από την οποία εμπνέεται. O Διόνυσος είναι ο διαβολικός γητευτής που στις Βάκχες βυθίζει την πόλη στην αμοιβαία βία, στον τρόμο και την φρίκη.[12] Ο Νίτσε είναι άγγελος μιας ανάλογης (αυτο)καταστροφής εννοιών, γλωσσικών σημείων και των δουλωτικών τους χρήσεων. Η διονυσιακή κατάσταση εκμηδενίζει την υπάρχουσα οριοθέτηση του εδωνά-είναι (KSA 1.566: die Grenzen des Daseins). To ίδιο και η νιτσεϊκή κριτική της γλώσσας: Αφαιρέστε μόνο μία έννοια (Begriff), βάλτε στη θέση της μια πραγματικότητα – κι όλος ο Χριστιανισμός σωριάζεται ευθύς στο μηδέν! (KSA 6.212). Ο φίλος του λόγου (der Philolog) δεν μπορεί παρά να είναι αντίχριστος (KSA 6.226). Είναι ο καταστροφέας διεφθαρμένου λόγου, ένας μανιασμένος φιλολογικός Διόνυσος που διανοίγει και απελευθερώνει απαγορευμένους τρόπους να είσαι. Το σκούντημα για να διαλυθεί τελείως ο κόσμος των κορεσμένων σημείων και εξαντλημένων εννοιών δεν το δίνουν μαζικές κινήσεις. Το δίνει κάθε πρόσωπο που αγαπά τον λόγο. Άλλωστε, ο άνθρωπος των παρατάξεων (der Parteimensch) είναι κατ’ ανάγκην ψεύτης (KSA 6.238), ή πιο ελεύθερα: το κομματόσκυλο λέει μόνο ψέματα. Ο Ζαρατούστρα είναι σαφής: μεγαλύτερος ψεύτης είναι το κράτος (KSA 4.61). Η κριτική της γλώσσας δεν έχει ως στόχο να ανακαλύψει γραμματικά ή υφολογικά λάθη, αλλά τις εννοιολογικές απάτες που υποστηλώνουν όπως όπως και συγκροτούν μετά βίας (κυριολεκτικά) την υπό κατάρρευση κοινότητα. Η φιλολογία δεν είναι δασκαλίστικη όπως στα αμφιθέατρα των Φιλοσοφικών, αλλά καταστροφική. Δουλειά της είναι να σφυροκοπά τις λέξεις της πλάνης (KSA 4.117: Wahn-Worte) και τις γερασμένες λέξεις (KSA 4.123: die alten Worte), να απολεπίζει την βρώμα των λέξεων (KSA 4.121: Schmutz der Worte) και να προειδοποιεί ευθέως: τις λέξεις τις έχουν πια μολύνει (KSA 4.124: vergiftet). Γι’ αυτό ο Νίτσε απαξιώνει διαρκώς το παραδοσιακό λεξιλόγιο της ακαδημαϊκής φιλοσοφίας. Περνά από τους κανόνες της γραμματικής και της λογικής στην εκρηκτική δράση. Στο Τάδε έφη Ζαρατούστρα παραμερίζει λέξεις που δηλώνουν αιτιότητα, π.χ. «επειδή» και «συνεπώς», στρέφεται όμως σε όσες δηλώνουν μετάθεση στον χώρο και κίνηση: «πάνω», «κάτω», «μέσα», «έξω», «ψηλά», «χαμηλά», «επιφάνεια», «βάθος». Παρομοίως αφανίζει το ηθικό δίπολο «καλό» και «κακό». Ελευθερώνει κατάσχοντας ή απαλλοτριώνοντας λέξεις με τις οποίες ένα υπάρχον σύστημα μαθαίνει τους υπηκόους να σκέφτονται. Καταργεί τους υφιστάμενους συσχετισμούς μεταξύ λέξεων και εννοιών, εγκαταλείπει τις υπάρχουσες δεσμεύσεις σημαινόντων και σημαινομένων. Ο Ερνστ Μπλοχ γράφει κάπου: οι σπινθήρες της ουτοπίας πηγάζουν από τις σπασμένες σημασίες των λέξεων.[13] Το πρόσωπο έρχεται σε σύγκρουση με την κοινότητα, σύγκρουση που ξεκινά με την κριτική της γλώσσας της κοινότητας. Αυτή είναι η principium individuationis του Νίτσε: Όταν οι ομάδες βυθίζονται στην παρακμή, απομένει μια προσωπική επανάσταση που να προηγείται της συλλογικής. Ο αποκλεισμός ιδεολογικών επιλογών οδηγεί στις εγωτικές (προσοχή: όχι αναγκαία εγωιστικές) ρίζες: στο εγώ ως προσωπική παραγωγή αλήθειας. Ο θεός είναι νεκρός σημαίνει πως ξαναγεννιόμαστε ως πρόσωπα δίχως το υποτιθέμενο δίχτυ ασφαλείας θρησκείας, ηθικής και γλώσσας. Αξία δεν έχει να πέφτω στη φωτιά για να αποδείξω την πίστη που μου μάθανε άλλοι· αξία έχει οι πεποιθήσεις να προκύπτουν από τη δική μου φωτιά (KSA 6.235), να συγκροτούν μια προσωπική νομοθεσία (KSA 11.35[20]) – όχι με λέξεις και έννοιες δοτές, αλλά με προσωπική ψυχοσωματική εμπειρία. Έγραψα κάθε στιγμή με το κορμί και την ζωή μου ολάκερα: δεν γνωρίζω τι θα πει «καθαρά αφηρημένα» προβλήματα (KSA 9.4 [285]). Οι λέξεις είναι πια αξεχώριστες από την ζωή και την πράξη, είναι σώμα ζωντανό.[14] Αυτό που θέλω, λέει ο Ζαρατούστρα, είναι ο εαυτός σας να ριζώνει στην πράξη όπως είναι ριζωμένη η μητέρα στο παιδί. Αυτό είναι το νόημα της αρετής (KSA 4.122). Σημαντική αντιστροφή: συνήθως λέμε πως η μητέρα φέρει το παιδί της. Η πρόκληση είναι να δούμε το παιδί ως φορέα της μητέρας, την ενέργεια της ζωής πριν από την δυνάμει ζωή, το αποτέλεσμα μιας γέννας πριν το ενδεχόμενο ή την υπόθεση μιας γέννας. Ο Νίτσε πίστευε πως ζούμε σε έναν mundus perversus ή inversus, σε έναν στρεβλό ή ανεστραμμένο κόσμο, όπου η αφαίρεση πνίγει την ζωή. Όμως καμιά παράταξη ή εκκλησία δεν θα αναστρέψει τους πόλους, εφόσον η επιβίωσή τους εξαρτάται από την υποτιθέμενη διαχείριση της στρεβλότητας. Δεν αρνείται ο Νίτσε την αλήθεια. Αυτό που λέει είναι πως την αλήθεια την γεννάς ο ίδιος. Άνθρωπος και κόσμος είναι ένα αέναο ζωντανό εργοτάξιο, ένα ημιτελές πείραμα σε εξέλιξη. Όσο απομακρύνεται το πρόσωπο από κάθε παρακμιακή ομάδα εξουσίας, τόσο απαγκιστρώνεται από τα εξαντλημένα ένδοξα της πόλεως, αμφισβητεί την αγελαία νόρμα και τον κομφορμισμό. Όσο το κέντρο επιμένει να διαφθείρεται και να αλλοτριώνεται, τόσο αυξάνουν οι φυγόκεντρες, έκκεντρες, εκκεντρικές και νομαδικές δυνάμεις, όσες εξακτινώνονται περιφερειακά αναζητώντας έξοδο από έναν σισύφειο ανολοκλήρωτο μηδενισμό και ανεστραμμένο κόσμο. Στην αργή αυτοκτονία (KSA 13.14[9]: der langsame Selbstmord) που επιβάλλει μια τρόικα κράτους, χριστιανισμού και μικροαστισμού, ο Νίτσε αντιτάσσει την αποκλίνουσα και ατυπική ή μη κανονική (KSA 13.14[157]: Anormale) άπλωση του εαυτού: ένα αντάρτικο απρόβλεπτων και ακανόνιστων ηλεκτροσόκ στο απονευρωμένο κοινωνικό σώμα. Κάθε τι ιδιοσυγκρασιακά δυναμικό και δημιουργικά ασυμβίβαστο ωθεί την γλώσσα στα όρια, ζητά την υπέρβασή της – χάρη μιας νέας γλώσσας και έκφρασης. Καθόλου συμπτωματικές δεν είναι οι αναλογίες ανάμεσα στην αγριότητα (Grausamkeit) του Νίτσε και στο θέατρο της ωμότητας (cruauté) του Αρτώ· ότι το όνομα Νίτσε περιλαμβάνεται στο «Πρώτο Μανιφέστο του Νταντά» (14 Ιουλίου 1916) και ενέπνευσε τον Ούγκο Μπαλλ· ή ότι υπήρξε σημείο αναφοράς της ριζοσπαστικής ομάδας Acéphale του Μπατάιγ. Τι επιδίωξαν και κατάφεραν όλες αυτές οι «ακραίες» απόπειρες να φτάσει η γλώσσα και η εμπειρία στις εσχατιές της; Nα ανακτήσει (έστω πρόσκαιρα) η γλώσσα την πρωτεϊκή δύναμη να αναπαριστά χωρίς την μεσολάβηση κουρασμένων μορφών φιλοσοφικής, θρησκευτικής και νομικής οργάνωσης του κόσμου. Να θυμίσουν πως πίσω από συμβιβαστικές ηθικές νόρμες σιγοκαίει η φωτιά του προσώπου, καταστροφική και δημιουργική συνάμα όπως η φύση, η κατάφαση της ζωής ακόμη και στις πιο αβυσσαλέες εκδοχές της. Αυτός είναι ο Διόνυσος (KSA 6.645), ικανός να ξεσκίσει ό,τι ο Σοπενχάουερ και ο Νίτσε αποκαλούν το πέπλο της μάγια: το πέπλο των φαινομένων που κρύβει την πραγματικότητα. Ο Νίτσε ανοίγεται σε έναν θεό πέρα από το καλό και το κακό, θεό που έχει φοβερές, άγριες και αντίχριστες όψεις, θεό του μυστικισμού και όχι της οργανωμένης ηθικολογίας. Γράφει στα σημειωματάρια: Ο πραγματικός στόχος κάθε φιλοσοφείν είναι η μυστική ενόραση (KSA 11.26 [308]). Ο μυστικισμός του Νίτσε αποκτά μιαν απρόβλεπτη πολιτική σημασία. Ο υπεράνθρωπος ενδέχεται να είναι ουτοπία ή δυστοπία. Όχι όμως οι στιγμές που επιτρέπουν μιαν εκθαμβωτική ελευθερία από την βία του ιστορικού χρόνου και της γλώσσας, στιγμές γοργές σαν το ανοιγοκλείσιμο του ματιού (Augenblick). Ο νιτσεϊκός Ζαρατούστρα ζει τέτοιες φευγαλέες εκλάμψεις, στιγμιαίες εκρήξεις της συνείδησης που εξαφανίζουν τον χρόνο σαν να βυθίστηκα σε βαθιά πηγάδια (KSA 4.398). Είναι στιγμές και ματιές που αίρουν την κανονικότητα διανοίγοντας προσωρινές μεν, ωστόσο ολότελα νέες διόδους προς μια επανανοηματοδότηση του γεγονότος της ύπαρξης (του χαϊντεγγεριανού Ereignis ή μάλλον Eräugnis: του προϊόντος της δημιουργικής ματιάς: er-äugen). H ματιά του φυλακισμένου πρέπει να καθαρθεί προτού ζητήσει την ελευθερία του (KSA 4.53). To παράξενο με τον Νίτσε, έγραψε ο Μπατάιγ, είναι πως εκ προοιμίου είναι αδύνατον να ακολουθήσει κανείς την διδασκαλία του. Ο Ζαρατούστρα δεν είναι Χριστός: δεν αναθέτει αποστολές στους «μαθητές» – εν τέλει είναι κατάμονος, συντροφιά με ένα φίδι κι έναν αετό. Το όραμά του δεν είναι επικοινωνήσιμο ή πραγματοποιήσιμο. Ούτε θα μπορούσε να είναι. Γράφει ο Μπατάιγ: Ο Νίτσε εξέφρασε για πρώτη φορά μιαν ακραία, απόλυτη προσδοκία για κάτι ανεξάρτητο από οποιονδήποτε ηθικό σκοπό ή υποταγή σε έναν Θεό. Ζήτησε την πλήρη απελευθέρωση της ανθρώπινης δύναμης, να φτάσει στην κορυφή (le sommet), στο ακρότατο σημείο όπου μπορεί κανείς να ωθήσει την εμπειρία της ζωής. Μόνο που, όπως ο Πύργος του Κάφκα, η κορυφή εν τέλει δεν είναι παρά το άδυτο (l'inaccessible), ένα όριο που ξεπερνά τις ανθρώπινες δυνατότητες.[15] Ο Μπατάιγ αναγνώρισε στον Νίτσε έναν ρωμαλέο μυστικιστή εγκλωβισμένο σε μια παράδοξη αλλά εκστατική συνθήκη: να ζητά παθιασμένα την αυτονομία και ελευθερία εν γνώσει του ότι μια τέτοια κατάσταση της ύπαρξης δεν είναι βιώσιμη.[16] Κι όμως η ανάγνωση του Νίτσε δεν καταλήγει στον πεσιμισμό. Να κινηθεί κανείς προς το ακρότατο αυτό άδυτο είναι μια διαδρομή πολύ πέρα από τα αδιέξοδα της (μετα)νεωτερικής θρησκείας, της πολιτικής και της φιλοσοφίας. Μια τέτοια πορεία προς την πιο απομακρυσμένη ή ξεχασμένη κορυφή είναι ήδη δημιουργία, έστω καταδικασμένη να προδοθεί στα όρια λόγου και εμπειρίας. Η ζωή μου με σύντροφο τον Νίτσε είναι μια κοινότητα. Το βιβλίο μου είναι αυτή η κοινότητα.[17] Τέτοια προσωπική μετοχή στο νιτσεϊκό πνεύμα (κι όχι σε εξημερωμένους και εξημερωτικούς «Νίτσε») είναι οριακή εμπειρία. Σε ένα από τα καλύτερα βιβλία για τον Νίτσε, ο Γιουνγκ κινείται στην ίδια κατεύθυνση. O Νίτσε επαναλαμβάνει το αποτυχημένο πείραμα εκείνων των μυστικιστών που νόμιζαν πως ακολουθούσαν τον Έκχαρτ, ενώ χάνονταν σε μια μάταιη αναζήτηση πνευματικής αναρχίας και επέκτασης του εαυτού ως την ύβρη.[18] Οι κίνδυνοι πολλοί. Εκτός εάν, υποψιάζεται ο Γιουνγκ, ο πόθος του Νίτσε να γίνει θεός δεν είναι παρά η γέννηση του θεού μέσα στον άνθρωπο. Ο θεός ξέρει να φτιάχνει και να σπέρνει τα αυγά του.[19] Λέγεται πως ένας σούφι μυστικός, ο Μπαγιαζίντ, φώναξε κάποτε σε κατάσταση έκστασης: Δόξα σε μένα! Πόσο άπειρο είναι το μεγαλείο μου! Οπαδός της νηφάλιας μέθης ο Νίτσε, αυτοδοξάστηκε κι αυτός, βροντοφώναξε στο Ecce Homo: είμαι τόσο σοφός /έξυπνος/ γράφω τόσο καλά βιβλία! Η ἅπλωσις (όρος του Πλωτίνου) και επέκταση του εαυτού βγαίνει εύκολα εκτός ελέγχου. Τον σούφι εύκολα θα τον θεωρούσε κανείς αιρετικό. Ο ίδιος αυτό φοβήθηκε, όταν έδωσε μαχαίρια στους μαθητές του με μια σαφή εντολή: να τον σκοτώσουν αν επαναλάβει την ύβρη. Εκείνοι το επιχείρησαν· μα τα μαχαίρια περνούσαν μέσα από το κορμί του δασκάλου χωρίς να τον πληγώνουν. Κάποιες φορές η φαινομενικά παράφρων, βλάσφημη ή αιρετική εκδίπλωση του εαυτού καταφέρνει να επιβιώνει, ενόσω κραταιές ηθικοπολιτικές κατηγορίες αδυνατούν να αναμετρηθούν μαζί της και τελικώς καταρρέουν – είναι αυτή η έκπληξη και απορία που απελευθερώνει μια πρωτοφανή, λησμονημένη ζωτικότητα. [1] L. Ferry, A. Renaut (επιμ.), Why We are Not Nietzscheans, University of Chicago Press, Σικάγο 1997. [2] M. Onfray, La sagesse tragique: Du bon usage de Nietzsche, Le livre de poche, Παρίσι 2006. [3] A. Danto, Nietzsche as Philosopher, expanded edition, Columbia University Press, Νέα Υόρκη 2005, xviii. [4] Όλες οι παραπομπές σε έργα του Νίτσε γίνονται στην στερεότυπη γερμανική έκδοση (KSA) των G. Colli και M. Montinari (επιμ.), Sämtliche Werke. Kritische Studienausgabe in 15 Bänden, Walter de Gruyter, Βερολίνο 1999. Για τον Αντίχριστο ειδικά χρησιμοποίησα την μετάφραση του Β. Δουβαλέρη με μια ή δυο μόνο αλλαγές. Όλες οι άλλες μεταφράσεις είναι δικές μου. [5] Μάρτιν Χάιντεγγερ, «Nur noch ein Gott kann uns retten» (1966) στο Der Spiegel, 23 (1976): 193-219. [6] F. Mauthner, Beiträge zu einer Kritik der Sprache I, Cotta, Στουτγκάρδη 1901, 118. [7] L. Wittgenstein, Vermischte Bemerkungen, Werkausgabe 8, Suhrkamp, Φρανκφούρτη 1984, 507. [8] Βλ. S. Kofman, Nietzsche et la métaphore, Editions Galilée, Παρίσι 1983, 87 κ.ε. [9] G. Landauer, Skepsis und Mystik, Ausgewählte Schriften 7, Verlag Edition AV, Έσσεν 2011, 83. [10] Fr. Mauthner, Beiträge I, 46, 53. [11] C.G. Jung, The Red Book: A Reader's Edition, W.W. Norton, Λονδίνο 2012, 251, 252. [12] R. Girard, Η βία και το ιερό, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Εξάντας, Αθήνα 1991, 223. [13] E. Bloch, Werkausgabe 9, Suhrkamp, Φρανκφούρτη 1985, 279 και 13, 334. [14] Πβ. KSA 4.48: Αγαπώ μόνο ό,τι γράφει κανείς με το αίμα του. Γράψε με αίμα: και θα μάθεις ότι το αίμα είναι πνεύμα. [15] G. Bataille, Sur Nietzsche, Oeuvres Complètes 6, Gallimard, Παρίσι 1973, 12, 13, 57. [16] G. Bataille, ό.π., 63. [17] G. Bataille, ό.π., 33. [18] C.G. Jung, Nietzsche’s Zarathustra: Notes of the Seminar Given in 1934-39, vol. 1, Princeton University Press, Πρίνστον 1988. [19] C.G. Jung, ό.π., 723.

Φιλοσοφία χωρίς μοραλίνη: Για τον Νίτσε σήμερα

Σύνδεση