Ηράκλειτος αντί Βάγκνερ

Φρ. Νίτσε, Η φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαιοελληνικής τραγωδίας – Οι προπλατωνικοί φιλόσοφοι και Σημειώσεις (1867-75), πρόλογος-μετάφραση-σχόλια Βαγγέλης Δουβαλέρης, φιλολογική επιμ. Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, Gutenberg, Αθήνα 2013, σ. 235 «Άλλοι λαοί έχουν αγίους, οι Έλληνες έχουν σοφούς» (Νίτσε) 1. Μετά το τέλος λαμπρών φιλολογικών σπουδών στη Βόννη και τη Λειψία, το 1869, σε ηλικία 24 ετών, με τη μεσολάβηση του καθηγητή του Φρήντριχ Ριτσλ, ο Νίτσε διορίστηκε καθηγητής της κλασικής φιλολογίας στο ελβετικό πανεπιστήμιο της Βασιλείας. Δεν είχε καν εκπονήσει διδακτορική διατριβή. Στο μεταξύ είχε δημοσιεύσει αξιόλογες φιλολογικές μελέτες σε ειδικευμένα περιοδικά, με βάση τις οποίες το πανεπιστήμιο της Λειψίας του χορήγησε διδακτορικό δίπλωμα. Για να καταλάβει τη θέση του καθηγητή στην Ελβετία ο Νίτσε παραιτήθηκε από την πρωσική του υπηκοότητα. Επειδή όμως δεν έλαβε και την αντίστοιχη ελβετική, παρέμεινε έκτοτε ένας staatenlos (άπολις), ένας heimatlos (άπατρις), που προτιμούσε να θεωρεί τον εαυτό του Ευρωπαίο και «κατ’ εξοχήν περιφρονητή των Γερμανών». Στη Βασιλεία δίδαξε δέκα δύσκολα χρόνια (1869-1879), βλέποντας τους φοιτητές του διαρκώς να λιγοστεύουν. Τότε άρχισαν να τον απασχολούν όλο και εντονότερα προβλήματα υγείας. Ο Στέφαν Τσβάιχ έγραψε στα 1925 κάποιες συγκλονιστικές σελίδες για τις αρρώστιες του ανθρώπου που «φιλοσοφούσε με το σφυρί». Έτσι σε ηλικία 35 ετών συνταξιοδοτήθηκε πρόωρα λόγω υγείας. Μια μέτρια ετήσια αποζημίωση του έδινε τη δυνατότητα να ζει λιτά αλλά ανεξάρτητος, κατά προτίμηση σε ήπια κλίματα εκτός Γερμανίας. Κυρίως όμως του έδωσε το χρόνο να γράψει –συχνά κάτω από εφιαλτικές συνθήκες– μερικά από τα άπειρα βιβλία που διαρκώς γεννούσε το τρομακτικά γόνιμο μυαλό του. Ο Νίτσε, σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Νεχαμά, είναι «ο πλέον γραφομανής των φιλοσόφων». 2. Ο νεαρός καθηγητής αφιέρωσε στο τότε ίνδαλμά του, τον συνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ το πρώτο του βιβλίο Η Γέννηση της Τραγωδίας από το πνεύμα της μουσικής (αρχές 1872). Πρόκειται για μια προσπάθεια ερμηνείας της ελληνικής τέχνης και του δράματος υπό το φως της πεσιμιστικής φιλοσοφίας του Σοπενχάουερ, που είχε γοητεύσει τόσο τον Νίτσε όσο και τον Βάγκνερ. Ο υπότιτλος της δεύτερης έκδοσης του έργου (1874) είναι χαρακτηριστικός: Ο πεσιμισμός στους Έλληνες. Ωστόσο στο Ecce Homo ο Νίτσε υποστηρίζει ότι το έργο μιλάει για το πώς οι Έλληνες ξεπέρασαν τον πεσιμισμό τους. Το έργο αποτελεί ουσιαστικά πανηγυρικό για τον εκκεντρικό συνθέτη. Η κλασική φιλολογία τίθεται στην υπηρεσία των βαγκνερικών στόχων[1]. Σύμφωνα με τον Βάλτερ Κάουφμαν, το βιβλίο σε ορισμένα σημεία μοιάζει με παρωδία του Βάγκνερ[2]. Η εφημερίδα Nationalzeitung, κατέταξε τον Νίτσε στους «φιλολογικούς λακέδες του Βάγκνερ»[3]. Η Γέννηση της Τραγωδίας καταπιάνεται με μια σειρά ζητήματα εξωτερικά πολύ διαφορετικά. Σκοπός του έργου ήταν να παρουσιάσει την εξέλιξη της ελληνικής τραγωδίας από τους τελετουργικούς χορούς της διονυσιακής λατρείας (που ήταν η τότε κρατούσα άποψη)[4] και η απόδειξη της θέσης ότι στην τραγωδία πραγματοποιείται η συγχώνευση δύο διαφορετικών αντιλήψεων περί ζωής. Σ’ αυτό γίνεται ταυτόχρονα προσπάθεια να δοθεί νέο νόημα στην κλασική αρχαιότητα. Το έργο μπορεί να διαβαστεί και ως μια εναλλακτική πρόταση στην Ιστορία της αρχαίας Τέχνης του Βίνκελμαν (1764), περί «ευγενούς απλότητας και ήρεμου μεγαλείου» που κυριαρχούσε μέχρι εκείνη την εποχή. Το διά ταύτα του έργου αποτελεί μια δικαίωση και προπαγάνδιση των απόψεων του Ρίχαρντ Βάγκνερ. Το βιβλίο ξεκινάει με τη θεμελιώδη διάκριση απολλώνιο/διονυσιακό, μια διάκριση που σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ ο Νίτσε οφείλει στον Χέλντερλιν[5]. 3. Το βιβλίο, που δεν έχει καθόλου παραπομπές ή αρχαιοελληνικά παραθέματα, κάθε άλλο παρά ευμενή υποδοχή βρήκε στον ακαδημαϊκό κόσμο, ο οποίος βασικά το αγνόησε. Φυσικά η σιωπή δεν είναι η απάντηση που περιμένει κανείς όταν δημοσιεύει ένα «μανιφέστο». Είναι διαβόητη η κριτική του τότε 23χρονου Ούλριχ φον Βιλαμόβιτς-Μαίλεντορφ, κατοπινού Πάπα της κλασικής φιλολογίας και επί θυγατρί γαμπρού του μεγάλου ιστορικού Τέοντορ Μόμζεν. Ο νεαρός ελληνιστής το χαρακτήρισε περιπαικτικά «Φιλολογία του μέλλοντος!» (Zukunftsphilologie!), μια ειρωνεία που παρέπεμπε ευθέως στη βαγκνερική «Μουσική του μέλλοντος» (Zukunftsmusik)[6]. Το έργο χαρακτηρίζεται «μυσταγωγικό». Ο κριτικογράφος θεωρεί ότι ο Νίτσε έγινε προφήτης μιας άθρησκης θρησκείας και μιας αφιλοσόφητης φιλοσοφίας. Μάλιστα, χωρίς περιστροφές ο πρώην συμμαθητής του στην Πφόρτα καλεί τον Νίτσε, «τον μεταφυσικό, τον απόστολο [του Βάγκνερ] και προφήτη του Διονύσου», να παραιτηθεί από την έδρα του. Το ωραίο είναι ότι ο Νίτσε είχε ενημερώσει προσωπικά τον Βιλαμόβιτς για το υπό έκδοση βιβλίο του τον Οκτώβριο 1871. Αντίθετα, οι βαγκνερικοί το χαιρέτησαν με ενθουσιασμό. Ο ίδιος ο συνθέτης έγραψε στον Νίτσε: «δεν έχω διαβάσει βιβλίο ομορφότερο από το δικό σας», ενώ αργότερα δημοσίευσε μια εγκωμιαστική ανοιχτή επιστολή προς τον Νίτσε στη Norddeutsche Allgemeine Zeitung (23 Ιουν. 1872). Ο φίλος του Νίτσε Έρβιν Ρόντε, νεοδιόριστος τότε έκτακτος καθηγητής κλασικής φιλολογίας στο Κίελο, ανέλαβε να υπερασπιστεί το βιβλίο στον φιλολογικό κόσμο. Όμως το έγκυρο περιοδικό Litterarische Centralblatt, που στο παρελθόν είχε φιλοξενήσει άρθρα του Νίτσε, αρνήθηκε να δημοσιεύσει την ευμενή κριτική του Ρόντε. Το ίδιο και ο οίκος “Teubner” της Λειψίας. Έτσι τον Οκτώβριο 1872 ο Ρόντε δημοσίευσε σε ιδιαίτερο φυλλάδιο μια εκτενή πολεμική κατά του Βιλαμόβιτς με τίτλο Afterphilologie, ένα εύρημα δισσού λόγου. Η λέξη μπορεί να σημαίνει κακής ποιότητος, δοκησίσοφη φιλολογία, ψευδοφιλολογία. Αλλά και «φιλολογία του κώλου»! Ο Βιλαμόβιτς –που ο Βάγκνερ τον είχε χαρακτηρίσει «χωρικό που τσακώνεται» (χωρικό έναν φον!)– επανήλθε με ένα δεύτερο μέρος της κριτικής του εξίσου αιχμηρό[7]. Ακόμη και αυτός ο προστάτης του Νίτσε, καθηγητής Ριτσλ απέρριψε το έργο. Στο ημερολόγιό του κάνει λόγο για «πνευματώδη τσαπατσουλιά» και «μεγαλομανία». Ο πολύς Χέρμαν Ούζενερ, διάδοχος του Ριτσλ στη Βόννη, που επίσης είχε προτείνει τον Νίτσε για την καθηγεσία της Βασιλείας, μίλησε για «καθαρές ανοησίες» και προέβλεψε ότι «επιστημονικά, ο Νίτσε είναι νεκρός». Επρόκειτο λοιπόν για μια προσωπική τραγωδία του 28χρονου Νίτσε; Στις 23 Νοεμβρίου 1872 γράφει στον φίλο του Γκέρσντορφ: «Φοβάμαι ότι οι φιλόλογοι λόγω της μουσικής, οι μουσικοί λόγω της φιλολογίας και οι φιλόσοφοι λόγω της μουσικής και της φιλολογίας δεν θα θέλουν να το διαβάσουν». Φυσικά οι κάτοικοι της Βασιλείας, που στον πρόσφατο γαλλογερμανικό πόλεμο (1870-71) έδειξαν γαλλόφιλα αισθήματα, δεν είχαν λόγο να ενθουσιαστούν με ένα έργο που προπαγάνδιζε την πολιτισμική αναγέννηση της Γερμανίας. Εν τούτοις, στα 1886, ο Νίτσε προχώρησε σε μια τρίτη έκδοση του βιβλίου, όπου προτάσσει μια «Απόπειρα αυτοκριτικής». Εκεί αναφέρει μεν ότι το βιβλίο «τού είναι σήμερα ανυπόφορο» («ein unmögliches Buch»), δεν παραλείπει όμως, «ως φιλόλογος και άνθρωπος των λέξεων», να το υπερασπισθεί περίτεχνα. Πάντως τα νέα στοιχεία που κομίζει η εργασία αυτή είναι η κατανόηση του διονυσιακού στοιχείου ως μιας από τις ρίζες ολόκληρης της ελληνικής τέχνης. Επίσης οι χωρίς περιστροφές ευθύνες που αποδίδει στον Ευριπίδη, τον οποίο θεωρεί καταστροφέα του διονυσιακού πνεύματος και της τραγωδίας· με τον Σωκράτη στον ρόλο μιας éminence grise. Για τον Νίτσε ο Ευριπίδης ήταν απλώς μια μάσκα, μέσα από την οποία δεν μιλούσε ούτε ο Διόνυσος ούτε ο Απόλλων, αλλά ένας νέος δαίμων, ο Σωκράτης. Η αντίθεση είναι πλέον ανάμεσα στο διονυσιακό και το σωκρατικό στοιχείο. Αν όντως έτσι έχει το πράγμα, πώς εξηγούνται οι ξέφρενα διονυσιακές Βάκχες, το κύκνειο δράμα του Ευριπίδη; Για τον Νίτσε επρόκειτο για μια επανορθωτική κίνηση όταν πλέον ήταν πολύ αργά[8]. 4. Φυσικά ο Νίτσε δεν εγκατέλειψε την έδρα του, όπως του υποδείκνυε ο Βιλαμόβιτς, αλλά το βιβλίο αυτό τραυμάτισε καίρια τη φήμη του ως σοβαρού φιλολόγου. Σαν κίνηση αντιπερισπασμού ο Νίτσε δημοσίευσε στο περιοδικό Rheinisches Museum (Φεβρ. 1873) το τελευταίο μέρος ενός σημαντικού άρθρου του για τον «Αγώνα μεταξύ Ομήρου και Ησιόδου». Αυτό υπήρξε και το τελευταίο δημοσίευμά του στην κλασική φιλολογία. Οι δεκαετίες που ακολούθησαν έδειξαν ότι η Γέννηση της Τραγωδίας κέρδισε μια όχι ευκαταφρόνητη θέση στη βιβλιογραφία περί ελληνικής τραγωδίας, αφού όλο και περισσότερο μεταγενέστεροι μελετητές παρέπεμπαν σ’ αυτό ή υιοθετούσαν κάποιες από τις βασικές του θέσεις[9]. Ο Γιόαχιμ Λάτατς κάνει λόγο για μια «ungeheuere Spätwirkung» (τεράστια όψιμη επιρροή) στη γενιά των μαθητών του Βιλαμόβιτς. Στη χειρότερη φάση των εναντίον του αντιδράσεων, ο Νίτσε γράφει στον φίλο του Γκέρσντορφ: «Ξέρω ότι το βιβλίο μου θα κάνει ήσυχα το δρόμο του μέσα από τους αιώνες (…) Γιατί σ’ αυτό ειπώθηκαν για πρώτη φορά μερικές αιώνιες αλήθειες που πρέπει να διαφυλαχθούν»[10]. Η Γέννηση της Τραγωδίας, είναι ίσως το δημοφιλέστερο έργο του Νίτσε στην Ελλάδα. 5. Στα 1872 λοιπόν ο Νίτσε βρίσκεται στη Βασιλεία των 30.000 κατοίκων και των ούτε διακοσίων φοιτητών συνολικά, προβληματιζόμενος σοβαρά τι θα κάνει μετά την Τραγωδία. Σκέφτεται να πάρει μια μακροχρόνια άδεια ή και να εγκαταλείψει την πανεπιστημιακή καριέρα για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στο φιλόδοξο βαγκνερικό πρόγραμμα, ιδρύοντας μια “παράλληλη” «Νέα Ελληνική Ακαδημία». Ο υπολογιστής Βάγκνερ τον απέτρεψε, προτιμώντας να έχει έναν «δικό του» καθηγητή που να πιστοποιεί αρμοδίως ότι τα μουσικά του δράματα αποτελούν την αναγέννηση της τραγωδίας και –γιατί όχι;– ότι ο ίδιος ενσαρκώνει τον γερμανό Αισχύλο. Συνάμα δε να έχει και έναν εν ενεργεία καθηγητή ως οιονεί «φιλολογικό εκπρόσωπο» του Μπάιροϊτ. Ο συνθέτης έχει ήδη μετακομίσει στην πόλη αυτή της Βαυαρίας, όπου προσπαθεί να θεμελιώσει το Festspielhaus, τον ναό της δόξας του. Την ημέρα που με καταρρακτώδη βροχή τέθηκε ο θεμέλιος λίθος (22.5.1972), ο Νίτσε ήταν ο πλέον ευνοούμενος από τους καλεσμένους. Σ’ αυτόν ανατίθεται και η σύνταξη της διακήρυξης του Μπάιροϊτ προς τους Γερμανούς. Εν τούτοις το όλο κλίμα αρχίζει να μην αρέσει στον Νίτσε, που δεν ήταν πλέον διατεθειμένος να δαπανήσει την οξυδέρκειά του σε αλλότριες υποθέσεις. Άλλωστε δύο εγωμανείς σπάνια μπορούν να συνυπάρξουν για πολύ. Αργότερα, στο Ecce Homo (1898), ο Νίτσε θα χαρακτηρίσει το Μπάιροϊτ «ρυπαρή γερμανική αθλιότητα». Σαν από διαίσθηση, ένα γράμμα της Κόζιμα (αρχές Δεκ. 1872) θυμίζει στον Νίτσε ότι πρέπει να μείνει πιστός στον «Meister». Όμως ο Νίτσε κατέληξε ότι θα έπρεπε να ακολουθήσει μιαν «υγιεινή» αποστάσεων από τον απαιτητικό μέντορά του, που φαίνεται πως είχε την αρχή «Οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι πλὴν Ἐμοῦ». 6. Τη χρονιά εκείνη ο σοβαρά προβληματισμένος Νίτσε ασχολήθηκε με τη συγγραφή ενός έργου –opusculum το χαρακτήρισε ο ίδιος– με τίτλο Η φιλοσοφία στην τραγική εποχή των Ελλήνων, εν αγνοία του Βάγκνερ. Στο έργο αυτό φιλοδοξούσε να εξηγήσει την καταγωγή της ελληνικής φιλοσοφίας, όπως στη Γέννηση της Τραγωδίας εξηγεί την καταγωγή της τραγικής τέχνης των Ελλήνων[11]. Ο Νίτσε προόριζε το έργο αυτό ως συμπληρωματικό της Γέννησης της Τραγωδίας. Πήρε λοιπόν μαζί του το καθαρογραμμένο χειρόγραφο της Τραγικής Εποχής, όταν επισκέφθηκε το Μπάιροϊτ το Πάσχα του 1873. Και ο μεν Βάγκνερ δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για ένα έργο που δεν περιείχε αναφορά στο όνομά του. Όσο για τον Ρόντε, η κριτική του εκφράστηκε διά της σιωπής. Τα περιστατικά αυτά έκαναν τον Νίτσε να εγκαταλείψει το έργο ημιτελές. Άλλωστε ήταν πολύ συνηθισμένο στον ιδεορροιακό Νίτσε να καταπιάνεται ενθουσιωδώς με κάτι και ύστερα να το αφήνει για να ασχοληθεί με κάτι άλλο, εξίσου ενθουσιωδώς… Έτσι, με προτροπή του Βάγκνερ ξεκίνησε να γράφει μια πολεμική κατά του φιλελεύθερου θεολόγου Ντάβιντ Στράους, που στο παρελθόν με το πολύκροτο βιβλίο του Η ζωή του Ιησού είχε συμβάλει αποφασιστικά στην οριστική απελευθέρωση του Νίτσε από τον χριστιανισμό. Η επίθεση κατά του Στράους γίνεται απλώς για χάρη του Βάγκνερ. Χρόνια μετά, στο Ecce Homo ο Νίτσε δικαιολογείται ότι αντικείμενο της επίθεσης δεν ήταν τάχα ο Στράους, αλλά «η γερμανική “κουλτούρα”». Ήταν λοιπόν φανερό ότι η απαγκίστρωση του Νίτσε από τον Βάγκνερ δεν θα ήταν εύκολη υπόθεση. Για παράδειγμα, τον Μάρτιο 1872 ο ιστορικός καθηγητής Καρλ Μέντελσον-Μπαρτόλντυ, γιος του γερμανοεβραίου μουσικοσυνθέτη Φέλιξ, πρότεινε στον Νίτσε ένα ταξίδι στην Ελλάδα (Αθήνα, Κρήτη, Νάξο). Ο Νίτσε αρνείται, προφασιζόμενος υποχρεώσεις· στην ουσία για να μην προκαλέσει τον αντισημιτισμό του Βάγκνερ. Πόσο ενδιαφέρον θα είχε να έκανε αυτό το ταξίδι ο Νίτσε… 7. Στην Τραγική Εποχή ο Νίτσε βάζει τους προσωκρατικούς φιλοσόφους σε διάλογο μεταξύ τους. Τους βλέπει σαν μια μικρή ελίτ στο βασίλειο του καθαρού πνεύματος, απομονωμένη και πάνω από τον ελληνικό λαό και όλες τις μετέπειτα παραδόσεις. «Ο ένας γίγαντας φωνάζει στον άλλον μέσα από τα αχανή διάκενα των εποχών, κ’ ενώ χαμοσερνάμενοι νάνοι θορυβούν, ατάραχοι αυτοί συνεχίζουν τον υψηλό πνευματικό τους διάλογο». Ο ιδιότυπος φιλόλογος θεωρεί ότι η εξέταση των γραφτών των Προσωκρατικών μάς λέει περισσότερα για τον Ελληνισμό παρά η μελέτη της ελληνικής ιστορίας. Όπως εξηγεί η Ζενεβιέβ Μπιανκί στον πρόλογο της ελληνικής μετάφρασης της Τραγικής εποχής από τον Αιμίλιο Χουρμούζιο που προαναφέραμε, «ο ελληνιστής ή ο ιστορικός της φιλοσοφίας θ’ απογοητευθεί αν θελήσει ν’ αναζητήσει στις σελίδες αυτές νέο φως για τον Ηράκλειτο, τον Παρμενίδη ή τον Εμπεδοκλή. (…) Αλλά θα διακρίνει καθαρότερα από ποιαν αντίληψη περί Ελλήνων ξεκίνησε ο Νίτσε για να οικοδομήσει τη φιλοσοφία του για τον ανώτερο άνθρωπο και το σύστημά του για τη ζωή και τον θάνατο των πολιτισμών». Ο Νίτσε βλέπει το αποκορύφωμα του πολιτισμού της τραγικής εποχής στη φιλοσοφία. Εδώ να αναφέρουμε ότι ως «τραγική εποχή» ο συγγραφέας θεωρεί τον αιώνα προ των Περσικών πολέμων και κατά τη διάρκειά τους. Χοντρικά, τους δύο αιώνες προ του Σωκράτη. Αυτό χρονολογικά. Σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο του όρου «τραγική εποχή» ο Νίτσε δεν μας διαφωτίζει: Πρόκειται για την εποχή άνθησης της ελληνικής τραγωδίας ή για μια εποχή που για κάποιο λόγο ήταν ειδικά τραγική για τους Έλληνες; Μήπως αμφότερα; Όσο για την έννοια «τραγικό», ο Νίτσε εξηγεί αλλού ότι αυτό σημαίνει κατάφαση στη ζωή ακόμη και με τα πιο παράξενα και σκληρά προβλήματά της: τη μεταμόρφωση του Διονυσιακού σε τραγική σοφία. Αυτό θα μπορούσε να υποδηλώνει ότι ασχολείται με τους συγκεκριμένους φιλοσόφους ως τραγικούς ήρωες, ηρωικές μορφές ή πολιτισμικούς ήρωες, σε μια εποχή που παρουσιαζόταν στην παγκόσμια σκηνή ως τραγικό δράμα. Για τον Νίτσε ο φιλόσοφος «φτάνει σαν ευγενής αγγελιαφόρος, όπως κ’ η τραγωδία, που γεννιέται την ίδια ακριβώς εποχή, κομίζοντας το ίδιο μήνυμα – κείνο που αποπνέουν και τα ορφικά μυστήρια με τα τραχιά ιερογλυφικά τους…». Γίνεται έτσι φανερό ότι για τον Νίτσε η εποχή της τραγωδίας ήταν μια τραγική εποχή[12]. Υπ’ αυτά τα δεδομένα η μετάφραση τού Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen ως Η φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαιοελληνικής τραγωδίας, μάλλον απομακρύνεται και από τον τίτλο και από το περιεχόμενο του έργου[13]. 8. Ο Νίτσε ξεκαθαρίζει εξ αρχής πως όποιος θέλει να δικαιώσει τη φιλοσοφία θα πρέπει να δείξει για ποιους σκοπούς τη χρησιμοποιούσαν και τη χρησιμοποιούν οι υγιείς λαοί. Βέβαια υγεία μπορεί να υπάρξει και χωρίς τη φιλοσοφία: οι Ρωμαίοι στην ακμή τους έζησαν και χωρίς αυτήν. Οι Έλληνες καταπιάστηκαν με τη φιλοσοφία περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον λαό. Σ’ αυτούς πιστώνεται ότι κατάλαβαν πότε έπρεπε ν’ αρχίσουν με τη φιλοσοφία. Ξεκίνησαν όχι μέσα στη θλίψη, αλλά «μες στη χαρά, την πλήρη ακμή, κάτω από τον ζέοντα ήλιο της πιο γενναίας και νικηφόρας ηλικίας». Τότε ακριβώς βάθυναν τη σκέψη τους. Έτσι δεν μας δίδαξαν απλά τι εστί φιλοσοφία, αλλά και τι υπήρξαν οι ίδιοι. Εν τούτοις, «θάμαστε ανόητοι αν ισχυριζόμαστε ότι οι Έλληνες αυτομορφώθηκαν». Οι οφειλές στην Ανατολή είναι πολλές. Οι Έλληνες ήξεραν πώς να μαθαίνουν και ό,τι μάθαιναν ήθελαν να το ζήσουν – όχι απλώς να το καταγράψουν. Εφηύραν τους αντιπροσωπευτικούς τύπους του φιλοσοφικού νου. Ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Ηράκλειτος, ο Παρμενίδης, ο Αναξαγόρας, ο Εμπεδοκλής, ο Δημόκριτος και ο Σωκράτης αγνοούσαν κάθε σύμβαση, αφού την εποχή εκείνη δεν υπήρχε «τάξη» φιλοσόφων ή λογίων. Έτσι, λαξευμένοι από την ίδια πέτρα, συνδιαμόρφωσαν αυτό που ο Σοπενχάουερ ονόμασε Δημοκρατία των μεγαλοφυών, σε αντίθεση προς τη Δημοκρατία των λογίων. Ο Νίτσε θεωρεί ως πρώτο «φιλοσοφικό γεγονός» την ανακήρυξη των Επτά Σοφών: οι άλλοι λαοί έχουν αγίους, οι Έλληνες σοφούς[14]. Πρόκειται για στοχαστές που διατύπωσαν επιγραμματικά χρήσιμα ρητά ή αποφθέγματα - οδηγούς της ζωής, για τις ανάγκες μιας προφορικής κοινωνίας. Οι μεταγενέστεροι συγκρότησαν διάφορες συλλογές των αποφθεγμάτων τους. 9. Οι Έλληνες δικαιώνουν λοιπόν τον φιλόσοφο, αφού μόνο σ’ αυτούς ο φιλόσοφος δεν ήταν ποτέ ένας κομήτης. Ο ίδιος ο Σωκράτης –που τόσα του προσάπτει ο Νίτσε– εξετάζει και διαμορφώνει τη ζωή του σε βίο ως φιλόσοφος και πολίτης «και όχι ως μελετητής κειμένων»[15]. Η Δημοκρατία των μεγαλοφυών εκτείνεται από τον Θαλή μέχρι το Σωκράτη. Αυτό μάλιστα ήταν το αρχικό σχέδιο του Νίτσε για τη συνέχεια του έργου. Η χρήση του όρου προπλατωνικοί φιλόσοφοι επιλέγεται έτσι ώστε να περιλαμβάνει και τον γιο της μαίας. Άλλωστε οι ειδικοί ακόμη ερίζουν πόσος Σωκράτης υπάρχει στον Πλάτωνα. Από τον Πλάτωνα και εφεξής ο φιλόσοφος έχασε κάτι το ουσιώδες: από καθαρός γίνεται μεμιγμένος φιλόσοφος (philosophischer Mischcharakter). Ο Πλάτων είναι ο πρώτος επιβλητικός μεμιγμένος ανάμεσα στους Έλληνες φιλοσόφους[16]. Για παράδειγμα, η πλατωνική θεωρία των Ιδεών συνδυάζει σωκρατικά, πυθαγόρεια και ηρακλείτεια στοιχεία. Γι’ αυτό και δεν μπορεί να θεωρηθεί καθαρή σύλληψη. Υπ’ αυτή την έννοια οι Προσωκρατικοί αποτελούν φιλοσοφικά αναστήματα μεγαλύτερα του Πλάτωνα. Ο Νίτσε εικάζει ότι «το καθεαυτό μεγαλειώδες τμήμα της αρχαιοελληνικής σκέψης και γραμματείας μάλλον έχει χαθεί για μας». Το γεγονός αυτό θεωρεί ότι δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει, αφού αυτοί οι φιλόσοφοι στην εποχή τους δεν είχαν πλειάδα θαυμαστών και αντιγραφέων όπως λ.χ. ο Πλάτων ή ο Αριστοτέλης. Και γιατί να μας εκπλήσσει, όταν ακόμη και στην εποχή μας [του Νίτσε] η πρώτη έκδοση τού Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση του Σοπενχάουερ πέρασε απαρατήρητη; Η φιλοσοφία λοιπόν έχει χάσει κάθε δικαίωμα ύπαρξης και ο σημερινός άνθρωπος θα έπρεπε να την είχε διώξει από τη ζωή του, όπως ο Πλάτων έδιωχνε τους τραγικούς ποιητές από την Πολιτεία του. Για να μάθουμε τι μπορεί να κάνει και τι θέλει η φιλοσοφία, θα πρέπει πρώτα να αποκτήσουμε πνευματική καλλιέργεια (Kultur). 10. Η ελληνική φιλοσοφία ξεκινάει με μια παράδοξη ιδέα, που έπεσε σαν μετεωρίτης: το ύδωρ είναι η αρχή του παντός. Χάρη στον Θαλή μαθαίνουμε τι κάνει η φιλοσοφία όποτε θέλει πάση θυσία να φτάσει στον μαγικό σκοπό που υπερβαίνει τους φραγμούς της στενής εμπειρίας. Ο Νίτσε χρησιμοποιεί εδώ πολύ παραστατικά την εικόνα δύο οδοιπόρων στην άκρη ενός χειμάρρου που στο διάβα του παρασέρνει τα πάντα: ο ένας παίρνει φόρα, κάνει ένα σάλτο και ελαφροπατώντας περνάει αντίπερα, ενώ οι πέτρες - τα πατήματά του αμέσως μετά παρασύρονται κουτρουβαλώντας. Ο άλλος στέκει αβοήθητος στην όχθη, θέλει να στήσει κάποιο μόνιμο έρεισμα, κάνει και ξανακάνει υπολογισμούς, διαπιστώνοντας ότι κανένας θεός δεν τον βοηθάει να περάσει απέναντι. Η φαντασία είναι εκείνη που φτερώνει τα πόδια χρησιμοποιώντας κάθε φορά προσωρινές βεβαιότητες – όπως οι πέτρες του χείμαρρου που σε λίγο θα υποχωρήσουν. Για το Νίτσε η λ. σοφός συνδέεται ετυμολογικά με το ρ. sapio: σοφός είναι αυτός που δοκιμάζει. Ο Θαλής λοιπόν δεν εκφράστηκε μυθικά ή αλληγορικά, παρά το αναπόδεικτο της ιδέας του. Έτεινε προς το ανωφελές, κάτι που διακρίνει τη φιλοσοφία από την κοινή «εξυπνάδα» (Klugheit)[17]. Η διαλεκτική σκέψη για τον σοφό ήταν ό,τι ο στίχος για τον ποιητή. Ο μιλήσιος σοφός ήταν μια σπάνια περίπτωση ανάμεσα στους Έλληνες της εποχής του. «Αυτός είναι Θαλής» στην αρχαιότητα σήμαινε ό,τι σήμερα η φράση «αυτός είναι Αϊνστάιν». Ο Θαλής που πρόβλεψε την έκλειψη του ηλίου, θεωρήθηκε βέβαια σοφός – όχι προφήτης ή μάγος. 11. Ο Αναξίμανδρος, επίσης μιλήσιος, είναι ο πρώτος που γράφει φιλοσοφικά. Ό,τι κάποτε γεννήθηκε, καταστρέφεται αναπόδραστα – είτε μιλάμε για την ανθρώπινη ζωή, για το νερό, τη θερμότητα ή το ψύχος. Επομένως, οτιδήποτε φέρει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (δηλαδή φθαρτά συστατικά) δεν μπορεί να αποτελεί αρχή και πηγή των όντων. Για τον Αναξίμανδρο το αληθώς ον δε έχει τίποτε το συγκεκριμένο. Έτσι, για να μην παύει στο γίγνεσθαι, το πρωταρχικό ον θα πρέπει να είναι απροσδιόριστο. Μ’ αυτό τον τρόπο το λεγόμενο «πρωταρχικό ον» τίθεται υπεράνω του γίγνεσθαι. Παράξενα και μεγαλοπρεπή πράγματα που θύμιζαν τραγικό μεγαλείο. Διόλου περίεργο λοιπόν που οι συμπολίτες του εξέλεξαν τον Αναξίμανδρο επικεφαλής μιας ομάδας αποικιστών. Έτσι και τον τίμησαν και τον ξεφορτώθηκαν. Συνάμα η σκέψη του μετανάστευσε από την Έφεσο στην Ελέα. 12. Ο Ηράκλειτος φώτισε τα ερωτήματα του Αναξίμανδρου μ’ έναν θείο κεραυνό. Υπάρχει νομοτέλεια. Σε κάθε «εκτροχιασμό» ελλοχεύουν οι αμείλικτες Ερινύες. Το αίτημα λοιπόν είναι Δίκη και Νόμος. Μόνο το γίγνεσθαι βλέπει ο Ηράκλειτος. Η μυωπία των ανθρώπων ονομάζει τα πράγματα σαν να ήταν σταθερά[18]. Θυμηθείτε: δεν μπαίνουμε ποτέ στο ίδιο ποτάμι. Αυτό το αέναο γίγνεσθαι τρομάζει σαν ιδέα. Μοιάζει με σεισμό. Το έδαφος τρέμει κάτω από τα πόδια μας και δεν ξέρουμε πού να σταθούμε. Χρειάζεται ένα πολύ δυνατό και ικανό μυαλό για να μετουσιώσει αυτή την τρομακτική αίσθηση σε κάτι υψηλό, σε κάτι που να εκπλήσσει ευχάριστα: στην εναντιότητα. Απ’ την πάλη των αντιθέτων προκύπτει όλο το γίγνεσθαι. Όλα συμβαίνουν κατ’ έριν. Χωρίς την έριδα δεν υφίσταται Φύση. Για τον Νίτσε η ύβρις, αυτή η επικίνδυνη λέξη, είναι η λυδία λίθος πάνω στην οποία δοκιμάζεται κάθε ηρακλείτειος φιλόσοφος. Στον Ηράκλειτο έχει αποδοθεί η μομφή του «σκοτεινού». Σύμφωνα με τον Νίτσε ο Ηράκλειτος μίλησε λακωνικά· «επομένως σκοτεινά για τους βιαστικούς». Ωστόσο «κανείς ποτέ, ίσως δεν έγραψε πιο φωτεινά και ξεκάθαρα». Ας μην ξεχνάμε ότι για τον Νίτσε φιλολογία είναι η τέχνη της αργής ανάγνωσης. Δεν είναι …rapid reading. Σχετικά ο Νίτσε αναρωτιέται: «Για ποιο λόγο, τάχα, ένας φιλόσοφος να είναι από σκοπού ασαφής;». Μόνο αν έχει λόγους να κρύψει μέσα στις λέξεις τις σκέψεις του – ή την έλλειψη σκέψεων (Gedankenlosigkeit). «Ο Ηράκλειτος ήταν περήφανος. Κι όταν ένας φιλόσοφος είναι περήφανος, τούτη η περηφάνια έχει ιδιαίτερη βαρύτητα! Η δράση του δεν τραβάει την προσοχή κανενός “κοινού”, δεν ερεθίζει τις μάζες, δεν προκαλεί τα ενθουσιώδη χειροκροτήματα των συγχρόνων του. Είναι ένας φύσει μοναχικός οδοιπόρος». Ο Ηράκλειτος είναι ο εκλεκτός μνηστήρας της Αλήθειας. Και αφού ο κόσμος αιώνια θα χρειάζεται την Αλήθεια, αιώνια θα χρειάζεται και τον Ηράκλειτο· «ακόμη κι αν ο ίδιος δεν χρειαζότανε κανέναν». Από τώρα και στο εξής ο Νίτσε θεωρεί τον εαυτό του μαθητή του Ηράκλειτου. Δίπλα του αισθανόταν έναν ενθουσιαστικό σεβασμό και μια ευεργετική ζεστασιά που δεν βρήκε πουθενά αλλού (Ecce Homo, «Η γέννηση της τραγωδίας» § 3). Ο Εφέσιος παίρνει πλέον στο προσωπικό Πάνθεο του Νίτσε τη θέση τόσο του Σοπενχάουερ όσο και του Βάγκνερ, που στα χρόνια της διαμόρφωσής του αποτελούσαν τους Μουσαγέτες του. Ο «αριστοκράτης ριζοσπάστης» Νίτσε φαντάζεται τον εαυτό του μια σύγχρονη εκδοχή του Εφέσιου. Προβολή αυτής της ηρακλείτειας-νιτσεϊκής μορφής αποτελεί ο Ζαρατούστρα. Ωστόσο, όπως παρατηρεί ο Αλεξί Φιλονένκο, ο Νίτσε ποτέ δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τη θεωρία του Σοπενχάουερ για τη μεγαλοφυΐα και τη μοναξιά της[19]. 13. Η αντίθετη όψη του Ηράκλειτου είναι ο Παρμενίδης. Για τον Παρμενίδη με την αλληλεπίδραση όντος και μη όντος υφίσταται το γίγνεσθαι. Κανείς όμως δεν μένει ατιμώρητος αν θίξει τέτοιες έννοιες. Στο άγγιγμά τους το αίμα παγώνει. Ο Ξενοφάνης έζησε μια εκπληκτική ζωή ως περιπλανώμενος ποιητής. Ήταν θιασώτης ενός ιδιότυπου «θρησκευτικού μυστικισμού». Υπήρξε ηθικός αναμορφωτής που όμως δεν ξεπέρασε το επίπεδο του ραψωδού. Αν ζούσε σε όψιμους καιρούς θα ήταν σοφιστής. Στάθηκε μπροστά σε ένα κοινό που ενθουσιαζόταν άκριτα με τον Όμηρο. Έδειξε δυσπιστία στην έννοια του «αρνητικού γνωρίσματος», του μη όντος: Πώς κάτι που δεν υπάρχει μπορεί να είναι …γνώρισμα; Αυτό είναι έγκλημα κατά της λογικής. Όταν έστρεφε το βλέμμα στον κόσμο, έλεγε: «Μην πιστεύετε τούτα τ’ ανόητα μάτια, ούτε τα βουερά αυτιά και τη γλώσσα. Ελέγχετε τα πάντα με τη δύναμη του νου»! Μ’ αυτό τον τρόπο πραγματοποίησε την πρώτη κριτική του γνωστικού οργάνου, διαχωρίζοντας βίαια τις αισθήσεις από τη νόηση. Ο Ζήνων, μαθητής του Παρμενίδη, επεξεργάστηκε το άπειρο μέγεθος: ο Αχιλλέας δεν μπορεί να φτάσει ποτέ τη χελώνα, το βέλος ίπταται, αλλ’ εν τούτοις είναι ακίνητο. Έτσι φτάνουμε στον Αναξαγόρα. Όλες οι παλιότερες θεωρίες ανάγονταν σ’ ένα πρωταρχικό στοιχείο, πηγή και πρώτη αιτία του γίγνεσθαι: το νερό, ο αέρας, η φωτιά, το άπειρο. Ο Αναξαγόρας ισχυριζόταν ότι δεν θα μπορούσε ποτέ απ’ το όμοιο να γεννηθεί κάτι ανόμοιο, και ότι, αν υπάρχει το Εν, η μεταβολή δεν εξηγείται. Το κρίσιμο ερώτημα είναι: αν υπάρχουν πολλές ουσίες που κινούνται, τι τις κινεί; Και πόσες είναι οι ουσίες; Για τον Νίτσε ο Παρμενίδης και ο Αναξαγόρας ακύρωσαν τη φιλοσοφική επίδραση που θα μπορούσε να έχει ο Ηράκλειτος στα επόμενα δύο χιλιάδες χρόνια. Αυτοί είναι οι επινοητές της Δυτικής μεταφυσικής[20]. 14. Δώσαμε παραπάνω μια πολύ δειγματοληπτική παρουσίαση των κατά Νίτσε Προσωκρατικών με ελάχιστες παρεμβολές. Τον καιρό που γράφει ο Νίτσε το συγκεκριμένο έργο, δεν υπάρχει ακόμη στη διάθεση των μελετητών κάποια έγκυρη έκδοση αυτών των φιλοσόφων. Έτσι ο Νίτσε επιλέγει κάποια Anekdoten, «ανέκδοτα» (περιστατικά) από τον βίο των φιλοσόφων με τους οποίους ασχολείται, πολλούς εκ των οποίων είχε την ευκαιρία να γνωρίσει τότε που φοιτητής καταπιάστηκε με τις πηγές του Διογένη Λαέρτιου, βιογράφου φιλοσόφων και των ιδεών τους. Προσπαθεί δε, μέσα από αυτά να αντλήσει στοιχεία για το χαρακτήρα τους, έστω κι αν οι θεωρίες τους έχουν αναιρεθεί. Ο ίδιος έχει γράψει στους Παράκαιρους Στοχασμούς: «εκτιμώ έναν φιλόσοφο κατά το μέτρο που αυτός θα μπορούσε να προσφέρει ένα παράδειγμα». Όπως αναφέρει ο Όιγκεν Φινκ: «οι φιλόσοφοι που προηγούνται του Πλάτωνα και του Σωκράτη αποκαλούνται “τραγικοί”. Είναι τραγικοί γιατί έζησαν και διανοήθηκαν στην εποχή της τραγωδίας ή οι ίδιοι εμπνέονται από (αυτό που αποκαλεί ο Νίτσε) την αδελφοσύνη του Διονύσου και του Απόλλωνα στην τραγωδία; Μήπως η τραγική κατανόηση του κόσμου καθορίζει τη σκέψη τους;»[21]. Για τον Νίτσε η φιλοσοφία της τραγικής εποχής εξέλιπε ένεκα της διαλεκτικής του Σωκράτη, όπως και η τραγωδία εξέλιπε λόγω του σωκρατισμού των «ορθολογικών» Μουσών του Ευριπίδη[22]. Στο τέλος της διάλεξης «Ο Σωκράτης και η τραγωδία» (1870), ο Νίτσε αναφέρει ότι «ο σωκρατισμός είναι οι εφημερίδες του σήμερα»[23]. 15. Φυσικά είναι μάταιο να θέλουμε να «μάθουμε» τους Προσωκρατικούς μέσα από την παρουσίαση του Νίτσε. Αυτή η ανεκδοτολογικού χαρακτήρα Ιστορία, που συνδέεται με τη φιλοσοφική δοξογραφία, αποτελεί ένα πρώτο δείγμα αυτού που ο Νίτσε στον δεύτερο Παράκαιρο Στοχασμό θα ονομάσει «μνημειακό είδος ιστορίας» (“monumentalische Historie”). Η εξέταση ενός έργου μέσω της προσωπικότητας του δημιουργού του είναι μια παλιά «μέθοδος» του Νίτσε. Αλλά πώς μπορούμε να καταλάβουμε το γίγνεσθαι μέσα από την προσωπικότητα του Ηράκλειτου; Να θυμίσουμε ότι ο εισιτήριος λόγος του Νίτσε στο πανεπιστήμιο της Βασιλείας (1869) είχε τίτλο «Περί της προσωπικότητας του Ομήρου». Η Τραγική Εποχή αποτελείται από ένα καθαρογραμμένο χειρόγραφο 19 ανισομερών τμημάτων. Στο κείμενο αυτό ο Νίτσε έχει προσθέσει έναν Πρόλογο, γραμμένο με το δικό του χέρι στα 1874. Υπάρχει και ένα νέο σχέδιο προλόγου του 1879, γραμμένο με το χέρι της μητέρας του φιλοσόφου, καθ’ υπαγόρευσή του. Ήδη ο καθηγητής της Βασιλείας αισθανόταν άβολα μέσα στα στενά παπούτσια της φιλολογίας, επιστήμης παραδοσιακά συντηρητικής. Διχαζόταν μεταξύ της φιλολογίας και των φιλοσοφικών τάσεών του. Πόσο του ταιριάζει η φράση του Σενέκα αντεστραμμένη: “philosophia facta est quae philologia fuit” («αυτό που κάποτε ήταν φιλολογία έγινε φιλοσοφία»). Ήθελε λοιπόν να δείξει μ’ αυτό το έργο την φιλοσοφική του επάρκεια. Από τα τέλη του 1870 είχε υποβάλει στο πανεπιστήμιο αίτηση να μεταπηδήσει στην έδρα της Φιλοσοφίας, με την υστερόβουλη σκέψη ότι τη δική του έδρα θα μπορούσε να καταλάβει ο φίλος του Έρβιν Ρόντε, ο κατοπινός συγγραφέας της Ψυχής (1893), σχετικά με την ψυχολατρία και την πίστη των Ελλήνων στην αθανασία. Η αίτηση εκείνη απορρίφθηκε (άνοιξη 1871) και τη θέση κατέλαβε ο Ρούντολφ Όικεν (Eucken), που το 1908 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ο Νίτσε θεώρησε ότι ρόλο στην απορριπτική απόφαση έπαιξε η φήμη του ως «σοπενχαουερικού». Όμως η απόφαση ήταν δίκαιη, αφού ο παράξενος καθηγητής δεν είχε σπουδάσει φιλοσοφία, στην ουσία ήταν φιλοσοφικά αυτοδίδακτος, οι γνώσεις του ήταν ευκαιριακού χαρακτήρα και στερούνταν βασικών γνώσεων της ιστορίας της φιλοσοφίας. Ακόμη και στους αρχαίους φιλοσόφους είχε κενά. Πέρα από τη Ρητορική (που είχε διδάξει) δεν γνώριζε τα μείζονα έργα του Αριστοτέλη, αγνοούσε την πατρολογία, τους μεσαιωνικούς σχολαστικούς, τους ευρωπαίους ρασιοναλιστές ή τους άγγλους εμπειριστές. Παρ’ όλο δε που είχε μελετήσει την Κριτική της κριτικής δύναμης του Καντ, την Κριτική του Καθαρού Λόγου φαίνεται ότι γνώριζε μόνο από δεύτερο χέρι[24]. Η κριτική του Νίτσε σε άλλους φιλοσόφους συχνά έχει κατηγορηθεί ότι βασίζεται σε παρανοήσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μια μικρή σύνοψη της δυτικής φιλοσοφίας που υπάρχει στο Λυκόφως των Ειδώλων («Πώς ο “αληθινός κόσμος” έγινε ένας μύθος») δεν μνημονεύεται κανένας φιλόσοφος ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Καντ. Συνεπώς, αν προσθέσουμε και την απουσία εκπαίδευσης του Νίτσε στην τεχνική της φιλοσοφικής σκέψης και την έλλειψη εξοικείωσής του με την τεχνική φιλοσοφική γλώσσα, όντως ο Νίτσε ήταν ακατάλληλος για καθηγητής της φιλοσοφίας – τουλάχιστον σύμφωνα με τις απαιτήσεις ενός τυπικού πανεπιστημιακού ιδρύματος[25]. Η πορεία έδειξε ότι ο Νίτσε δεν ήταν καμωμένος από τα υλικά του συμβατικού φιλολόγου ή φιλοσόφου. Ούτε βέβαια του επινοητή ή χρήστη «συστημάτων». Ήταν ένας πρωτότυπος διανοητής, κριτικός των αξιών του Δυτικού πολιτισμού, πίσω από τις οποίες έβρισκε το μηδέν. Αργότερα βρήκε το μοναδικά προσωπικό του στυλ, φτάνοντας τη γλώσσα του στα όρια του εκφράσιμου. Τα όρια της γλώσσας του ξεπερνούσαν κατά πολύ τα όρια του κόσμου του· όπως και του δικού μας. Πορευόμενος τραγικά προς την τρέλα, ο Νίτσε μιλούσε με αστραπές. Σαν τον κεραυνό του Ηράκλειτου, που «τα πάντα οιακίζει». Στην παρουσία ενός τέτοιου φιλοσόφου όλες οι προκαταλήψεις τίθενται σε κίνδυνο. 16. Το παρόν, εξαιρετικά δύσκολο από τη φύση του βιβλίο, έχει όλα τα γνωρίσματα της εκδοτικής φροντίδας του οίκου "Gutenberg" των Γιώργου και Κώστα Δαρδανού. Πέρα από το κείμενο της Τραγικής Εποχής, στην έκδοση έχει συμπεριληφθεί και ικανός αριθμός Σημειώσεων του Νίτσε που βοηθούν στην κατανόηση της πρόσληψης εκ μέρους του των Προσωκρατικών. Δείγμα πνευματικής φιλοπονίας αποτελούν επίσης οι επεξηγηματικές σημειώσεις του Δουβαλέρη, δοκιμασμένου μεταφραστή του παράξενου φιλοσόφου. Οι σχετικές επιλογές εξηγούνται στον Πρόλογο του Μεταφραστή: «Η μετάφραση (…) προσπάθησε να κρατήσει τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στον φιλόσοφο και τον φιλόλογο, τον επιστήμονα και τον ποιητή, αναπλάθοντας ουσιαστικά το κείμενο» σύμφωνα με κάποιες αρχές του ίδιου του Νίτσε. [1] Ήδη από φοιτητής και πριν γνωριστεί με τον Βάγκνερ, ο Νίτσε, γνώστης της μουσικής και συνθέτης, ευχόταν να βρει ένα φιλολογικό θέμα που να μπορεί να το επεξεργαστεί μουσικά. (Γράμμα στη Σοφία Ριτσλ, 2.7.1868). [2] B. Magee, Wagner and Philosophy, Penguin 2001, σ. 298. [3] B. Magee, ό.π., σ. 301. [4] Βλ. πρόχειρα R. Safranski, Nietzsche. Biographie seines Denkens, ‘Hanser Verlag’ Μόναχο - Βιέννη 2000 σ. 52. [5] M. Heidegger Gesamtausgabe, V. Klostermann, Φρανκφούρτη 31999, τόμ. 39.ΙΙ , σ. 293-4. Βλ. όμως R. Hayman, Friedrich Nietzsche, μτφρ. Μ. Αναγνώστου, Νεφέλη, Αθήνα 2005, σ. 228. Για τον όρο βλ. διεξοδικά σε Paul van Tongeren et al., Nietzsche-Wörterbuch, Band 1, Βερολίνο 2004, “de Gruyter” sv. “dionysisch/apollinisch”. [6] Λέγεται ότι ο Νίτσε, ως επιμελητής στην Πφόρτα, είχε αναφέρει τον κατά τέσσερα χρόνια νεότερο συμμαθητή του Βιλαμόβιτς ότι κάπνιζε τσιγάρο! Μνησικακία; [7] Στα κατοπινά χρόνια ο Βιλαμόβιτς και ο Ρόντε διασκέδαζαν μ’ αυτό το νεανικό επεισόδιο. Αυτά συμβαίνουν όταν οι φιλόλογοι τσακώνονται για ένα έργο που ο δημιουργός του θεωρούσε φιλοσοφικό. [8] Η Γέννηση Τραγωδίας § 12. Παρασυρμένοι κυρίως από τις Βάκχες οι ειδικοί πίστευαν –μαζί τους και ο Νίτσε– ότι ο Διόνυσος αποτελούσε μια σχετικά νέα ελληνική θεότητα. Η ανάγνωση των μυκηναϊκών πινακίδων της Γραμμικής Β έδειξε ότι ο θεός Διόνυσος μαρτυρείται από την εποχή εκείνη. [9] W. Ries, Nietzsche. Die Geburt der Tragödie, Eine Lese-Einführung, Μόναχο 1999, “dtv”, σ. 168 επ. (“Wirkungsgeschichte”). [10] D. Halévy, Nietzsche, Librairie Générale Française, Παρίσι 2000, σ. 138. [11] Διόλου παράδοξο λοιπόν που η μετάφραση του έργου από τον Αιμίλιο Χουρμούζιο (από τα γαλλικά), εκδόσεις Ν.Δ. Νίκα και Κοροντζή, Αθήνα [χ.χ.], αποδίδεται ως Η γέννηση της φιλοσοφίας στα χρόνια της ελληνικής τραγωδίας. [12] Nietzsche, Philosophy in the Tragic Age of the Greeks, εισαγωγή - μτφρ. M. Cowan, Regency Publishing, Inc., Ουάσιγκτον, ανατ. 1998, σ. 19-20 της Εισαγωγής. [13] Πιο απλή είναι η λύση που δίνει ο Ζήσης Σαρίκας: Η φιλοσοφία στην τραγική εποχή των Ελλήνων, Εκδοτική Θεσσαλονίκης 1993. Εξάλλου το Zeitalter αποδίδεται πιστότερα ως «εποχή, αιών(ες)», παρά ως «χρόνια». [14] Οι λεγόμενοι Επτά Σοφοί δεν είναι της αρχαίας, αλλά της αρχαϊκής Ελλάδας. [15] Πβ. Θεοφ. Τάσης, «Η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής και η δημοκρατία», Η Καθημερινή 28.7.2013. [16] Για την έννοια του μεμιγμένος βλ. Αριστοτέλη Μετά τα Φυσικά, 1091b. [17] Είναι χαρακτηριστικό το ανεκδοτολογικό περιστατικό που αναφέρει ο Αριστοτέλης (Πολιτ. Α 11 1259a) ότι κορόιδευαν τον Θαλή για την πενία του και ότι η φιλοσοφία τού είναι ανώφελη. Πολύ εύκολα τους απέδειξε ότι «ῥᾴδιόν ἐστι πλουτεῖν τοῖς φιλοσόφοις, ἂν βούλωνται, ἀλλ’ οὐ τοῦτ’ ἐστὶ περὶ ὃ σπουδάζουσιν». [18] Στη Γενεαλογία της Ηθικής ο Νίτσε αναφέρει πως «δεκτικό ορισμού είναι μόνο ό,τι δεν έχει ιστορία» (definirbar ist nur Das, was keine Geschichte hat). Επ’ αυτού: Χ.Ε. Μαραβέλιας, Ο Νίτσε περί ποινής ή το χρώμα του χαμαιλέοντος, Πειραιάς 2001, έκδ. ΔΣΠ, σ. 25. [19] Encyclopédie de la Pléiade, Ιστορία της Φιλοσοφίας, τόμος Β΄, 19ος αιώνας, μτφρ. Τ. Πατρίκιου, Π. Χριστοδουλίδη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 21982, σ. 96-7. [20] C. Pletsch, Young Nietzsche: becoming a genius, Free Press, Νέα Υόρκη 1992, σ. 163-4. [21] E. Fink, Nietzsche’s Philosophy, Continuum, Λονδίνο - Νέα Υόρκη 2003, σ. 30. [22] E. Fink, ό.π. [23] Για τη φράση βλ. Sorgner/Birx/Knoepffler (Hg.), Wagner und Nietzsche. Kultur-Werk-Wirkung, Rowohlt, Ράινμπεκ 2008, σ. 274. [24] C.P. Janz, Friedrich Nietzsche, τόμ. I, σ. 404. [25] J. Young, Fr. Nietzsche. A Philosophical Biography, CUP, Καίμπριτζ 2010, σ. 148.

Ηράκλειτος αντί Βάγκνερ

Σύνδεση