Η σημασία της αμερικανικής δημοκρατίας

J. Madison - A. Hamilton - J. Jay, Τα ομοσπονδιακά κείμενα των ΗΠΑ, μτφρ. Ελένη Χατζηδημητρίου, Παπαζήση, Αθήνα 2009, σελ. 688 1. Μεταπολεμικά ο αντιαμερικανισμός ταυτίσθηκε με την νεοελληνική συνείδηση. Προδικτατορικά τρεφόταν από την χειραγώγηση της εγχώριας πολιτικής ζωής από τις ΗΠΑ. Μεταδικτατορικά μετέπεσε σε μια συλλογική ψύχωση, σε ένα οιονεί ρατσιστικό μίσος. Οτιδήποτε αμερικανικό δεν έπρεπε να υπάρχει επειδή ήταν αμερικανικό. Η κτηνωδία των Δίδυμων Πύργων προκάλεσε αλαλαγμούς χαράς.[1] Ταυτόχρονα, βέβαια, οι εκτρωματικές εκφάνσεις του αμερικανικού τρόπου (ο ζωώδης καταναλωτισμός, ο εγωπαθής ηδονισμός και το παρασιτικό περιθώριο) κυριαρχούσαν με συνειδητή πρωτοβουλία της αντιιμπεριαλιστικής μας ηγεσίας. Και στις δύο περιόδους ο αντιαμερικανισμός βασίστηκε σε μια επιλεκτική ανάγνωση των γεγονότων μαζί με μιαν αβυσσαλέα άγνοια του αμερικανικού πολιτισμού. Η απαγόρευση, λ.χ., από την αμερικανική Γερουσία της πωλήσεως όπλων στην χούντα ήταν συντριπτικό χτύπημα, την ίδια στιγμή που η Σοβιετική Ένωση υπέγραφε με την δικτατορία οικονομικές συμφωνίες ύψους ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων. «Ασήμαντες λεπτομέρειες». Το ίδιο ασήμαντες όσο η απαγόρευση από τον Παπαδόπουλο στους Αμερικανούς να χρησιμοποιήσουν τα ελληνικά αεροδρόμια για την αερογέφυρα στο Ισραήλ τον Οκτώβριο του 1973 (με τον κόσμο στα πρόθυρα παγκοσμίου πολέμου) και ο Κανταφισμός του Ιωαννίδη. Οι «καθοδηγητές» μας τότε, θυμάμαι, μας έλεγαν επιτακτικά να μην χωρίζουμε τους Αμερικανούς σε καλούς και κακούς… Όλοι οι Αμερικανοί είναι κακοί. Εξ ορισμού. Παντού και πάντα. Ό,τι και να κάνουν. Είτε σχέδιο Μάρσαλ λέγεται αυτό. Είτε αποτροπή της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρο το 1964. Είτε (με το σχέδιο Άτσεσον) αποδοχή της Ένωσης, υπέρ της οποίας ωρυόταν τότε η αριστερά – και που απέρριψε το 1965 ο Γκρομύκο προκρίνοντας την ομοσπονδία, δηλαδή την διχοτόμηση. Είτε αποτροπή μιας ηλίθιας σφαγής για τα Ίμια (με τον πρωθυπουργό της χώρας να καθυβρίζεται εν χορώ στο κοινοβούλιο και στον Τύπο ως προδότης επειδή είπε ευχαριστώ). Είτε υποστήριξη της Ελλάδος απέναντι στην πολιτική Μέρκελ από το 2010 και μετά. Boko Haram, όπως λένε οι ισλαμιστές δολοφόνοι στην Νιγηρία: συλλήβδην κάθε τι το δυτικό προσβάλλει τον Θεό (είναι «ιερόσυλο», χαράμι). Η Αμερική δεν είναι τόπος ανθρώπων, αλλά το άντρο του διαβόλου. Αυτό έγινε το ιερό μας δόγμα. Και γύρω απ’ αυτό συνενώθηκε ο αριστερός και δεξιός εθνικισμός με την κοινή τους παράνοια του «μάρτυρα λαού» ή έθνους (η ακροδεξιά εκδοχή ταυτίζει επιπροσθέτως τους Αμερικανούς και τους Εβραίους). Η μόνη απροκατάληπτη μελέτη της αμερικανικής κοινωνίας, με έμφαση στις δημοκρατικές της παραδόσεις και τον διάχυτό της φιλελληνισμό, που ξεχωρίζει μέχρι το τέλος του τελευταίου αιώνα ήταν το έργο του Γ. Θεοτοκά.[2] Η μετάφραση των Ομοσπονδιακών κειμένων είναι σημαντική συμβολή στην θεραπεία αυτής της άγνοιας. Για πρώτη φορά διαθέτουμε σε χρηστική ελληνική απόδοση όλο το βάθος του θεωρητικού προβληματισμού που θεμελίωσε τον αμερικανικό συνταγματισμό. Η έκδοση όμως θα έπρεπε να είχε συνοδευθεί από μια πολύ πιο αναλυτική εισαγωγή. 2. Ο Καρλ Μαρξ θεωρούσε την Αμερική ως «την πιο προοδευτική χώρα του κόσμου»,[3] επειδή εκεί η αστική δημοκρατία θεμελιώθηκε σε έδαφος καθαρό από τον φεουδαλισμό,[4] και μάλιστα στην πιο γνήσια μορφή της, την αβασίλευτη (république), που αποτελούσε άπιαστο όνειρο για τους επαναστάτες της γηραιάς ηπείρου. Η βορειοαμερικανική συμπολιτεία, γεννημένη μέσα από μία επανάσταση που εμπνεόταν από τα πιο προωθημένα ιδεώδη του Διαφωτισμού, αποτέλεσε ένα φάρο ελπίδας για τις ριζοσπαστικές πρωτοπορίες της Ευρώπης που έβλεπαν τις δικές τους επαναστάσεις να συντρίβονται από τον Βεεμώθ της απολυταρχίας. Απομεινάρια των κινημάτων αυτών βρήκαν καταφύγιο στην άλλη όχθη του Ατλαντικού: πολλοί από αυτούς πολέμησαν στις τάξεις της Ένωσης κατά τον εμφύλιο πόλεμο τραγουδώντας τα επαναστατικά θούρια του 1848. Στην Αμερική ήταν ζωντανή ήδη από τον 17ο αι. μια παράδοση κοινοτισμού που εμπνεόταν από τον εξισωτικό προτεσταντισμό (Πουριτανοί, Αναβαπτιστές κ.ά.). Η Αμερική ήταν το εργαστήρι της απελευθερωτικής ουτοπίας. Σοσιαλιστικές κοινότητες είχαν ιδρυθεί ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα (όπως η Νέα Αρμονία του Ρόμπερτ Όουεν στην Ινδιάνα), και μέχρι τα μέσα του υπήρχαν στην Νέα Υόρκη και στην Μασαχουσέτη. Ο Γάλλος ουτοπιστής Ετιέν Καμπέ (Étienne Cabet) μετανάστευσε στην Αμερική και διέδωσε τις κομμουνιστικές ιδέες της Ικαρίας του από τη Νέα Ορλεάνη έως το Ιλινόι, όπου και ιδρύθηκε μια πραγματική Ικαρία. Ο Αμερικανο-Μεξικανικός πόλεμος του 1846-48 κινητοποίησε τους εχθρούς της δουλείας. Απ’ αυτήν ξεπήδησε η ιδέα της «πολιτικής ανυπακοής» (civil disobedience) που κινητοποίησε το αντιπολεμικό ρεύμα της δεκαετίας του 1960. Το εμβληματικό έργο του Χ. Ντ. Θόρω με τον παραπάνω τίτλο προβάλλει το ηθικό ιδεώδες της αναρχίας, της ασυμβίβαστης δηλαδή αντίθεσης του αυτοσυνείδητου ατόμου προς την αδικία της εξουσίας: «αν η καλύτερη κυβέρνηση είναι αυτή που κυβερνάει λιγότερο, τότε η άριστη είναι εκείνη που δεν κυβερνάει καθόλου».[5] Η ριζοσπαστική κοινωνική δράση είναι εγγενές συστατικό του αμερικανικού ήθους. Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου και οι πρώτες του 20ού αιώνα σημαδεύθηκαν από την επική πάλη της αμερικανικής εργατικής τάξης (που είχε διογκωθεί από την μαζική μετανάστευση) κατά των «ληστών βαρόνων» (robber barons) του μεγάλου κεφαλαίου. Η μαζική κινητοποίηση του Μαΐου του 1886 για το οκτάωρο, που σημαδεύθηκε από την σφαγή στην πλατεία Haymarket του Σικάγου, είναι το γεγονός που οι εργάτες σ’ όλο τον κόσμο θυμούνται κάθε Πρωτομαγιά. Ο αγώνας αυτός απέφερε την ριζική αναθεώρηση της νομοθεσίας υπέρ των εργαζομένων κατά την λεγόμενη «προοδευτική περίοδο» (περίπου 1890-1920). Και δικαιώθηκε με καθολικό τρόπο κατά την περίοδο του New Deal του Φραγκλίνου Ρούζβελτ, όταν θεμελιώθηκε ένα εκτεταμένο κράτος κοινωνικής πρόνοιας. Κατά την περίοδο αυτή οι προοδευτικές ιδέες ηγεμόνευαν στην δημόσια και πνευματική ζωή των ΗΠΑ, μια τάση που ευνοήθηκε δραστικά από την συμμαχία με την Σοβιετική Ένωση κατά του χιτλερισμού. Τόσο τα συνδικάτα όσο και η διανόηση της Νέας Υόρκης ήταν προπύργια της αριστερής, μαρξιστικής ιδεολογίας. Το ίδιο και το Χόλυγουντ: γι’ αυτό αργότερα ο Μακάρθυ επιτέθηκε στην κινηματογραφική βιομηχανία. Η παράδοση αυτή αναζωπυρώθηκε στα χρόνια του 1960 και, παρά την υποχώρησή της, δεν έχει με κανένα τρόπο εκλείψει. Από το 1851 έως το 1861 η μόνη πηγή εισοδήματος για τον Καρλ Μαρξ ήταν από την αρθρογραφία του στην εφημερίδα Βήμα της Νέας Υόρκης (New York Tribune) του πατριάρχη της αμερικανικής δημοσιογραφίας Οράτιου Γκρήλυ (Horace Greeley). Ο Γκρήλυ ήταν από τις πιο φωτισμένες προσωπικότητες της εποχής. Εμφορείτο από ριζοσπαστικές χριστιανικές αντιλήψεις που συνδυάζονταν με τον φουριερικό σοσιαλισμό, και στην εφημερίδα του είχε συγκεντρώσει τις πιο ανατρεπτικές διάνοιες της εποχής, που διακήρυσσαν την κοινωνική αναμόρφωση, την ισότητα των φύλων – και βέβαια την κατάργηση της δουλείας. Έγινε το 1854 ένας από τους ιδρυτές του Ρεπουμπλικανικού κόμματος του Αβραάμ Λίνκολν. Στο Βήμα ο Μαρξ δημοσίευσε περί τα πεντακόσια άρθρα, πολλά από τα οποία στην αρχή τα έγραφε ο Ένγκελς γιατί ο ίδιος δεν κάτεχε επαρκώς ακόμη την αγγλική. Πολλές από τις απόψεις του Μαρξ ενσωματώνονταν αυτολεξεί στα κύρια άρθρα που υπέγραφε ο Γκρήλυ. Ο Μαρξ έγραφε για θέματα ευρωπαϊκής πολιτικής μετά την ήττα των επαναστάσεων του 1848, και ιδίως για την εξωτερική και αποικιακή πολιτική της Βρετανίας. Με την έναρξη του εμφυλίου πολέμου η συνεργασία τερματίστηκε. Ο Μαρξ έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την σύγκρουση αυτή. Την θεωρούσε ύψιστο πολιτικό γεγονός, που ολοκλήρωνε την δημοκρατική επανάσταση η οποία είχε αρχίσει στην Αμερική το 1776 και την ανέλυσε διεξοδικά στην επόμενη δημοσιογραφική του συνεργασία με την εφημερίδα Die Presse (Ο Τύπος) της Βιέννης. Ήταν πεπεισμένος ότι η απελευθέρωση των δούλων στην Αμερική ήταν κομβικής σημασίας για το ευρωπαϊκό προλεταριάτο επειδή έθετε επί τάπητος την ολοκληρωτική απελευθέρωση του κόσμου της εργασίας. Στηλίτευε την στάση της βρετανικής κυβερνήσεως που ευνοούσε τον Νότο, επειδή ο βιομηχανικός και εμπορικός Βορράς ήταν σημαντικός ανταγωνιστής και επειδή η βαμβακοπαραγωγή των φυτειών του Νότου τροφοδοτούσε την υφαντουργία του Μάντσεστερ. Η διακοπή της τροφοδοσίας αυτής μετά το 1861 προκάλεσε την δυστυχία χιλιάδων βρετανών εργατών. Όμως με μαζικές κινητοποιήσεις, τις οποίες επιδοκίμαζε ο Μαρξ, το αγγλικό προλεταριάτο εμπόδισε την κήρυξη πολέμου κατά του Βορρά που σχεδίαζε η κυβέρνηση. Μετά την ίδρυση της Πρώτης Διεθνούς το 1864 κεντρικό της καθήκον υπήρξε η υποστήριξη του Λίνκολν, που με την Διακήρυξη της Χειραφέτησης των δούλων του 1863 αναγνώριζε επίσημα πλέον ότι σκοπός του πολέμου ήταν η κατάργηση της δουλείας (ενώ μέχρι τότε ήταν η αποκατάσταση της ομοσπονδιακής Ένωσης). Η δεύτερη εκλογή του Λίνκολν το 1864 χαιρετίσθηκε ενθουσιωδώς από την Διεθνή με μήνυμά της που εστάλη στον ίδιο τον πρόεδρο. Συγγραφέας του ήταν ο Μαρξ. Ας ακούσουμε την φωνή του: «Προς τον Αβραάμ Λίνκολν, Πρόεδρο των ΗΠΑ Κύριε, Συγχαίρουμε τον αμερικανικό λαό για την επανεκλογή σας με μεγάλη πλειοψηφία. Εάν η αντίσταση κατά της Δύναμης των Δουλοκτητών ήταν το σύνθημα της πρώτης εκλογής σας, η θριαμβευτική πολεμική κραυγή της επανεκλογής σας είναι Θάνατος στην Δουλεία. Από την αρχή της τιτάνιας αμερικανικής σύγκρουσης οι εργάτες της Ευρώπης διαισθάνθηκαν σαφώς ότι η Αστερόεσσα ήταν ο φορέας του πεπρωμένου της τάξης τους. … Όταν μια ολιγαρχία 300.000 δουλοκτητών τόλμησαν για πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά να αναγράψουν την λέξη “Δουλεία” στα λάβαρα της ένοπλης ανταρσίας τους, όταν στα ίδια εδάφη όπου μόλις πριν σχεδόν εκατό χρόνια η ιδέα μιας μεγάλης Δημοκρατικής Πολιτείας είχε γεννηθεί, απ’ όπου εκδόθηκε η πρώτη διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, και δόθηκε το πρώτο έναυσμα για την Ευρωπαϊκή Επανάσταση του δέκατου όγδοου αιώνα, όταν στα ίδια αυτά εδάφη η αντεπανάσταση υπερηφανευόταν ότι θα “καταργήσει τις ιδέες που κυριαρχούσαν την εποχή του παλαιού συντάγματος” και ισχυριζόταν ότι “η δουλεία είναι ένας ευεργετικός θεσμός”, και στην πραγματικότητα “η μόνη λύση στο μέγα πρόβλημα των σχέσεων ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία”, και κυνικά δήλωνε ότι “ο άνθρωπος ως ιδιοκτησία είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του νέου οικοδομήματος” – τότε οι εργατικές τάξεις της Ευρώπης αμέσως αντιλήφθηκαν … ότι η εξέγερση των δουλοκτητών ήταν το τύμπανο για ένα γενικό ιερό πόλεμο της ιδιοκτησίας κατά της εργασίας, και ότι για τους ανθρώπους της εργασίας, με τις ελπίδες τους για το μέλλον, ακόμα και οι κατακτήσεις του παρελθόντος διακυβεύονταν σ’ αυτήν την γιγαντιαία σύγκρουση στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. … Οι εργάτες της Ευρώπης ήταν βέβαιοι ότι, με τον ίδιο τρόπο που ο Αμερικανικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας άνοιξε την νέα εποχή της ανόδου των μεσαίων τάξεων, έτσι και ο Αμερικανικός Αντιδουλοκτητικός πόλεμος θα κάνει το ίδιο για τις εργατικές τάξεις. Και είναι ένα γνήσιο σημάδι της εποχής που έρχεται το γεγονός ότι έλαχε στον Αβραάμ Λίνκολν, τον αποφασισμένο γιο της εργατικής τάξης, να οδηγήσει την χώρα του σ’ αυτόν τον απαράμιλλο αγώνα για την σωτηρία της αλυσοδεμένης φυλής και την ανασυγκρότηση του κοινωνικού κόσμου».[6] Μέσω του πρεσβευτού του στην Βρετανία ο Λίνκολν απάντησε ότι είναι ευγνώμων για την στήριξη αυτή, και ελπίζει να φανεί αντάξιος της εμπιστοσύνης «των φίλων της ανθρωπότητας».[7] Η δολοφονία του προέδρου τον Απρίλιο του 1865 προκάλεσε βαθιά οδύνη στην Πρώτη Διεθνή, που διαμήνυε πάλι διά χειρός Μαρξ τα ακόλουθα στον διάδοχό του: «Δεν μπορούμε να βρούμε λέξεις για τον θρήνο, όταν η καρδιά δύο ηπείρων πάλλεται από την συγκίνηση. …(Ο Λίνκολν) ήταν ένας από τους σπάνιους αυτούς ανθρώπους που κατόρθωσε να γίνει μέγας χωρίς να πάψει να είναι καλός. Τόσο μεγάλη ήταν η ταπεινότητα αυτού του μεγάλου και καλού ανθρώπου που ο κόσμος ανακάλυψε ότι ήταν ήρωας μόνο όταν πέθανε σαν μάρτυρας. …Δεν θα ξεχάσετε ποτέ ότι ο αμερικανικός λαός στα εγκαίνια της νέας εποχής της χειραφέτησης της εργασίας έθεσε το βάρος της ηγεσίας στους ώμους δύο ανδρών της εργασίας – ο ένας ήταν ο Αβραάμ Λίνκολν, ο άλλος ο Άντριου Τζόνσον.»[8] Όταν εξελέγη ο Ομπάμα πρόεδρος των ΗΠΑ το 2008, σημαίνων ηγέτης της εγχώριας αριστεράς (του οποίου το φύλο δεν θα αποκαλύψω), ηγέτης που σε γενικές γραμμές δεν ήταν ασύνετος, απεφάνθη ότι το γεγονός δεν είχε σημασία, διότι ο καπιταλισμός είτε λευκός είτε μαύρος το ίδιο πράγμα είναι. Δεν μπορώ να διανοηθώ μεγαλύτερη περιφρόνηση για την σκέψη του Μαρξ και, περισσότερο, για τους αγώνες του αμερικανικού λαού για φυλετική ισότητα και δικαιοσύνη, που συνεχίστηκαν βέβαια και μετά την νίκη της Ένωσης στον εμφύλιο και κορυφώθηκαν την δεκαετία του ’50 και ’60 του προηγούμενου αιώνα. 3. Η Αμερική, λέει ο Αλέξις ντε Τοκβίλ, είναι η χώρα όπου η δημοκρατική αρχή της λαϊκής κυριαρχίας καθορίζει κάθε πτυχή της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής.[9] Από την γειτονιά μέχρι το εθνικό κοινοβούλιο, ο πολίτης είναι διαρκώς παρών και η κρίση του είναι καθοριστική. Η παρουσία αυτή είναι εγγυημένη από το ομοσπονδιακό σύνταγμα, την φιλοσοφία και την λειτουργία του οποίου αποτυπώνουν τα Ομοσπονδιακά Κείμενα. Τα κείμενα αυτά, συνεχίζει ο Τοκβίλ, πρέπει να μελετώνται από κάθε πολιτικό, και το δικό του μνημειώδες έργο για την δημοκρατία στην Αμερική αντλεί συστηματικά από την θεωρία που αποτυπώνεται εκεί. Ο Τοκβίλ περιγράφει το δραστικό άνοιγμα των θεσμών στις λαϊκές μάζες («τζακσονιανή δημοκρατία») που έλαβε χώρα κατά την προεδρία του στρατηγού Άντριου Τζάκσον (1829-1837). Τα επιτεύγματα και τις παρενέργειες αυτού του δημοκρατικού λαϊκισμού (populism) αναλύει ο Γάλλος φιλόσοφος. Η λαϊκή αυτή δημοκρατία απέκλινε δραστικά από το δημοκρατικό ιδεώδες που ευαγγελιζόταν ο μεγάλος διαφωτιστής Θωμάς Τζέφερσον (συγγραφέας της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και τρίτος πρόεδρος των ΗΠΑ, 1800-1808). Ο Τζέφερσον, ακολουθώντας το αριστοτελικό πρότυπο του μικτού πολιτεύματος, όπου η δημοκρατική συμμετοχή αντισταθμίζεται από την ανάδειξη των αρίστων στα ύπατα αξιώματα, πίστευε στην διακυβέρνηση από την «φυσική αριστοκρατία» (natural aristocracy)[10] καλλιεργημένων ελίτ που είναι και οι θεματοφύλακες των ιδεωδών της ισότητας και της ελευθερίας. Το κοινωνικό υπόβαθρο αυτής της δημοκρατίας είναι το στρώμα των ελεύθερων καλλιεργητών της γης (ο αριστοτελικός «δῆμος γεωργικός»), που ήταν και οι πρωτεργάτες της αμερικανικής επανάστασης. Υπό την ηγεσία αντίθετα του Τζάκσον τα κατώτερα στρώματα εισέρχονται δυναμικά στην πολιτική σκηνή και διεκδικούν τα κρατικά αξιώματα ως «λάφυρα» των πολιτικών τους αγώνων (the spoils system). Πρόκειται για μια αναζωπύρωση του ριζοσπαστισμού, με την εκδήλωση πολλαπλών αναμορφωτικών κινημάτων, όπως εκείνο για την ισότητα των φύλων και την κατάργηση της δουλείας, μαζί με μια εκ νέου αφύπνιση του λαϊκού προτεσταντισμού (“the second great awakening”) που ήταν ανέκαθεν το συναισθηματικό υπόβαθρο τέτοιων δράσεων. Οι εξελίξεις αυτές συνιστούσαν δραστική διεύρυνση της πολιτικής ελευθερίας, αλλά ταυτόχρονα την αύξουσα κυριαρχία των μετριοτήτων στον δημόσιο βίο (την περίφημη «τυραννία της πλειοψηφίας»). Αυτήν την διαλεκτική αναπτύσσει τόσο βαθυστόχαστα ο Τοκβίλ. Ο εμπλουτισμός αυτός προϋπέθετε βεβαίως το θεσμικό ικρίωμα του ομοσπονδιακού συντάγματος. Το σύνταγμα των ΗΠΑ ψηφίσθηκε από την συντακτική συνέλευση του 1787, ετέθη σε εφαρμογή το 1789, και ισχύει με λίγες –αλλά ουσιώδεις–τροποποιήσεις συνεχώς έκτοτε. Η πιο σημαντική από τις τελευταίες είναι η 13η του 1865 που καταργούσε τον θεσμό της δουλείας. Αν και σήμερα το αμερικανικό σύνταγμα είναι το πιο αποκεντρωτικό από όλα τα υπάρχοντα, εκχωρώντας αποφασιστικές δικαιοδοσίες στις πολιτείες και στις τοπικές κοινότητες, όταν προτάθηκε συνάντησε σοβαρή αντίσταση. Η ίδρυση μιας εθνικής κυβερνήσεως υπεράνω των πολιτειών ήταν τότε μια πρωτοφανής καινοτομία. Κατά την διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας οι αποφάσεις λαμβάνονταν με την σύμφωνη γνώμη και των 13 πολιτειών, σύμφωνα με τα «άρθρα της συνομοσπονδίας» (articles of confederation) που συνιστούσαν μια χαλαρή συμμαχία ανεξαρτήτων κρατών χωρίς ενιαία εθνική και πολιτική ταυτότητα. Το σχήμα αυτό ήταν εξόχως δυσλειτουργικό, και έθετε σε κίνδυνο αυτήν την έκβαση του πολέμου. Η νίκη των Αμερικανών το 1783 κατέστη δυνατή μόνο μετά την επέμβαση της μοναρχικής Γαλλίας και την αποστολή του στόλου της. Για να τεθεί σε εφαρμογή το σύνταγμα έπρεπε να επικυρωθεί από 9 από τις 13 πολιτείες. Τα Ομοσπονδιακά Κείμενα είναι μια σειρά 85 άρθρων σε τοπικές εφημερίδες κατά την διάρκεια του αγώνα για την επικύρωση στην πολιτεία της Νέας Υόρκης, η οποία τελικά το έκανε δεκτό με ισχνή πλειοψηφία. Συγγραφείς τους ήταν ο Τζέιμς Μάντισον, μετέπειτα πρόεδρος, ο Τζον Τζέι, μετέπειτα αρχιδικαστής, και ο Αλεξάντερ Χάμιλτον, μετέπειτα υπουργός Οικονομικών, ο πιο προικισμένος πολιτικός της εποχής του και ο πιο μαχητικός υπέρμαχος του ενιαίου εθνικού κράτους. Όλα όμως τα κείμενα υπογράφονταν με το ψευδώνυμο Publius,[11] για να μη στραφεί η προσοχή στην προσωπικότητα των συγγραφέων αλλά στην ουσία των επιχειρημάτων τους. Ο Χάμιλτον πίστευε ότι μόνο υπό μια ισχυρή κεντρική αρχή που θα εξουδετέρωνε τα επιμέρους συμφέροντα ήταν δυνατή η οικονομική ενοποίηση της χώρας, που θα επέτρεπε την κυριαρχία των εμπορικών και βιομηχανικών μεσαίων τάξεων με επίκεντρο τις βορειοανατολικές πολιτείες. Αυτό θα την ενσωμάτωνε στην προοδευτική δυναμική της παγκόσμιας οικονομίας, της οποίας ηγείτο η Μ. Βρετανία. Ο εξωτερικός προσανατολισμός των ΗΠΑ θα έπρεπε να είναι μια σταθερή συμμαχία με την πρώην αποικιακή δύναμη. Μέσα από την διαπάλη για το σύνταγμα ο Χάμιλτον αναδείχθηκε σε ηγέτη του Ομοσπονδιακού Κόμματος (Federalist Party), στο οποίο προσέκειτο και ο Γεώργιος Ουάσιγκτων. Αντίπαλός του ήταν ο Τζέφερσον, αρχηγός του Δημοκρατικού-Ρεπουμπλικανικού κόμματος, ο οποίος εξέφραζε τους γαιοκτήμονες του Νότου και απευχόταν την εξέλιξη των ΗΠΑ σε βιομηχανική χώρα.[12] Πίστευε ότι μια ισχυρή κεντρική εξουσία εγκυμονούσε τον απολυταρχισμό. Όπως διεκήρυττε, αυτό χρειάζεται για την ανθρώπινη ευδαιμονία είναι: «μια σοφή και λιτή κυβέρνηση, που θα εμποδίζει τους ανθρώπους να βλάπτουν ο ένας τον άλλον, και κατά λοιπά θα τους αφήνει ελεύθερους να κανονίζουν οι ίδιοι την εργασία και την προκοπή τους, και δεν θα παίρνει από το στόμα του εργάτη το ψωμί που έχει κερδίσει».[13] Ήταν υποστηρικτής της Γαλλικής Επανάστασης, και περιέγραφε τους οπαδούς του κόμματός του ως «αναρχικούς, δημοκράτες και ιακωβίνους». Σημειωτέον ότι ο Τζέφερσον και ο Χάμιλτον ήταν αμφότεροι υπουργοί του Ουάσιγκτων, ο πρώτος των Εξωτερικών και ο δεύτερος των Οικονομικών. Για να καταπολεμήσει την συγκεντρωτική πολιτική του Χάμιλτον (όπως την ίδρυση της πρώτης Τράπεζας των Ηνωμένων Πολιτειών) ο Τζέφερσον ανέπτυξε την θεωρία της «αυστηρής ερμηνείας» (strict construction) του συντάγματος: η κυβέρνηση δεν δικαιούται να νομοθετεί πέραν των εξουσιών που ρητά της δίδονται στον καταστατικό χάρτη. Η τραγική ιστορική ειρωνεία είναι ότι την θεωρία αυτή θα χρησιμοποιούσαν αργότερα οι δουλοκτήτες του Νότου για υπερασπιστούν τα «δικαιώματα των πολιτειών» (states’ rights) να έχουν τους δικούς τους θεσμούς. Εφόσον το σύνταγμα δεν καταδικάζει την δουλεία, ο ομοσπονδιακή κυβέρνηση δεν νομιμοποιείται να νομοθετεί εναντίον αυτού του «ιδιαίτερου θεσμού» (peculiar institution). Το δημοκρατικό κόμμα, λοιπόν, αναδείχθηκε έτσι στο κατεξοχήν κόμμα των Νοτίων, πριν και μετά τον εμφύλιο.[14] Μέχρι και το 1980 το Ρεπουμπλικανικό κόμμα, που ίδρυσε ο Λίνκολν το 1854, ήταν μια ισχνότατη μειοψηφία στον Νότο. 4. Τα Ομοσπονδιακά Κείμενα επιχειρηματολογούν καταρχήν ότι μια ανεξάρτητη κεντρική εξουσία είναι προϋπόθεση για τα ατομικά δικαιώματα.[15] Χωρίς αυτήν οι κεντρόφυγες δυνάμεις των κατά τόπους συμφερόντων προκαλούν την διάλυση κάθε συνεκτικού δεσμού ανάμεσα στις πολιτείες, με συνέπεια ακόμη και τον πόλεμο αναμεταξύ τους. Όμως αυτή η κεντρική αρχή δεν είναι ένα δεσποτικό κράτος, αλλά μια αβασίλευτη συμπολιτεία (republic) η οποία αφήνει στις πολιτείες ένα ευρύτατο φάσμα αυτονομιών. Η εθνική εξουσία έχει αυστηρά καθορισμένες αρμοδιότητες: για τις εξωτερικές σχέσεις της ομοσπονδίας, εσωτερικά για την ρύθμιση του διαπολιτειακού εμπορίου (interstate commerce) με τρόπο που διασφαλίζει την ενιαία αγορά και για την επιβολή φορολογίας στους πολίτες ώστε να διασφαλισθούν αυτές οι λειτουργίες της (όπως θα περίμενε κανείς ο Χάμιλτον είναι ο συντάκτης των κειμένων που αναπτύσσουν αυτήν την προβληματική). Όμως ο Μοντεσκιέ είχε επιχειρηματολογήσει, λέει ο πιο φιλοσοφημένος Τζέιμς Μάντισον, ότι η république δεν μπορεί να λειτουργήσει σε μια εκτεταμένη και πολυπληθή επικράτεια. Αλλά στις ΗΠΑ αυτό είναι το πιο ενδεδειγμένο πολιτειακό πρότυπο, επειδή κάθε πολιτεία χωριστά αντιστοιχεί στην ιδέα του Μοντεσκιέ για τις περιορισμένες διαστάσεις μιας république (“compactness”), την ίδια στιγμή που η ομοσπονδιακή ένωση εξασφαλίζει την επέκταση της δημοκρατικής ελευθερίας σε όλες τις μετέχουσες πολιτείες.[16] Η ρύθμιση αυτή αποτρέπει επίσης τον βασικό κίνδυνο που απειλεί εκ των έσω τις ελεύθερες πολιτείες, τον πολιτικό φατριασμό. Η πολιτεία που ιδρύει το σύνταγμα δεν είναι μια άμεικτη δημοκρατία, η οποία στην αρχαιότητα μετέπιπτε κατά κανόνα από την οχλοκρατία στην τυραννία και τανάπαλιν. Η άμεση λαϊκή συμμετοχή διαμεσολαβείται από τις πολιτειακές βουλές και την εθνική βουλή, που αποτελούνται από αντιπροσώπους του κοινωνικού σώματος. Φατρία είναι μια ομάδα με κοινά συμφέροντα που τα υπηρετεί εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Μια τέτοια φατρία είναι αδύνατο να αναδειχθεί σε πλειοψηφική τάση σε μια εκτεταμένη ομόσπονδη συμπολιτεία, όπου το μέγεθός της και μόνο διασφαλίζει την ύπαρξη μεγάλου πλήθους τέτοιων συνασπισμών συμφερόντων. Επειδή κανένας δεν μπορεί να κυριαρχήσει είναι υποχρεωμένοι να βρουν μέσα από την διαπραγμάτευση και τον συμβιβασμό ένα modus vivendi που θα εξυπηρετεί όλους κατά τον μέγιστο δυνατό βαθμό. Αυτήν την διαδικασία πολιτικής καταλλαγής διασφαλίζει το σύνταγμα.[17] Το μεγάλο ζήτημα που δίχασε την συντακτική συνέλευση ήταν η αναλογία στην εκπροσώπηση των πολιτειών στην ομοσπονδιακή βουλή. Εάν ίσχυε η αρχή της αναλογικότητας και μόνο, τότε οι μικρές πολιτείες θα είχαν ελάχιστη αντιπροσώπευση. Σύμφωνα με τον «μεγάλο συμβιβασμό» που υιοθετήθηκε, η Βουλή των Αντιπροσώπων εκλέγεται κατ’ αναλογίαν με τον πληθυσμό, οπότε οι πολυπληθέστερες πολιτείες κυριαρχούν όπως είναι δίκαιο. Ταυτόχρονα όμως στην Άνω Βουλή, δηλαδή στην Γερουσία, εκπροσωπούνται όλες οι πολιτείες με δύο γερουσιαστές η κάθε μία. Επειδή νομοθετικό αποτέλεσμα παράγει μόνο η σύμφωνη γνώμη Βουλής των Αντιπροσώπων και Γερουσίας, οι μικρές πολιτείες εξακολουθούν να διαθέτουν επαρκώς ισχυρό λόγο στην καρδιά της εξουσίας.[18] Επειδή η εκλογή κατά πληθυσμιακή αναλογία καθορίζει την Βουλή των Αντιπροσώπων, οι δουλοκτητικές πολιτείες απαίτησαν στον πληθυσμό τους να καταλέγονται και οι δούλοι (παρά το γεγονός ότι δεν είχαν δικαιώματα, αλλά την υπόσταση και μόνο της υλικής περιουσίας, chattel). Έτσι, από τον ελεύθερο πληθυσμό του Νότου θα εκλεγόταν αριθμός αντιπροσώπων που θα αναλογούσε στο άθροισμα ελευθέρων και δούλων μαζί! Οι ελεύθερες πολιτείες αρνήθηκαν, αλλά αναγκάσθηκαν τελικά να προχωρήσουν στον «συμβιβασμό των 3/5» σύμφωνα με τον οποίο μόνο τα 3/5 από τον αριθμό των δούλων θα προσμετρούνταν στον πληθυσμό μιας πολιτείας. Τα Ομοσπονδιακά Κείμενα αναγνωρίζουν ότι υπάρχει κάτι το ηθικά αποκρουστικό στην διάταξη αυτή. Όμως χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχε ένωση: οι νότιες πολιτείες θα αποχωρούσαν από την συνέλευση, με την δουλεία φυσικά άθικτη στον Νότο. Το σύνταγμα περιλαμβάνει πρόνοια σύμφωνα με την οποία μετά το 1808 πρέπει να νομοθετηθεί η απαγόρευση του δουλεμπορίου. Πέρα όμως αυτού δεν υπεισέρχεται στην ηθική και πολιτική ουσία της δουλείας. Οι βόρειες πολιτείες ήδη από το τέλος του 18ου αιώνα την είχαν απαγορεύσει. Οι ιδρυτές των ΗΠΑ είχαν ισχυρές απόψεις εναντίον της δουλείας, παρά το γεγονός ότι πολλοί από αυτούς είχαν δούλους και πίστευαν ότι μόνο σταδιακά μπορεί να εξαλειφθεί. Στο πρώτο σχέδιο της διακήρυξης της ανεξαρτησίας ο Τζέφερσον είχε περιλάβει μια σφοδρή αποκήρυξή της.[19] Εξαλείφθηκε όμως μπροστά στην αντίδραση των νοτίων πολιτειών. Το ζήτημα έμεινε ανοιχτό, για να λυθεί μέσα από τις εκατόμβες του εμφυλίου.[20] Πέρα όμως από αυτές τις ρυθμίσεις που υπαγορεύθηκαν από την συγκυρία, παραμένει η ομοσπονδιακή ιδέα ως κυρίαρχη κανονιστική αρχή για μια ελεύθερη πολιτεία που συνδυάζει τα ατομικά δικαιώματα και την τοπική αυτονομία με την εθνική ενότητα. Η ενότητα αυτή δεν είναι χτισμένη σε κάποια φαντασιώδη «ομοψυχία», αλλά αναγνωρίζει την πολλαπλότητα των ανταγωνιστικών συμφερόντων και των ιδεών, τα οποία όμως μέσα από μία συμβουλευτική διαδικασία που οδηγεί στον αμοιβαίως επωφελή συμβιβασμό αποφασίζουν να συμβιώσουν υπό την στέγη ενός κοινώς αποδεκτού διαδικαστικού πλαισίου. Αυτό που ξαφνιάζει στο αμερικανικό σύνταγμα, και το είχε με οξυδέρκεια υπογραμμίσει ο Τοκβίλ, είναι ότι δεν πρόκειται για κάποια ουτοπική διακήρυξη που απορρέει από την ιδέα του ανθρώπου όπως οφείλει να είναι. Αντίθετα, τον εκλαμβάνει όπως είναι, ως ένα φυσικό ον που δρα με βασικό κίνητρο το ίδιον όφελος. Το θεμελιώδες ως εκ τούτου ζήτημα είναι πώς να εκτραπεί το προσωπικό συμφέρον από την αντικοινωνική τροχιά που εύκολα λαμβάνει, για να υποταγεί σε ένα συλλογικό πλαίσιο ζωής. Αυτό επισυμβαίνει μέσα από την ελεύθερη κοινωνική δράση που διδάσκει: πρώτον, ότι η κατάκτηση ατομικού οφέλους διέρχεται μέσα από την εκπλήρωση των αντίστοιχων επιδιώξεων όλων και, δεύτερον, ότι κάθε επιμέρους (φατριαστικό) συμφέρον που θα τολμήσει να επιβληθεί εις βάρος της υπόλοιπης κοινωνίας θα συγκρουσθεί με την αντίμαχη δράση των άλλων που επίσης ελεύθερα ξεδιπλώνεται.[21] Αυτό είναι το ανθρωπολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο κρηπιδώνεται η περίφημη συνταγματική αρχή των «αντιβάρων και ισορροπιών» (checks and balances) που αναπτύσσεται στα Ομοσπονδιακά Κείμενα. Η πολιτική διακυβέρνηση, λέει ο Μάντισον, είναι η «τελειότερη αντανάκλαση της ανθρώπινης φύσης», και τις φυσικές ροπές του ανθρώπου όπως εμφαίνονται στην εμπειρία πρέπει να χρησιμοποιήσει ως εργαλεία για να πραγματώσει θεσμικά την δικαιοσύνη.[22] Συνταγματικά η ιδέα αυτή θεσμοθετείται α) με την διάσπαση του νομοθετικού σώματος σε δύο σώματα που οφείλουν να συμφωνήσουν, β) με το δικαίωμα αρνησικυρίας του προέδρου πάνω στις αποφάσεις του νομοθετικού, η οποία όμως μπορεί να αρθεί με πλειοψηφία δύο τρίτων της Γερουσίας, γ) με το δικαίωμα του νομοθετικού να εγκαλέσει και να δικάσει τον πρόεδρο ή τους δικαστές για παράβαση καθήκοντος και δ) με την ισόβια θητεία των δικαστών που ορίζονται από τον πρόεδρο και εγκρίνονται από την Γερουσία. Όλες αυτές οι διατάξεις αποκλείουν την απόλυτη κυριαρχία ενός κλάδου πάνω στους άλλους, πραγματώνουν δηλαδή το θεμελιώδες αίτημα για την διάκριση των εξουσιών όπως το διατυπώνει ο Αριστοτέλης, ο Λοκ και ο Μοντεσκιέ. Από τον θεσμικό αυτό μηχανισμό απορρέει η δυσκινησία πολλάκις (gridlock) του αμερικανικού πολιτικού συστήματος, αλλά και το μεγαλείο του. Η διαδικασία, τέλος, των τροπολογιών (amendments) που ολοκληρώνει αυτό το σύστημα δείχνει ότι δεν πρόκειται για μια παράθεση αιωνίων αρχών, αλλά μια πρακτική λύση για μια ζωντανή κοινωνία που εξελίσσεται.[23] 5. Η κατανόηση της αμερικανικής πολιτικής κοινωνίας δεν σημαίνει την εξιδανίκευσή της. Ιδανικά συστήματα δεν υπήρξαν ποτέ και ούτε θα υπάρξουν. Απέναντι στην αξιοθαύμαστη αυτή συνταγματική τάξη υψώνονταν συνεχώς αντίπαλες κοινωνικές και οικονομικές δυνάμεις που συχνά την υπέτασσαν στις δικές τους φατριαστικές βλέψεις. Η επονείδιστη απόφαση του ανωτάτου δικαστηρίου στην υπόθεση Dred Scott του 1857, που αποφάνθηκε ότι ο δούλος δεν είναι πρόσωπο ούτε πολίτης, αλλά υλικό κτήμα, και άρα ο δουλοκτήτης προστατεύεται από την συνταγματική εγγύηση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας (!), είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Όμως, η απόφαση αυτή, που κατακρίθηκε σφοδρά, ήταν ένας από τους λόγους που οδήγησαν στον εμφύλιο. Μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα ο νόμος ήταν εξ ορισμού προκατειλημμένος υπέρ της μεγάλης ιδιοκτησίας και κατά των εργατών. Όμως αυτή η ίδια δημοκρατική νομιμότητα αποδείχθηκε καίριο εργαλείο στην πάλη για την κοινωνική αναμόρφωση. Η σημαδιακή απόφαση του ανωτάτου δικαστηρίου υπό τον μαύρο αρχιδικαστή Θέργκουντ Μάρσαλ το 1954, που κήρυξε αντισυνταγματική την αρχή «χωριστοί αλλά ίσοι» (separate but equal), έδωσε το σύνθημα για τον αγώνα για τα δικαιώματα των μαύρων στον Νότο που συνενώθηκε με την αντιπολεμική εποποιία της δεκαετίας του 1960. Ενώ η απόφαση Roe vs. Wade του 1973 για τις αμβλώσεις, που ακόμη πολεμάει με λύσσα η ακροδεξιά αντίδραση η οποία δυστυχώς ταυτίζεται σήμερα με το ένδοξο κόμμα του Λίνκολν, έδωσε αποφασιστική ώθηση στο κίνημα για την ισότητα των φύλων. Και στις δύο περιπτώσεις ο απόηχος από την Αμερική άλλαξε τον κόσμο. Η επιδεικτική αμάθεια σχετικά με την ιστορία του λαού της Αμερικής μαρτυράει διανοητική ατροφία κι όχι προοδευτισμό. [1] Βλ. Μ. Βασιλάκης, «Καλά να πάθουν!». Η ελληνική κοινή γνώμη μετά την 11η Σεπτεμβρίου, Γνώσεις, Αθήνα 2002. [2] Γ. Θεοτοκάς, Δοκίμιο για την Αμερική, Ίκαρος, Αθήνα 1954. [3] Παρά την δουλεία. Βλ. Karl Marx, The Poverty of Philosophy, London: Martin Lawrence, n.d., 94. [4] Karl Marx, Grundrisse, London: Penguin, 1973, 884. [5] H. D. Thoreau, On the Duty of Civil Disobedience. [6] Karl Marx, On America and the Civil War, New York: McGraw-Hill, 1972, 236-238. [7] Ibid., 239-240. [8] Ibid., 241-42. [9] Alexis de Tocqueville, Democracy in America, Book I, ch. IV [10] Thomas Jefferson, Letter to John Adams, October 28, 1813. [11] Προς τιμήν του Publius Valerius Publicola, πρώτου υπάτου της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. [12] Αυτό είναι και το «πρώτο κομματικό σύστημα» των ΗΠΑ που διήρκεσε περίπου μέχρι την άνοδο του Τζάκσον στην εξουσία. [13] Thomas Jefferson, First Inaugural Address, 1801. [14] Στις εκλογές του 1860 ο Λίνκολν δεν έθεσε καν υποψηφιότητα στον Νότο. [15] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 2 (J. Jay). [16] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 6, 7, 8 (A. Hamilton). [17] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 9 (A. Hamilton), 10 (J. Madison). [18] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 37, 38 (J. Madison). [19] Κατηγορεί τον Βασιλέα της Βρετανίας ότι «διεξάγει ωμό πόλεμο κατά της ίδιας της ανθρώπινης φύσης παραβιάζοντας τα ιερότερα δικαιώματά της για ζωή και ελευθερία στο πρόσωπο ενός μακρινού λαού που ποτέ δεν τον προσέβαλε, αιχμαλωτίζοντάς τους και μεταφέροντάς τους για να γίνουν δούλοι σε ένα άλλο ημισφαίριο ή για να υποκύψουν σε άθλιο θάνατο κατά την μεταφορά τους εκεί». Μετά τον θάνατο της συζύγου του ο Τζέφερσον συζούσε με την μαύρη δούλη του Sally Hemings, με την οποία έκανε επτά παιδιά. [20] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 54 (A. Hamilton or J. Madison). [21] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 39 (J. Madison). [22] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 51 (J. Madison). [23] Ομοσπονδιακά Κείμενα, αρ. 47 (J. Madison), 48 (J. Madison), 49 (J. Madison or A. Hamilton).

Η σημασία της αμερικανικής δημοκρατίας

Σύνδεση