Ο Τ.Σ. Έλιοτ και «δαιμόνιο της γλώσσας»

Φίλε κ. διευθυντά, φίλοι αναγνώστες, Διάβασα με μεγάλο ενδιαφέρον την κριτική παρουσίαση στην ARB (τχ. 42, Ιούλ.-Αύγ. 2013), από την κ. Ειρήνη Λουλακάκη-Moore, του βιβλίου με τα δοκίμια του Έλιοτ που μετέφρασα και εκδόθηκε πρόσφατα με τον τίτλο Οι φωνές της ποίησης από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Το άρθρο είναι πολύ καλό και μόνο για τον λόγο ότι έχει καταβληθεί μόχθος για να γραφεί (έτσι όπως πρέπει να γράφονται οι κριτικές παρουσιάσεις, κι όχι όπως κατά κανόνα εμφανίζονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο είτε σαν αντιγραφές προκατασκευασμένων δελτίων τύπου από τον εκδότη είτε σαν συμπιλήματα με τη γνωστή, ελέω internet, μέθοδο του copy-paste). Πέρα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία που παραθέτει για κάθε δοκίμιο του ΄Ελιοτ, στο άρθρο της η κ. Λουλακάκη κάνει δύο παρατηρήσεις σχετικά με τη μετάφρασή μου, μία γενική και μία ειδική και συγκεκριμένη. Η πρώτη αφορά τη γενική εικόνα της μετάφρασης την οποία αξιολογεί θετικά. Η δεύτερη είναι αντίρρηση για συγκεκριμένη μεταφραστική μου επιλογή και συνοδεύεται από την υπόδειξη να ληφθεί υπόψη σε ενδεχόμενη ανατύπωση του βιβλίου (τόση η βεβαιότητα για την ορθότητα της επισήμανσης). Διάβασα προσεκτικά την αντίρρηση, έκανα αντιπαραβολή μετάφρασης και πρωτοτύπου και κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει σοβαρός λόγος να αναδιατυπώσω το συγκεκριμένο απόσπασμα κατά τις υποδείξεις της κ. Λουλακάκη. Θα εξηγήσω παρακάτω γιατί. Επειδή το θέμα είναι περίπλοκο και για να μη μιλάμε στον αέρα, θα παραθέσω πρώτα το σχετικό απόσπασμα από την κριτική της κ. Λουλακάκη: Ένα σημείο μόνο θα είχα να επισημάνω το οποίο θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου να προσεχθεί στην ανατύπωση του βιβλίου: στο δοκίμιο “Τι είναι το κλασικό” ο Έλιοτ χρησιμοποιεί τουλάχιστον τρεις φορές το ρήμα realize («πραγματώνει», «πραγματώνεται») σε σχέση με τη γλώσσα. Ο μεταφραστής ανάλογα με τα συμφραζόμενα, το αποδίδει ως «δραστηριοποιεί», «εκφράστηκε», «αξιοποιήσει». Στην πρώτη περίπτωση, το υποκείμενο του ρήματος είναι το έργο τέχνης και στις άλλες δύο η γλώσσα, αυτό που ο Έλιοτ ονομάζει «γλωσσική ευφυΐα» (genius) ενός λαού, η οποία στα κλασικά έργα πραγματώνει όλο το δυναμικό της, ενώ σε άλλες λογοτεχνίες δεν έχει πραγματωθεί ακόμα στον μέγιστο βαθμό (σ. 70-71). Στη σελίδα 66 χαρακτηριστικά διαβάζουμε: «Κοινό ύφος είναι αυτό που μας κάνει να αναφωνήσουμε, όχι “αυτός ο άνθρωπος είναι δαιμόνιος στη χρήση της γλώσσας”, αλλά “αυτός ο άνθρωπος δραστηριοποιεί το δαιμόνιο της γλώσσας”». Στο πρωτότυπο ο Έλιοτ σκόπιμα αφαιρεί το «αυτός ο άνθρωπος» από το δεύτερο σκέλος της πρότασης λέγοντας απλά ότι «αυτό είναι πραγμάτωση της γλωσσικής ευφυΐας». Η προσθήκη τού «αυτός ο άνθρωπος» μάλλον κάνει δυσνόητο αυτό που θέλει να πει ο Έλιοτ, αφού μας μιλάει για το κοινό ύφος και λέει ότι αυτό είναι απρόσωπο και, όταν το ποίημα είναι βαθιά ριζωμένο σε αυτό, ο αναγνώστης δεν θαυμάζει τον μεμονωμένο συγγραφέα, αλλά τις δυνατότητες της ίδιας του της γλώσσας. Τι εννοεί ο Έλιοτ φαίνεται ξεκάθαρα και στο δοκίμιο “Η μουσική της ποίησης” όπου λέει ότι η γλώσσα του ποιητή «πρέπει να έχει μια τέτοια σχέση με τη γλώσσα της εποχής του ώστε ο ακροατής ή ο αναγνώστης να μπορεί να πει: “να πώς θα μιλούσα αν μπορούσα να μιλήσω με τη γλώσσα της ποίησης”». Με τη σειρά μου έχω να επισημάνω τα εξής: 1. Να τονίσω (ή να υπενθυμίσω, γιατί όλοι όσοι έχουν έστω και μικρή σχέση με τη μετάφραση το γνωρίζουν) ότι, με εξαίρεση τις λέξεις που είναι συγκεκριμένοι όροι, ο μεταφραστής δεν οφείλει να μεταφράζει μια λέξη που εμφανίζεται πάνω από μία φορά στο πρωτότυπο κείμενο με την ίδια πάντα λέξη. Αυτό που οφείλει να κάνει είναι να μεταφράζει τη λέξη κάθε φορά σύμφωνα με τα συμφραζόμενα, και εφόσον η ίδια λέξη έχει συχνά διαφορετικές, αν και «συγγενικές», σημασίες, κάθε φορά που εμφανίζεται θα πρέπει να μεταφραστεί ανάλογα με τη σημασία που έχει στα συμφραζόμενά της. Δεν υπάρχει στα ελληνικά λέξη που να έχει όλες και τις ίδιες σημασίες με εκείνες του ρήματος realize της αγγλικής. Μπορεί να σημαίνει to make real (πραγματοποιώ) ή to bring vividly in the mind (αντιλαμβάνομαι σαφώς ή συνειδητοποιώ) ή achieve (επιτυγχάνω) ή convert into cash (ρευστοποιώ) κ.ά. Μετάφρασα το realize με διαφορετικές κάθε φορά λέξεις («δραστηριοποιεί», «εκφράστηκε», «αξιοποιήσει») με γνώμονα τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια και την ομαλότητα διατύπωσης στο πλαίσιο στο οποίο η λέξη εμφανίζεται. Αυτά είναι αυτονόητα αλλά συχνά προκύπτει η ανάγκη να τα υπενθυμίσουμε. 2. Ο Έλιοτ χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό “the genius of the language” και εγώ μεταφράζω «το δαιμόνιο της γλώσσας». Η κ. Λουλακάκη με διορθώνει προτείνοντας τον χαρακτηρισμό «γλωσσική ευφυΐα». Η πρότασή της είναι ατυχέστατη και κατ’ ουσίαν λανθασμένη. «Γλωσσική ευφυΐα» δεν σημαίνει στα ελληνικά τίποτα. Ο Έλιοτ είναι σαφής, μιλάει για το “genius of the language”, το «πνεύμα της γλώσσας» (genius= distinctive or prevailing character or spirit), το κυριαρχικό και διακριτικό στοιχείο της, ο χαρακτήρας της. Ο Δρ Τζόνσον, στον πρόλογο στο λεξικό του, μιλάει για το “genius of our tongue” με αυτή την έννοια. Η «ευφυΐα» δεν έχει εδώ καμία σχέση. Θα μπορούσα να είχα πει «το πνεύμα της γλώσσας» αντί «το δαιμόνιο της γλώσσας», και το δέχομαι ως εναλλακτική λύση. Χρησιμοποίησα τη λέξη «δαιμόνιο» με τον τρόπο που τη χρησιμοποιούσε ο Σωκράτης για να ορίσει το πνεύμα που κυριαρχούσε μέσα του. Και την προτίμησα επειδή μπορούσα να χρησιμοποιήσω όχι μόνο το ουσιαστικό («δαιμόνιο») αλλά και το επίθετο («δαιμόνιος») σε μια πρόταση που πετύχαινε παρόμοια φιλοπαίγμονα διατύπωση με την διατύπωση του πρωτοτύπου. Προσέξτε: «A common style is one which makes us exclaim, not “this is a man of genius using the language” but “this realizes the genius of the language”». Μετάφραση: «Κοινό ύφος είναι αυτό που μας κάνει να αναφωνήσουμε, όχι “αυτός ο άνθρωπος είναι δαιμόνιος στη χρήση της γλώσσας” αλλά “αυτός ο άνθρωπος δραστηριοποιεί το δαιμόνιο της γλώσσας”.» Αν χρησιμοποιούσα τη λέξη «πνεύμα», θα ήμουν επίσης ακριβής αλλά δεν θα είχα στη διάθεσή μου ένα ομοειδές προς το «πνεύμα» επίθετο που θα μου επέτρεπε να διατυπώσω μια συμμετρική προς το πρωτότυπο πρόταση. Η «ευφυΐα» δεν παίζει, είναι εκτός συμφραζομένων, είναι λάθος. 3. Η κ. Λουλακάκη ισχυρίζεται ότι στην πρόταση “this realizes the genius of the language” το “this” είναι απλώς «αυτό», ότι δηλαδή δεν θα έπρεπε να πω «αυτός ο άνθρωπος» αλλά να το αφήσω απρόσωπο, ως το «κοινό ύφος». Κατ’ αρχάς το “this” αναφέρεται μάλλον σε αυτό που διαβάζει ο αναγνώστης (ποίημα, κείμενο) και αναφωνεί όχι “this is a man of genius using the language”, αλλά “this realizes the genius of the language” κ.λπ. Το κοινό ύφος δεν είναι απρόσωπο, αφηρημένο και μεταφυσικό, πραγματώνεται σε συγκεκριμένα λογοτεχνικά έργα και, βέβαια, ο παράγων που συμβάλλει στην πραγμάτωση είναι πάντα ο συγγραφέας. Το κοινό ύφος δεν είναι προσωπικό ύφος αλλά εκφράζεται συγκεκριμένα. Γι’ αυτό και αμέσως μετά από αυτήν την πρόταση, κολλητά, ο Έλιοτ αναφέρεται σε συγκεκριμένους συγγραφείς – στον Πόουπ, στον Σαίξπηρ, στον Μίλτον, στον Τσώσερ. Χωρίς συγγραφέα, το κοινό ύφος δεν μπορεί να εκφραστεί. Όταν λοιπόν μεταφράζω «αυτός ο άνθρωπος δραστηριοποιεί το δαιμόνιο της γλώσσας», όχι μόνο δεν κάνω δυσνόητο αυτό που θέλει να πει ο Έλιοτ (όπως λέει η κ. Λουλακάκη) αλλά αντιθέτως ευκολύνω την ανάγνωση και συνάμα δεν προδίδω το νόημα. Το «δαιμόνιο της γλώσσας» υπάρχει δυνάμει σαν οντότητα, πέρα από τον συγγραφέα. Ο κλασικός συγγραφέας το δραστηριοποιεί και το έργο του το ενσαρκώνει. Το κοινό ύφος δεν πραγματώνεται, δεν μπορεί να πραγματωθεί από μόνο του. Η περιώνυμη ελιοτική αποπροσωποποίηση (depersonalization) σημαίνει υποταγή του συγγραφέα σε κάτι που τον ξεπερνά (κοινό ύφος, κοινή γλώσσα, ποιητική παράδοση, παρελθόν), δεν σημαίνει εξαφάνιση του συγγραφέα. 4. Οι παλιοί ράφτες έλεγαν «τρεις φορές να μετράς και μια να κόβεις». Αν αυτό ισχύει και για τη μετάφραση, ισχύει τρεις φορές περισσότερο για την κριτική των μεταφράσεων.

Ο Τ.Σ. Έλιοτ και «δαιμόνιο της γλώσσας»

Σύνδεση