Σκέψεις σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης

«Ο Στάλιν μισούσε την ποίηση. Θεωρούσε τους ποιητές ενοχλητικές αλογόμυγες» Νικίτα Χρουτσώφ «Όχι, δεν είναι αλήθεια. Δεν είναι αλήθεια. / Σταματήστε λοιπόν τις καμπάνες. Σταματήστε τις. / Ο Ιωσήφ Στάλιν δεν πέθανε. / Είναι παρών ο Στάλιν στο παγκόσμιο πόστο του. (...) Σώπα γιαγιά και σκούπισε με το τσεμπέρι σου τα μάτια σου. / Όταν σβύνει η φωτιά σου κάτω από το τσουκάλι σου / Είναι ο Στάλιν που σκύβει και φυσάει τη φωτιά σου ν’ ανάψει.» (Γιάννης Ρίτσος, «Για τον θάνατο του Στάλιν», 1953) 1. Τα γνωστά και τετριμμένα Κάθε διανοούμενος, εφόσον έχει αποφασίσει να διαμορφώνει και να διατυπώνει απόψεις, είναι λογικό να φιλοδοξεί να τις καταστήσει ενεργές στο πλαίσιο της κοινωνίας στην οποία ζει και δραστηριοποιείται. Όποιος ισχυρίζεται ότι γράφει μόνο για τον εαυτό του (όπως σπεύδουν να μας υπενθυμίσουν με κάθε ευκαιρία κάποιοι γραφικοί «εστέτ» συγγραφείς μας), ή εν ονόματι της καθαρής γνώσης (ή της «καθαρής ποίησης»), δεν είναι διανοούμενος. Όπως έλεγε και ο Ζενέ, από τη στιγμή που δημοσιεύεις κριτικά κείμενα (κείμενα εν γένει θα πρόσθετα εγώ – άρα και ποιήματα), ή υποστηρίζεις μια θέση, έχεις μπει στον χορό της πολιτικής· αν, λοιπόν, αρνείσαι την πολιτική, αρνείσαι τον δημόσιο λόγο και τον ρόλο σου. (Βλέπε, για παράδειγμα, και την πρόσφατη διαμάχη στις στήλες του Βήματος ανάμεσα στον Γιώργη Γιατρομανωλάκη και τον Νίκο Μουζέλη, με αφορμή την επιστολή του Νάνου Βαλαωρίτη προς τον Α. Σαμαρά ή τις αντιδράσεις που προκάλεσαν οι δηλώσεις της Κικής Δημουλά για τους μετανάστες στην Κυψέλη. Είναι προφανές ότι οι ποιητές δεν περνούν όλη τη μέρα τους κλεισμένοι στον χρυσελεφάντινο πύργο της poésie, και άρα όταν γράφουν ή μιλούν για θέματα που δεν αφορούν αποκλειστικά την τέχνη τους κρίνονται όπως ο κάθε «άμουσος θνητός»). Το να πει κανείς πως η πολιτική βρίσκεται παντού (ή με τα λόγια του Ναπολέοντα ότι «η πολιτική είναι μοίρα»), πως δεν μπορεί να την αγνοήσει δραπετεύοντας στον χώρο του κυνικού σχετικισμού, ή της υπερβατολογικής φιλοσοφίας, είναι κοινοτοπία. Αλλά ίσως στη σημερινή συγκυρία, με την πολιτική κατάσταση, μέρα με τη μέρα, να γίνεται όλο και πιο ζοφερή, χρειάζεται να την επαναλάβουμε. Οι διανοούμενοι, ωστόσο, όπως ορθά σημειώνει ο Σαΐντ (αλλά και ο Ρόρτυ), είναι άνθρωποι του καιρού τους, ευάλωτοι και αυτοί στην εικόνα της πραγματικότητας που παράγει για λογαριασμό τους η βιομηχανία των μέσων μαζικής ενημέρωσης. O μόνος τρόπος να της αντισταθούν είναι να κρίνουν αυτή την εικόνα, να υπονομεύουν τον αποστειρωμένο λόγο της εξουσίας τον οποίο διακινούν τα πανίσχυρα αυτά Μέσα, και ν’ αμφισβητούν κάθε διανοητικό συρμό που τρέφει και συντηρεί η καθεστηκυία τάξη· ν’ αποκαλύπτουν, δηλαδή, “the mask behind the mask” όπως θα ’λεγε ο Έλιοτ, να δίνουν έστω τις δικές τους εναλλακτικές εκδοχές πάνω σε ό,τι τείνει να επιβληθεί ως κυρίαρχη ιδεολογία μέσα στην κοινωνία. Δεν είναι εύκολος αυτός ο ρόλος· όσοι αναλαμβάνουν να διαχωρίσουν τη θέση τους από τις επίσημες ή «λαοφιλείς» γραμμές και στρατηγικές (βλ. Μακεδονικό παλαιότερα, Κυπριακό και Εκκλησιαστικό πρόσφατα, Μνημόνιο σήμερα) το γνωρίζουν καλά: αν δεν ευθυγραμμιστούν με αυτή την άποψη, απειλούνται από τον κίνδυνο να απομονωθούν ή ακόμη και να διαπομπευθούν. Αλλά ο διανοούμενος δεν είναι ούτε ειρηνοποιός ούτε υπέρμαχος μιας αόριστης, γενικής συναίνεσης. O ρόλος του δεν είναι να εκφράζει «συλλογικούς καημούς» ή πλειοψηφικές τάσεις. Να καθησυχάζει και να χαϊδεύει τα αυτιά των όποιων «αγανακτισμένων» –όπως κάνουν διάφοροι γραφικοί «τροβαδούροι» ή όψιμοι «Ροβεσπιέροι» του “Φίλιον”. Είναι κάποιος που διεκδικεί και υπερασπίζεται την κριτική στάση· που αρνείται να αποδεχθεί εύκολες συνταγές ή προκατασκευασμένα κλισέ· που δεν αναπαράγει την ορθοδοξία και το δόγμα· που δεν ενδίδει στην ήπια, καθησυχαστική γλώσσα των εξουσιαστικών θεσμών. Και δεν αντιστέκεται μόνο ατομικά, αλλά είναι έτοιμος να διατυπώσει ρητά και δημόσια τις ενστάσεις του. Βρίσκεται σε συνεχή πνευματική εγρήγορση, σε μια «σχεδόν αθλητική διανοητική ενεργητικότητα» όπως θα ’λεγε αμερικανός κριτικός, για να μην επιτρέψει σε μισές αλήθειες, κίβδηλες ιδέες και φανατικά συνθήματα να διαδοθούν και να επικρατήσουν. Αδιαφορώντας αν θα γίνει δυσάρεστος· αναλαμβάνοντας το τίμημα, που πολλές φορές μπορεί να είναι ιδιαίτερα σκληρό, αυτής της στάσης. Δεν σπεύδει επομένως να στείλει συγχαρητήρια επιστολή σε νεοεκλεγέντα πρωθυπουργό, ούτε να διατρανώσει «ότι το όνομά μας είναι η ψυχή μας», όταν ό ίδιος έχει φροντίσει ν’ αλλάξει το δικό του, ούτε ασφαλώς, όπως κάνουν διάφορα «ελληνόπουλα», να καταγγέλλει σήμερα αυτό που ελαφρά τη καρδία θα ενστερνιστεί αύριο. Το πιο προβλέψιμο πράγμα, αλλά ταυτόχρονα και πιο γελοίο είναι να βλέπεις, όπως σήμερα, διανοούμενους να τρέχουν ασθμαίνοντες να μάθουν το “newspeak” της νέας πολιτικής κατάστασης, αποσκοπώντας οι περισσότεροι στα κέρδη που η παπαγαλία αυτή θα αποφέρει στο προσεχές μέλλον. 2. «Ο Θεός που απέτυχε»… παταγωδώς Μια φράση του Παστερνάκ, που εδώ και καιρό τριγυρνάει στο μυαλό μου, παραμένει πάντοτε επίκαιρη και αναγκαία – για να υπενθυμίζει σε κάποιους τον βαθμό της επικίνδυνης άγνοιάς τους, αν όχι της απύθμενης υποκρισίας τους: «Είμαι απατεώνας ή δολοφόνος; Για ποιο έγκλημα πρέπει να λογοδοτήσω; Έκανα τον κόσμο να κλάψει με την ομορφιά της πατρίδας μου. Το κόμμα δεν ζητάει πολλά. Μόνο να μισήσεις όσα αγαπάς και ν’ αγαπήσεις όσα απεχθάνεσαι». Όταν το 1958 κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ αναγκάστηκε ως γνωστόν «λαμβάνοντας υπόψη το νόημα που η κοινωνία στην οποία ανήκει δίνει σ’ αυτό το βραβείο» να το αρνηθεί. Η Σοβιετική Ένωση Συγγραφέων τον διέγραψε από τις τάξεις της, ενώ πολλοί κριτικοί, χωρίς καν να γνωρίζουν το περιεχόμενο του βιβλίου Δόκτωρ Ζιβάγκο, ζήτησαν «να εκδιωχθεί το γουρούνι από την χώρα». (Ο Στάλιν πάντως είχε παλιότερα απορρίψει πρόταση του Μπέρια να εκτελεστεί ο Παστερνάκ ως ταξικός εχθρός, αναφωνώντας: «Μα αυτός ζει στα σύννεφα!»). Η Αχμάτοβα όμως είχε προβλέψει τι θα επακολουθούσε. Στο σημειωματάριό της, στις 18 Ιανουαρίου 1918, σημείωνε τον στίχο του Μπλοκ: «Αυτοί οι Μπολσεβίκοι θα είναι ο θάνατός μας». Με απόφαση του κόμματος τα βιβλία της πολτοποιήθηκαν, ο Τρότσκι αποκήρυξε μετά βδελυγμίας τη συλλογή της Anno Domini στην Πράβντα και, τέλος, το 1946 ο Ζντάνοφ την διαπόμπευσε στην «Απόφαση για τα περιοδικά Ζβεζντά και Λένινγκραντ» αποκαλώντας την «μισή καλόγρια, μισή πόρνη». Ο γιος της Λιοβ εκτοπίστηκε στη Σιβηρία για δεκαοκτώ χρόνια, ενώ δύο από τους τρεις συζύγους της εκκαθαρίστηκαν από το καθεστώς: ο ένας εκτελέστηκε (ο ποιητής Γκουμιλιόφ), ενώ ο άλλος (Πούνιν) πέθανε από τις κακουχίες στο γκούλαγκ. Η χρυσή γενιά της Ρωσίας πλήρωσε το τίμημα. Ο Μαγιακόφσκι και η Τσβετάγεβα αυτοκτόνησαν (ο σύζυγος της Τσβετάγεβα είχε επίσης εκτελεστεί), ο Μαντελστάμ πέθανε σε στρατόπεδο στο Βορόνεζ (έχοντας συλληφθεί για στίχους του που έθιγαν τον «μεγάλο Γεωργιανό» – «τα χοντρά σαν λουκάνικα δάχτυλά του»), ο Παστερνάκ και ο Αρσένι Ταρκόφσκι φιμώθηκαν. Αυτά βέβαια είναι ψιλά γράμματα για τους εν Ελλάδι οπαδούς του Πατερούλη. Όταν πριν λίγα χρόνια παίχθηκε στους κινηματογράφους η αριστουργηματική ταινία του Βάιντα Κατίν (θέμα της η μαζική εκτέλεση στο δάσος Κατίν 22.000 Πολωνών αξιωματικών από Σοβιετικούς πράκτορες, επειδή ο Στάλιν θεωρούσε ότι στο τέλος του πολέμου θα μπορούσαν να αποτελέσουν ισχυρό πυρήνα εθνικής αντίστασης στα σχέδιά του για μπολσεβικοποίηση της χώρας τους – έγκλημα που παρεμπιπτόντως ως το τέλος του Ψυχρού Πολέμου αποδιδόταν φυσικά στους Ναζί), Κνίτες μοίραζαν έξω από το «Άστυ» φυλλάδια στα οποία το «ηρωικό ΚΚΕ» ισχυριζόταν ότι η ταινία αποτελούσε «καπιταλιστική προπαγάνδα» και ότι ο Βάιντα (ο οποίος παρεμπιπτόντως έχασε τον πατέρα του στο Κατίν) ήταν –τι άλλο;– «πράκτορας των Αμερικανών». Το μόνο ζήτημα που φαίνεται ν’ απασχολεί αυτό το «ιστορικό» κόμμα («ιστορικό» με την έννοια ότι σε άλλη χώρα, με εξαίρεση τη Β. Κορέα, θα ήταν ήδη μουσειακό έκθεμα) είναι η αποκατάσταση του «πρώην πράκτορα» και «οπορτουνιστή» Νίκου Ζαχαριάδη και η ενδεχόμενη αποκατάσταση του άλλου «πράκτορα» Νίκου Πλουμπίδη. Από πράκτορες και λακέδες άλλο τίποτα ο Περισσός. (Η saga με την πώληση του «902» θα έπρεπε να πείσει και τους πλέον βραδύνοες για τη φύση αυτού του πολιτικού εκτρώματος, αλλά δυστυχώς (η βλακεία και) ο ανιστόρητος φανατισμός ακόμη καλά κρατεί). 3. Ο ποιητής της Ρωμιοσύνης Αλλά η «υπόθεση» Παστερνάκ μας οδηγεί φυσικά στον «δικό μας» Ρίτσο – ο οποίος μάλιστα μετέφρασε στα ελληνικά (με τη βοήθεια του Άρη Αλεξάνδρου) τον αυτόχειρα Μαγιακόφσκι (αποσιωπώντας φυσικά τα αίτια του θανάτου του, λες και ο ρώσος ποιητής σφήνωσε μια σφαίρα στον κρόταφο παίζοντας ρωσική ρουλέτα). Παρ’ όλο που αφιέρωσε ποιήματά του στον Στάλιν και το αιμοσταγές Κόμμα του, συνεχίζει και σήμερα να διαβάζεται σαν να μη συνέβη απολύτως τίποτα. Η αποδοχή, προς στο τέλος της ζωής του, της ομοφυλοφιλίας του θεωρήθηκε πράξη τολμηρή (άλλη μια ένδειξη για το πόσο αφόρητα μικροαστικός είναι ο τόπος μας), αλλά η σιωπή του σχετικά με τα πολιτικά του ποιήματα δεν απασχολεί και πολλούς από τους λαμπρούς μας φιλολόγους. Ο Πάουντ, ο Σελίν παραμένουν φυσικά «οι φασίστες», ο Έλιοτ «ο αντιδραστικός βασιλόφρων», ο Γέητς «ο φριχτός αντισημίτης», ενώ ο Ρίτσος «ο γενναίος επαναστάτης». Ο Κάμμινγκς, σ’ ένα μικρό ξεχασμένο του κείμενο για τον Πάουντ σημείωνε με οξυδέρκεια: «Η απολύτως απεριόριστη χώρα κάθε καλλιτέχνη είναι ο εαυτός του. Ο καλλιτέχνης που προδίδει αυτή τη χώρα αυτοκτονεί· ούτε καν ένας καλός δικηγόρος δεν μπορεί να σκοτώσει τον νεκρό. Αλλά ένας άνθρωπος που είναι αληθινός με τον εαυτό του –όποιος κι αν είναι– είναι αθάνατος· κι όλες οι ατομικές βόμβες όλων των αντικαλλιτεχνών στον χωροχρόνο δεν θα εκπολιτίσουν ποτέ την αθανασία». Το λάθος του Πάουντ ήταν ότι απέτυχε να καταλάβει έγκαιρα την αλήθεια που διατύπωσε ο φίλος του. Ταύτισε το ποιητικό του όραμα με το πολιτικό όραμα κάποιου άλλου, του Μουσολίνι στην προκειμένη περίσταση, με αποτέλεσμα να συντριβεί πρώτα μέσα στην ποίησή του και στη συνέχεια στη ζωή. [Αναγκαία στάση] Παρ’ όλο που ο Πάουντ στα τελευταία Cantos ομολογεί την αδυναμία του να δώσει μια συνοχή στο έργο του, θεωρώ τη σύνθεση αυτή ως ένα από τα πιο φιλόδοξα εγχειρήματα του αιώνα που πέρασε. Όπως ορθά παρατήρησε ο Μακ Λις, «το πλησιέστερο που έχουμε στην ηθική ιστορία της τραγικής μας εποχής είναι τα Cantos του Πάουντ, αυτήν την κατάβαση, όχι στην κόλαση του Δάντη, αλλά στη δική μας». Τα Cantos είναι πιο τραγικά απ’ όσο αναγνωρίζουμε συνήθως, όχι γιατί σχετίζονται με τις λανθασμένες πολιτικές επιλογές του Πάουντ, την προσπάθειά του όπως θα έλεγε ο Μπένγιαμιν να αισθητικοποιήσει την πολιτική και ταυτόχρονα να πολιτικοποιήσει την αισθητική, αλλά γιατί ανάμεσα στα ερείπια του κόσμου του είναι αναγκασμένος να αναγνωρίσει ότι η citta ideale που επιχείρησε να οικοδομήσει υπάρχει μόνο στο μυαλό – “dove sta memoria”. Οι τελευταίες λέξεις του έπους είναι μια σχεδόν βουβή προσευχή για άφεση. Είναι ένα καθηλωτικό, βαθύτατα συγκινητικό τέλος, μια σπαρακτική επίκληση, η ίδια ομολογία της αποτυχίας: «Προσπάθησα να γράψω τον Παράδεισο/ Μην κουνηθείς/ Άσε τον άνεμο να μιλήσει/ αυτό είναι Παράδεισος./ Οι θεοί ας συγχωρήσουν/ ό,τι έχω κάνει/ αυτοί που αγαπάω ας προσπαθήσουν να συγχωρήσουν/ ό,τι έχω κάνει». Ο Πάουντ επομένως έχασε (ευτυχώς) στην πολιτική, αλλά κέρδισε στην ποίηση, κι αυτό που εκείνος ονόμασε «αποτυχία» δεν είναι παρά νίκη πάνω στις δυνάμεις εκείνες που απειλούν διαρκώς την εύθραυστη επικράτεια της ζωής. Ο Ρίτσος, από την άλλη, δεν θεώρησε αναγκαίο να προβεί σε παρόμοια ομολογία. Απολάμβανε ως το τέλος τις κομματικές δάφνες, ήσυχος ότι το (κομμουνιστικό) μέλλον θα είναι στο πλευρό του. Μια σκέψη του Μπρόντσκι είναι ίσως χρήσιμη σ’ αυτό το σημείο: «το μόνο κοινό που έχουν η ποίηση και η πολιτική είναι το γράμμα “π”». Ο Μπρόντσκι ως γνωστόν υπήρξε δημιουργός που βασανίστηκε από αυτή τη διάσταση όσο και δεκάδες ακόμη συμπατριώτες του (αναφέρθηκα ήδη στις κορυφαίες περιπτώσεις) και ήταν επίσης για χρόνια αφοσιωμένος «μαθητής» της Αχμάτοβα. Αν αντικαταστήσουμε τη λέξη «πολιτική» με αυτή της «κομματικής στράτευσης» (γιατί θεωρώ ότι αυτό είναι το νόημα της φράσης του Μπρόντσκι, αφού και πολλά δικά του ποιήματα, ειδικά στη συλλογή Ουρανία, είναι πολιτικά), η ποίηση του Ρίτσου την επιβεβαιώνει περίτρανα: Καταφεύγοντας στη μεγαληγορία, τον υψιπετή τόνο και τα μανιχαϊστικά στερεότυπα, κράτησε μονάχα το σχήμα της ποίησης, απεμπολώντας ό,τι συνθέτει την ουσία της. Πολλά από τα «πολιτικά» του ποιήματα δεν αξίζουν ούτε το χαρτί πάνω στο οποίο είναι γραμμένα. Θα αντέτεινε κανείς ότι υπάρχουν πολιτικά ποιήματα που συλλαμβάνουν την ουσία της Ιστορίας, το δράμα που παίζεται στα πεδία των μαχών που διαρκώς στήνει. Ενδεικτικά θα μπορούσε να αναφέρει ποιήματα όπως, ο «Κρόμγουελ» του Μάρβελ, η Ιερουσαλήμ του Μπλέηκ, ο Προμηθέας δεσμώτης του Σέλλεϋ, οι Ελεύθεροι πολιορκημένοι του Σολωμού, ο «Δαρείος» του Καβάφη, το Anno Domini της Αχμάτοβα, το «Πάσχα 1916» του Γέητς, τα ποιήματα από τον Μώμπερλυ του Πάουντ για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποσπάσματα της Έρημης Χώρας του Έλιοτ, το «Επί ασπαλάθων» του Σεφέρη, Είμαι ο Γκόγια του Βοζνεσένσκι, το «Τάδε έφη Δαμαστής» του Χέρμπερτ, η Πραγματεία για την ποίηση του Μίλος, «Σεπτέμβριος στην οδό Τζέσοουρ» του Γκίνσμπεργκ, «Ανακωχή» του Λόνγκλεϋ, κ.ά. Αλλά είναι εξαιρέσεις. Τα περισσότερα «πολιτικά» ποιήματα δεν αποτελούν παρά ανούσια, ρηχή και τις περισσότερες φορές ανήθικη ρητορεία. Είναι ποιήματα κακά έως μέτρια, λησμονημένα σήμερα, αφού, επιλέγοντας να συμπλεύσουν με τις περιστάσεις που τα ενέπνευσαν, αναπόφευκτα οδεύουν προς τη λήθη μαζί τους. (Για του λόγου το ασφαλές ας διατρέξει κανείς, για παράδειγμα, την ανθολογία ποιημάτων που κυκλοφόρησε στην Αμερική πριν μερικά χρόνια και αφορούσε την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ). Όπως ορθά γράφει ο Κέρμοουντ, τα ποιήματα που φέρουν κάποιο μήνυμα για την Ιστορία ή την πολιτική, το κάνουν με τρόπο που διαχέει ή ειρωνεύεται το μήνυμα: από τη στιγμή που τα διαβάζουμε ως ποιήματα, από τη στιγμή που δεν τα ξαναγράφουμε στον νου μας (όπως ο Ώντεν ξανάγραψε την «Ισπανία», για να την διαγράψει αργότερα ως «ανέντιμη» από το σώμα των ποιημάτων του – πράξη ωστόσο τολμηρή και βαθιά ηθική), απλώς και μόνο για να επιβεβαιώσουμε τις πεποιθήσεις μας, ανακαλύπτουμε κενά, αμφισημίες – αμφισημίες σύμφυτες και με την επέμβαση της γλώσσας στο ιστορικό γεγονός. Τα ποιήματα που αντέχουν στον χρόνο μιλούν μια γλώσσα διαφορετική από εκείνη της στράτευσης: μετατρέπουν την Ιστορία σε κάτι ανοίκειο και ο τρόπος με τον οποίο χειρίζονται ιστορικά ζητήματα και πολιτικές κρίσεις είναι βαθιά προσωπικός. Μας προφυλάσσουν από το γνώριμο· στέκονται μακριά από θέσεις και κομματικές γραμμές· υπονομεύουν τις κατασκευασμένες επίσημες αφηγήσεις. Αποτελούν μια μορφή γνώσης. Τέτοια μορφή γνώσης αποτελούν, για παράδειγμα, τα ποιήματα του Χέρμπερτ, του Μίλος, του Ρουζέβιτς, του Χόλουμπ, της Αχμάτοβα, του Καβάφη, του Ώντεν, του Ζαμπές, και άλλων πολλών, αλλά όχι φυσικά τα απλοϊκά και ρηχά στιχάκια του Ναζίμ Χικμέτ, του Αραγκόν και των «εν τοις όπλοις αδερφών» τους, που ακόμη θεωρούνται από πολλούς υψηλή – και πανανθρώπινη (sic)– ποίηση. Οι επαναστάσεις της ευαισθησίας δεν κερδίζονται στα χαρακώματα της «κομματικής στράτευσης». Το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει ένας ποιητής, όπως μας θυμίζει ο Κάμμινγκς, είναι να κατακτήσει ένα μέρος του εαυτού του, κι αυτό να το εγγράψει, όσο πιο δραστικά μπορεί, στην ποίησή του. Αν ζούσε σήμερα ο Δάντης θα καταδίκαζε ασφαλώς τον Ρίτσο, τον Ελυάρ, τον Αραγκόν και άλλους στο Inferno της ποίησης – ίσως βέβαια και τον εαυτό του για κάποια αφελή και μνησίκακα αποσπάσματα στην Commedia. Αλλά μια και αναφέρθηκα στον Ελυάρ να προσθέσω κάτι σχετικό: όταν το 1950 η κομμουνιστική κυβέρνηση της Τσεχοσλοβακίας καταδίκασε σε θάνατο δι’ απαγχονισμού τον αδερφικό φίλο του Ελυάρ, τον υπερρεαλιστή Ζάβις Καλάντρα, ο γάλλος ποιητής δήλωσε δημόσια ότι συναινεί στην εκτέλεση του πρώην συντρόφου του. Και σημειώνει ο Κούντερα: «ο δήμιος σκότωνε την ώρα που ο ποιητής τραγουδούσε». Και ο δικός μας ποιητής επίσης τραγουδούσε (κλέφτικα) κάτω από την αστρακάν γούνα του όταν τα «σοβιετικά τανκς χόρευαν βαλς στην Πράγα». ΥΓ. 1 Αν ισχύουν όσα μου έχει εκμυστηρευθεί στενή του φίλη, ο Ρίτσος συνήθιζε να παίρνει τον Ριζοσπάστη και να διαβάζει τις αποφάσεις των διαφόρων Κεντρικών Επιτροπών σαν φρέσκα, υπέροχα πορνογραφήματα, αντικαθιστώντας ονόματα, ιδιότητες κ.λπ. με διάφορα όργανα της ανθρώπινης ανατομίας! Στον δημόσιο χώρο όμως ήταν ως γνωστόν δειλός. Δεν τολμούσε ν’ αμφισβητήσει δημοσίως τις αποφάσεις του ΚΚΕ ακόμα κι όταν ιδιωτικά τις χλεύαζε. Είχε, όπως είπαμε, τους λόγους του. (Βλ. επ’ αυτού και το ρηξικέλευθο δοκίμιο του Νίκου Φωκά, δημοσιευμένο πριν από χρόνια, αν δεν με απατά ή μνήμη μου, στο Πλανόδιον). ΥΓ. 2 Παρ’ όλα αυτά οφείλω να προσθέσω, για να μη διαγράψω με μια μονοκονδυλιά το παρελθόν μου, τις μακρόσυρτες νύχτες που αφιέρωσα στην εφηβεία μου, αλλά και αργότερα, στα ποιήματά του Ρίτσου, ότι υπάρχουν ευτυχώς στο έργο του ρωγμές. Εκεί που η ευθύνη απέναντι στην ποίηση αλλά και τον δημόσιο ρόλο του περιφρονεί τις κομματικές επιταγές και δεσμεύσεις. Οι «δραματικοί μονόλογοί» του, για παράδειγμα, (από τον Επιτάφιο του 1936 ως τον Ορέστη και τον Φιλοκτήτη της δεκαετίας του ’60), εξαιρετικά σκηνοθετημένοι και στιχουργημένοι σε γλώσσα καθαρή, πυκνή και άκρως ρυθμική, φανερώνουν την αξία του. Ήταν ένας γνήσιος τεχνίτης της γλώσσας, που έχασε δυστυχώς τον προσανατολισμό του στους σκοτεινούς, δαιδαλώδεις λαβύρινθους της Ιστορίας. Δεν είχε ούτε την προφητική διορατικότητα ενός Ζαμιάτιν ή Όργουελ, ούτε φυσικά τη στοχαστική δύναμη και τόλμη ενός Καίσλερ ή Χέρμπερτ. Οι «μονόλογοι» όμως είναι πολύτιμη παρακαταθήκη, όπως και αρκετά από τα σπαραχτικά ερωτικά του ποιήματα. Εκεί όπου ο ποιητής υψώνει επιτέλους το ανάστημά του και διατρανώνει: «Κανένας δεν έχει δικαίωμα να εξουσιάζει τα μάτια μου, το στόμα μου, τα χέρια μου,/ τούτα τα πόδια μου που πατάνε τη γης... Δεν θέλω/ νάμαι το θέμα τους, ο υπάλληλός τους, τ’ όργανό τους, μήτε ο αρχηγός τους/ Έχω κ’ εγώ μια δική μου ζωή και πρέπει να τη ζήσω». Αυτός είναι ο άλλος Ρίτσος, που κρατώ εγώ.

Σκέψεις σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης

Σύνδεση