Ο «κόσμος» του βιβλίου και οι αναγνώστες

Είχα γράψει για το προηγούμενο τεύχος της ARB το παρακάτω editorial, το οποίο, για τον λόγο που προκύπτει από την πρώτη ήδη φράση του, αποφάσισα τότε να μη δημοσιεύσω. Αντί λοιπόν της ονολογίας προτίμησα την ιδιωτική απόλαυση της ανάγνωσης του «Δημοσιογραφικού δελτίου» (21-9-1875)[1] του Εμμ. Ροΐδη. Τις επόμενες ημέρες συνέβησαν τόσο πολλά ώστε μετάνιωσα. Το εν λόγω κείμενο είναι το παρακάτω: Τώρα που η εφημεριδοσύνη, η κυριολεκτικώς ενσωματωμένη στο σύστημα εξουσίας (embedded journalism), ψιττακίζει την κυβερνητική προπαγάνδα περί του «ελληνικού success story», του οποίου ασφαλώς οργανικό μέλος (άκρο) αποτελεί η ίδια, ας μη χαλάσουμε για μια ακόμη φορά την εθνική συναυλία με μια παραφωνία. Είναι άλλωστε μια καλή ευκαιρία να επιστρέψουμε στα «δικά μας» προτού ένα άλλο σκέλος της σύντομα θα αρχίσει να μας πλασάρει «βιβλία για το καλοκαίρι», όπως μας πλάσαρε λίστες με «βιβλία για τα Χριστούγεννα», «βιβλία για το Πάσχα»... Εννοούμε το σκέλος της εφημεριδοσύνης που αποτελούν τα αγλαΐσματα του «κόσμου του βιβλίου», με την έννοια του κόσμου = κοσμήματος ή και του διά-κοσμου. Το σκέλος εκείνο που γράφει διθυραμβικές «κριτικές» ακόμη και προτού κυκλοφορήσει ένα βιβλίο, το οποίο προφανέστατα δεν διάβασε – ούτε καν ξεφύλλισε. Μια ασφαλής μέθοδος για κάθε αναγνώστη είναι να καταφεύγει στα κλασικά έργα (και δεν αναφερόμαστε μόνο στη λογοτεχνία). Τα έργα αυτά είναι δοκιμασμένα από τον χρόνο και μ’ αυτά ένα είναι βέβαιο: ότι δεν θα απογοητεύσουν. Πολλά από τα έργα αυτά αποτελούν προϊόντα γιγαντιαίων διανοιών. Στηριζόμενος σε ώμους γιγάντων, κανείς ανεβαίνει ψηλότερα, βλέπει μακρύτερα. Εννοείται ότι τίθεται θέμα τι είναι Κλασικό, τι είναι Κανόνας, αλλά θα ήταν επιπόλαιο να μιλήσουμε με πενήντα λέξεις. Και εν πάση περιπτώσει καλόν είναι κανείς να τα γνωρίζει για να μπορεί να κατανοεί και να κρίνει τον πολιτισμό στον οποίο ζει. Υπάρχουν στη χώρα μας και κυκλοφορούν αξιολογότατες εκδόσεις κλασικών έργων, με έγκυρες εισαγωγές ή και επεξηγηματικές σημειώσεις, σε εξαιρετικές μεταφράσεις, όταν πρόκειται για ξένα (ή δικά μας αρχαία) έργα. Έχουμε βέβαια και με τους κλασικούς συγγραφείς τα προβλήματά μας. Προβλήματα γλώσσας, εποχής, κοινωνικών συνθηκών. Με τα μέσα που διαθέτουμε σήμερα είναι πολύ ευκολότερο να αντλήσουμε χρήσιμες πληροφορίες και να διευκολύνουμε την κατανόηση ενός κειμένου που δεν ανήκει στον κύκλο της άμεσης γλωσσικής και πολιτισμικής εμπειρίας μας. Όσο περνούν τα χρόνια ωστόσο επιδεινώνεται η κατάσταση με τους συγγραφείς του κανόνα που γλωσσικά βρίσκονται στο μεταίχμιο: δεν είναι τόσο απροσπέλαστοι αλλά ούτε τόσο οικείοι. Τι κάνει κανείς για να μην καταστούν αδρανείς αναγνωστικά; Αναμφίβολα δοκιμάζει κάθε επιβοηθητικό σχολιασμό που ενισχύει την ικανότητα του αναγνώστη να ξεπερνά τις δυσκολίες και να συντηρεί τη γλωσσική του μνήμη. (Η προσφυγή στην ενδογλωσσική μετάφραση μπορεί με τον τρόπο αυτό να αποφευχθεί, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον). Άλλα όμως βιβλία συνήθως προπαγανδίζουν οι «στήλες/σελίδες του βιβλίου» εφημερίδων και περιοδικών. Πρόκειται κατά κανόνα για μια θλιβερή ιστορία. Ελάχιστες στήλες κριτικής υπάρχουν και από αυτές ελάχιστες ασκούν όντως κριτική. Συνήθως πρόκειται είτε για προωθήσεις των δελτίων τύπου των εκδοτών ή για φιλικές ή εν γένει αμοιβαίες εξυπηρετήσεις. Σπανιότατα συναντά κανείς κριτική σ’ αυτό το «κλειστό επάγγελμα». Η υποτιθέμενη «κριτική» (συνήθως απλή verbatim αναπαραγωγή του δελτίου τύπου) γίνεται για να επαινεθεί, για να «προωθηθεί» γενικά, ένα βιβλίο. Πρόκειται για τον εύκολο δρόμο. Διότι η πραγματική κριτική δημιουργεί και εχθρούς! Έτσι όλοι είναι ευχαριστημένοι. Ο αναγνώστης όμως που τους εμπιστεύεται συνήθως απογοητεύεται. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλες «κριτικές» τέτοιου είδους, λ.χ. θεάτρου ή κινηματογράφου. Όπως αναφέρουμε στην «ταυτότητα» της ARB στην ιστοσελίδα μας, πιστεύουμε ακράδαντα ότι αν υπήρχε πραγματική κριτική στη χώρα μας όλοι θα (αναγκαζόμασταν να) ήμασταν καλύτεροι. Κριτική όμως δεν υπάρχει. Και πώς να υπάρχει σε έναν αλληλολειχόμενο «κόσμο» του βιβλίου; Στη Χώρα της Κατουρημένης Ποδιάς είναι σπανιότατη η κριτική οποιουδήποτε είδους. Στη Χώρα της Κατουρημένης Ποδιάς υπάρχουν μόνιμες στήλες εφημερίδων, απ’ όπου οι «στηλίτες» επαινούν επί δεκαετίες τον εαυτό τους και τους «αυλικούς» τους, με ένα προσιδιάζον στυλ. Στη Χώρα της Κατουρημένης Ποδιάς δεν ενοχλεί ούτε η self service «κριτική» (sic)… Στη Χώρα της Κατουρημένης Ποδιάς ισχύει ο Ανατολικός Κανόνας. Στο παρόν τεύχος [: ARB, τχ. 41] δημοσιεύουμε μια αρκετά αυστηρή κριτική του Χ. Άλλεν Ορ για το πρόσφατο βιβλίο του Τόμας Νέιγκελ, ενός από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους στοχαστές αλλά και από τους πιο διακεκριμένους συνεργάτες της New York Review of Books. Η NYRB την δημοσίευσε. Κάτι τέτοιο θα ήταν σχεδόν αδύνατον να συμβεί σε ελληνικό έντυπο. Μια άλλη φάμπρικα των καπάτσων του βιβλίου είναι τα «Ευπώλητα». Ο άνθρωπος είναι ζώο μιμητικό και συνήθως αναζητεί την ασφάλεια της αγέλης. Αυτό που διαβάζει όλος ο «κόσμος» δεν μπορεί να είναι σκάρτο. Άσε που μπορεί να θεωρηθείς ανενημέρωτος. Τι (πρέπει να) διαβάζει ο κόσμος μάς το λένε οι λίστες με τα «Ευπώλητα», μια κακή απόδοση στα ελληνικά του όρου best sellers. Αυτή η γελοιότητα, αυτή η απάτη, θα έπρεπε να σταματήσει ακόμη και στη Χώρα της Κατουρημένης Ποδιάς. Δεν υπάρχει κανένα, μα κανένα, κριτήριο αξιοπιστίας σχετικά με την κατάρτιση αυτών των αυθαίρετων λιστών. Τελευταία η ευθύνη ρίχνεται στα βιβλιοπωλεία. Το τάδε βιβλιοπωλείο πούλησε, «πούλησε» ή αναφέρει τέλος πάντων πως πούλησε ό,τι θέλει. Έτσι κανείς δεν παίρνει επώνυμα την ευθύνη της λίστας, που συνήθως προωθεί εκδοτικές επιθυμίες. Η ARB πάντως δεν δίστασε να φιλοξενήσει και να έχει διαθέσιμο την ιστοσελίδα της σχετικό σατιρικό ποίημα για τα λεγόμενα «Ευπώλητα». Συνήθως πρώτα σε τέτοιες λίστες αναφέρονται βιβλία σοφτ, που κανείς βρίσκει στα «βιβλιοπωλεία» των σούπερ μάρκετ ή χώρων αλλότριων του βιβλίου. Η αλήθεια είναι ότι έχει ριχτεί στην αγορά πολύ σκουπίδι, με σχήμα βιβλίου. Η Χώρα της Κατουρημένης Ποδιάς έχει κι άλλη μια μάστιγα: τα κάθε λογής βραβεία, πλην των κρατικών. Πρωτοτυπία όμως αποτελεί ότι βραβεύονται και βιβλία ασήμαντα, ακόμη και απορρίμματα. Που πολύ σύντομα κανείς δεν τα θυμάται πια – δικαιοσύνη, όπως θα έλεγε κι ο Ποιητής. Ή όπως έγραφε ο Ροΐδης: «Ενώ ο ποιητής, ο μη ευμοιρήσας μεγαλοφυΐας Ροσσίνου ή Πραξιτέλους, προς ουδέν άλλο είναι εν τω κόσμω χρήσιμος, ειμή μόνον να βραβεύεται υπό του κ. Αφεντούλη». Επρόκειτο περί βραβευθέντων έργων τα οποία ο Ροΐδης περιγράφει ως «καταβαίνοντα την επιούσαν της βραβεύσεως άγνωστα και άκλαυστα εις τον τάφον» («Περί συγχρόνου εν Ελλάδι κριτικής»). Η αλήθεια είναι όμως ότι μένει ένα ακόμη βήμα για την ολοκλήρωση του success story του «κόσμου» του βιβλίου: ένα βραβείο «κριτικής» που θα το παίρνουν οι βραβεύοντες «κριτές», το Μέγα Βραβείο Κυλιόμενης Γνώσης. Φυσικά το βιβλίο είναι ένα εμπορικό προϊόν, με κίνητρο το κέρδος. Ως εκ της φύσεως όμως του προϊόντος υπάρχουν (ή πρέπει να υπάρχουν) στον διακινητή του ορισμένες υποχρεώσεις, δεοντολογικού κυρίως χαρακτήρα. Πώς όμως αυτός να τηρήσει τη δεοντολογία όταν δεν ξέρει καν τη λέξη; Ο Τζωρτζ Όργουελ πίστευε ότι το βιβλίο ως εμπόρευμα δεν μπορεί πάει κάτω από ένα ορισμένο επίπεδο. Σε μια δημοκρατική κοινωνία το κατώτατο αυτό όριο μόνο ο αναγνώστης μπορεί να το ορίσει· περιφρονώντας επιδεικτικά την εφημεριδοσύνη και τους βιβλιο-τελάληδές της. [1] Εμμανουήλ Ροΐδης, Άπαντα, τόμ. Β΄, φιλ. επιμ. Άλκης Αγγέλου, Ερμής. Αθήνα 1978, σ. 155-59.

Ο «κόσμος» του βιβλίου και οι αναγνώστες

Σύνδεση