Déjà vu: Ποιος δεν φοβάται τους αγιατολάδες;

1. Μια απρόσμενη πρόσκληση Ένα ταξίδι στο Ιράν δεν είναι κάτι που σου τυχαίνει κάθε μέρα. Γι’ αυτό ήταν δύσκολο να αρνηθώ μια πρόσκληση της ιρανικής κυβέρνησης να επισκεφθώ τη χώρα ως μέλος μιας μικρής ομάδας ελλήνων πανεπιστημιακών, δημοσιογράφων και ακτιβιστών του χώρου της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και της εκπαίδευσης των θρησκευτικών μειονοτήτων[1]. Σκοπός της πρόσκλησης είναι, όπως μας εξήγησε, προκαταβολικά και διακριτικά, ο Ιρανός πρέσβης στην Αθήνα, να διαπιστώσουμε, με τα ίδια μας τα μάτια, τις προόδους που έχουν συντελεσθεί στη χώρα του, λαμβάνοντας βέβαια υπ’ όψιν ότι η δημοκρατία στο Ιράν δεν μετράει περισσότερες από τέσσερις δεκαετίες, με ό,τι αυτό ευλόγως συνεπάγεται για τα επιτεύγματα αλλά και τις ατέλειές της. Ήταν μια νηφάλια και μετριοπαθής, κυριολεκτικά διπλωματική διατύπωση, η οποία δεν θα απείχε πολύ από την αλήθεια αν υπήρχε ένας τρόπος να μετρήσει κανείς τη δημοκρατία με κάποιους δείκτες, άθλημα στο οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, διακρίνονται αρκετοί συνάδελφοί μου στο πανεπιστήμιο οι οποίοι θεραπεύουν τη σύγχρονη οικονομική επιστήμη. Αυτή που διατείνεται, όπως έχουμε διαπιστώσει από την παρουσία διαπρεπών εκπροσώπων της στις τηλεοπτικές καλύψεις της τρέχουσας «οικονομικής» κρίσης, ότι μπορούμε να μετρήσουμε τα πάντα, αρκεί, προσθέτω, να μην ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα για το τι ακριβώς μετράμε και τι επιπτώσεις έχουν αυτές οι προβλέψεις για το απλό υποζύγιο της ελληνικής καθημερινότητας[2]. Γιατί αν, για παράδειγμα, αληθεύει η προτροπή του Καρλ Πόππερ ότι πρέπει αντικατασταθεί το Πλατωνικό ερώτημα «ποιος πρέπει να κυβερνά;» με εκείνο που δίνει έμφαση όχι στον τρόπο εγκαθίδρυσης μιας κυβέρνησης, αλλά στον τρόπο απομάκρυνσής της, το ερώτημα περί δημοκρατίας γίνεται ουσιωδώς δυσκολότερο και, πάντως, δεν επιδέχεται ποσοτικοποίησης. Αυτή τη δυσκολία ας την έχει υπ’ όψιν του ο οποιοσδήποτε επισκέπτης του σύγχρονου Ιράν καλείται να αποφασίσει αν το θεοκρατικό πολιτικό καθεστώς εκεί έχει, όντως, κάνει βήματα εκδημοκρατισμού ή όχι. Ιδιαίτερα όταν οι πρώτες εντυπώσεις είναι ενθαρρυντικές, σε πείσμα της εξ αποστάσεως προκατάληψης ότι βρίσκεσαι εντός μιας χώρας σε διαρκή πολεμική ετοιμότητα λόγω της πάγιας αντίθεσης ή ακριβέστερα της ανοικτής αντιπαλότητάς της με τη Δύση, εκπροσωπούμενης, στην κρατική προπαγάνδα, από τις ΗΠΑ και την δική μας Ευρώπη. Συμπληρώνω, σεβόμενος τους αναγνώστες ενός απαιτητικού περιοδικού σαν την ARB, ότι οι προαναφερθείσες πρώτες εντυπώσεις έχουν έναν αναγκαστικά μεροληπτικό χαρακτήρα καθώς το ταξίδι είχε διάρκεια μόνο μιας εβδομάδας. Επιπλέον, ό,τι επισκεφθήκαμε ήταν αυστηρά προσχεδιασμένο ενώ συνοδευόμασταν διαρκώς από εγκάρδιους και φιλόξενους μεν, καθεστωτικούς παράγοντες δε. Το κείμενο που ακολουθεί πάντως φιλοδοξεί να προεκτείνει αυτές τις πρώτες εντυπώσεις χωρίς όμως και να τις προσπεράσει, παίρνοντας σαν αφορμή το επίκαιρο ζέον γεγονός των προεδρικών εκλογών του Ιουνίου και το ανεπάντεχο, ιδίως για τους ξένους παρατηρητές, αποτέλεσμά του. 2. Το πράσινο και το μαύρο Να αρχίσω από τα ευχάριστα. Η Τεχεράνη είναι πάνω από όλα μια σύγχρονη πράσινη μεγαλούπολη δεκαεπτά εκατομμυρίων κατοίκων. Δεν είναι μόνο τα καθαρά νερά που τρέχουν στα ρείθρα σχεδόν κάθε δρόμου παράλληλα με τις ατελείωτες δενδροστοιχίες από μακρόβια πλατάνια που σκιάζουν σχεδόν όλους τους κεντρικούς δρόμους. Είναι και τα δημόσια πάρκα τα οποία είναι καθαρά, συντηρημένα, ανοιχτά μέρα-νύχτα. Ίσως δεν υπάρχει τίποτε πιο αντίθετο με την εικόνα της τριτοκοσμικής χώρας, του προκατειλημμένου δυτικού επισκέπτη, από την ζωντανή αυτή όαση πρασίνου σε μια πολύβουη πρωτεύουσα, στο κέντρο της οποίας κατοικούν πάνω από πέντε εκατομμύρια άνθρωποι. Κάτοικοι οι οποίοι, δυστυχώς, βοηθούντος του πακτωλού κρατικών εσόδων από τα πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου της χώρας εξασφαλίζουν βενζίνη σε τιμές κάτω του νερού και πάνε, όπως λέμε, «και στο περίπτερο» με τα γιωταχί τους. Έτσι, μια απόσταση πέντε χιλιομέτρων διανύεται σε μια ώρα, αν επιζήσεις της τρελής οδήγησης την οποία υποτίθεται ότι ελέγχουν οι άψογα αλλά ματαίως λειτουργούντες φωτεινοί σηματοδότες. Η βραδύτητα της εποχούμενης όδευσης αποβαίνει ωστόσο επωφελής για τον χασομέρη επισκέπτη, ο οποίος, καθώς τα ταξί είναι πάμφθηνα και οι οδηγοί καλοσυνάτοι, έχει την ευκαιρία να παρατηρεί άνετα τα διαδραματιζόμενα στα επίσης καθαρά πεζοδρόμια της πόλης. Παρατήρηση πρώτη: δεν υπάρχει, εμφανώς τουλάχιστον, εξαθλίωση, τα εμπορικά μαγαζιά ξεχειλίζουν από παραδοσιακά εδώδιμα και όποιο προϊόν η «τρισκατάρατη» Δύση έχει επιβάλλει παγκοσμίως. Οι παραδοσιακοί καφενέδες και οι νεωτερικές καφετέριες, όπου σερβίρεται τσάι και απαγορεύεται αυστηρά το αλκοόλ, σφύζουν από ζωή. Παρατήρηση δεύτερη: ξεχωρίζει η αεικίνητη πανταχού παρούσα θορυβώδης νεολαία και οι υποχρεωτικά καλυμμένες με μαντίλια γυναίκες. Μαυροφορεμένες όσες ηθελημένα, μάλλον, φέρουν τη μαντίλα ή πολύχρωμες με κομψά παντελόνια τζιν και ψηλά τακούνια οι υπόλοιπες, αναγκαστικά συμμορφωμένες, υποθέτω, με το μουσουλμανικό δόγμα του καθεστώτος περί της γυναικείας αξιοπρέπειας. Παρατήρηση τρίτη: οι μετατροπές συναλλάγματος διεξάγονται παντού, προφανώς υπό τα όμματα, αν όχι με την ενθάρρυνση του καθεστώτος, το οποίο επωφελείται από το εισρέον ξένο συνάλλαγμα σε εποχές διεθνούς απομόνωσης της χώρας, εξαιτίας των κυρώσεων (sanctions) οι οποίες έχουν αναστείλει ή περιορίσει τις εμπορικές συναλλαγές με το εξωτερικό. Και μια απροσδόκητη έκπληξη για τους έλληνες επισκέπτες: το ευρώ είναι παντοδύναμο, πιο επιθυμητό και από το δολάριο και βέβαια παντού αποδεκτό έναντι του πλήρως απαξιωμένου από τον υψηλότατο πληθωρισμό εθνικού νομίσματος (δεν αξίζει ούτε το χαρτί στο οποίο είναι τυπωμένο). Φαντάζομαι, δεν έχουν φθάσει ακόμη εκεί τα νέα για τα δεινά που σωρεύει η Ευρωζώνη στην πλάτη των λαών η τυραννική, κατά τους ανυποχώρητα «αντισυστημικούς» της καθ’ ημάς Ανατολής. Παρατήρηση τέταρτη: τα γκράφιτι στους τοίχους είναι τριών, κυρίως, ειδών. Είτε θύουν στην προσωπολατρία των αγιατολάδων, είτε στους πεσόντες ήρωες του πολέμου Ιράν-Ιράκ, είτε στη συμβολική του καθεστώτος τοπιογραφία, η οποία αναπαριστά την αρμονία και το παραδείσιο κάλλος του μουσουλμανικού κόσμου. Τίποτε περισσότερο από αυτά τα γκράφιτι δεν αναδεικνύει την εθνική εμμονή του σύγχρονου θεοκρατικού Ιράν με το πράσινο –προβεβλημένο χρώμα του εθνικού συμβόλου, της σημαίας– και το μαύρο. Μεταφορικά, το «πράσινο», χρώμα της ελπίδας, έχεις την αίσθηση ότι ενσαρκώνεται κυρίως, όπως θα δούμε στη συνέχεια, στη συμπεριφορά της νεολαίας και των γυναικών, πρωταγωνιστών του Πράσινου Κινήματος που εναντιώθηκε με αιματηρές διαδηλώσεις στη δεύτερη εκλογή του αποχωρούντος Προέδρου. Ο σκηνοθέτης Ασγκάρ Φαραντί απεικόνισε και τις δύο εκδοχές αυτής της ηθικής εξέγερσης στην ταινία του Ένας χωρισμός (2011), ακόμη ένα δείγμα της άνοιξης του ιρανικού κινηματογράφου. Τι αφηγείται ο Φαραντί; Σε ένα σύγχρονο νοικοκυριό, σκηνογραφημένο σχεδόν πάνω στα δυτικά πρότυπα κατανάλωσης, μια πυρηνική οικογένεια βυθίζεται σε βαθιά κρίση με αφορμή τη διαχείριση της άνοιας του θνήσκοντος πατέρα του συζύγου. Απέναντι στην αμφιταλάντευση και τη σύγχυση του νεαρού άνδρα, εγκλωβισμένου στις παραδοσιακές υποχρεώσεις προς τον πατέρα του και την αγάπη προς τη γυναίκα του ορθώνεται η ψυχρή αδιαπραγμάτευτη αυτονομία της επαναστατημένης συζύγου η οποία τον εγκαταλείπει. Αιτία της εγκατάλειψης η αδυναμία του συζύγου να ανταποκριθεί στα αιτήματα του σύγχρονου βίου. Τη σύγκρουση παρατηρεί σιωπηλά αλλά με ένταση η δεκαπενταετής θυγατέρα τους. Στο τέλος, ενώ το ζευγάρι καταφεύγει στη δικαιοσύνη, το κορίτσι εγκαταλείπει συναισθηματικά και τους δύο. Με αυτή την αφήγηση ο Φαραντί σκιαγραφεί, εμμέσως πλην σαφώς, τις επιπτώσεις στην ιδιωτική σφαίρα των συλλογικών αδιεξόδων του σημερινού Ιράν. Η επενδυμένη την ασφάλεια του παραδοσιακού ρόλου της ανδροκρατία αμφισβητείται από την ορμή του ελαύνοντος (δυτικού) καταναλωτικού μοντέλου και την ανερχόμενη αντίσταση των πολιτικά και πολιτιστικά καταπιεσμένων νέων και γυναικών. Μπορεί να φαίνεται τραβηγμένη αυτή η διαπίστωση, αλλά εκεί που συναντήσαμε και μιλήσαμε με νέο κόσμο, για παράδειγμα στην Εθνική Βιβλιοθήκη και το Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης, ήταν κάτι περισσότερο από εμφανής η διάθεση αμφισβήτησης, αν όχι γελοιοποίησης της άκαμπτης, γεροντικής δεοντολογίας του καθεστώτος. Αντίθετα ξεχείλιζε το ενδιαφέρον, κυριολεκτικά η δίψα, για το ενδεχόμενο «να φύγουν», να συνεχίσουν μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό, υποθέτω όχι μόνο για λόγους ακαδημαϊκούς. Χαρούμενα πρόσωπα, πυρετώδη βλέμματα, στόματα που δεν έκλειναν. Γελούσαν με τους περιορισμούς στο Διαδίκτυο που έχουν επιβληθεί υποτίθεται για λόγους εθνικής ασφάλειας και σου πάσαραν, ανενδοίαστα, σε πρώτη ευκαιρία, τον αντιμπλόκ κωδικό για να συνδεθούμε, όπως και αυτοί, με όποιο διεθνή ιστότοπο επιθυμούμε. Οι καθηγητές τους παρακολουθούσαν χωρίς, τουλάχιστον εμφανώς, να παρεμβαίνουν. Τι συμβαίνει; Η αόρατος χειρ του καθεστώτος είναι εμφανής μόνο στην ευταξία του περιβάλλοντος. Εμείς ζηλεύουμε τους καθαρούς χώρους και την ασυνήθιστη στα μέρη μας ηρεμία του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος. Αίσθημα που μεγεθύνεται στην επίσκεψη στην αχανή, υπερσύγχρονη αρχιτεκτονικά και λειτουργικά Εθνική Βιβλιοθήκη, στα πολυτελή προάστια της πόλης σε υψόμετρο 1700 μέτρων, η οποία είναι γεμάτη από αναγνώστες και, υποθέτω, ερευνητές λόγω της πλούσιας συλλογής της αρχειακών τεκμηρίων και κειμηλίων. Ξεχωρίζουν, στα δυτικά μας μάτια, η παρουσία στην είσοδο των μαυροφορεμένων, στην πλειονότητά τους γυναικών οι οποίες αναζητούν βιβλιογραφικές πηγές μπροστά στις οθόνες υπολογιστών τελευταίου τύπου. Η μαντίλα αφήνει μόνο το λευκό πρόσωπο ξεσκέπαστο. Μια δυσκολοχώνευτη αλλά αναγκαία προσγείωση στη μαύρη πραγματικότητα. 3. Μαύρο με αποχρώσεις του γκρι Είναι προεκλογική περίοδος. Θα εκλέξουν τον διάδοχο του διαβόητου εθνικολαϊκιστή Προέδρου Αχμαντινετζάντ, θαυμαστή του μακαρίτη Τσάβες, ο οποίος, κατά γενική ομολογία, τα έχει κάνει θάλασσα στην οικονομία, εν μέρει και γιατί ο έξαλλος αντιαμερικανισμός του έχει εντείνει τις εμπορικές κυρώσεις εναντίον της χώρας. Θα συμπλήρωνα, όπως είναι φυσικό, και τις παράνομες συναλλαγές με το εξωτερικό προκειμένου να τροφοδοτηθεί η αυξανόμενη ζήτηση σε καταναλωτικά αγαθά, την οποία χρηματοδοτεί η εκμετάλλευση μιας χώρας από τις πλέον πλούσιες σε κοιτάσματα πετρελαίου. Στην τηλεόραση οι συζητήσεις δίνουν και παίρνουν, αλλά η γλώσσα δεν επιτρέπει να κατανοήσεις τίποτε περισσότερο από όσα δηλώνουν τα αγέλαστα πρόσωπα των μονότονα σαρικοφόρων, γενειοφόρων, ή και τα δύο μαζί, συνομιλητών, καθώς και τα πληκτικά εμβληματικά σκηνικά που θυμίζουν την τηλεοπτική αισθητική του αλήστου μνήμης Υπαρκτού. Λένε ότι στις πάμπολλες εφημερίδες περιλαμβάνονται και όσες αντιπολιτευόμενες έχουν απομείνει μετά τα γεγονότα του 2009. Εκλογές πραγματικές ή σκηνοθετημένη παρωδία; Η διαδικασία των 678 υποψηφιοτήτων οι οποίες υποβλήθηκαν για το αξίωμα του Προέδρου, ώστε να επιλεγούν «οι καταλληλότεροι» από το Συμβούλιο Εκλογών και στη συνέχεια από το δωδεκαμελές Συμβούλιο των Φρουρών, αποτελούμενο από μουσουλμάνους κληρικούς και δικαστές τους οποίους ορίζει ο Ανώτατος Ηγέτης, δεν αφήνει αμφιβολίες περί αντικειμενικότητας. Άλλωστε, μεταρρυθμιστές, όπως οι Χουσεΐν Μουσαβί, άτυπος ηγέτης του Πράσινου Κινήματος του 2009 και Μεχντί Καρουμπί, βρίσκονται σε κατ’ οίκον κράτηση· και ένας άλλος, ο πολύς, ήρωας του πολέμου, πλούσιος έμπορος και μεταρρυθμιστής Ραφσανζανί, έχει αποτραβηχτεί από τον Μάιο. Παρένθεση: όπως θα φανεί στη συνέχεια οι χαρακτηρισμοί «μεταρρυθμιστής» και κατ’ αντιδιαστολή «συντηρητικός» δεν είναι κυριολεκτικοί αλλά εξυπηρετούν την περιχαράκωση του πολιτικού διαλόγου στα ανεκτά από το καθεστώς όρια της διαφωνίας με τον Ανώτατο Ηγέτη. Εντέλει, θα μείνουν στην τελική κούρσα μόνο οκτώ συντηρητικοί υποψήφιοι, οι κατά τις φήμες απόλυτα ή σχετικά αρεστοί στον Ανώτατο Ηγέτη. Υπ’ αυτές τις συνθήκες οι εκλογές μοιάζουν, λογικά, με το συντομότερο ανέκδοτο. Έτσι είναι; Ναι και όχι. Τέσσερις μόλις μέρες πριν τις εκλογές το σκηνικό θα ανατραπεί. Δυο παραιτήσεις δείχνουν τις έντονες πολιτικές ζυμώσεις στο παρασκήνιο που δεν μπορεί ή δεν θέλει να αξιολογήσει ο διεθνής τύπος. Παραιτούνται συγχρόνως οι συντηρητικοί Χαντάτ Αντέλ και Ρεζά Αρέφ. Ο τελευταίος κατόπιν εκκλήσεως του πρώην Προέδρου και μεταρρυθμιστή Χαταμί, ο οποίος στηρίζει πια φανερά την υποψηφιότητα του μετριοπαθούς αλλά μέχρι τότε αουτσάιντερ Ροχανί. Το εκλογικό αποτέλεσμα της 14ης Ιουνίου θα εκπλήξει τους πάντες αποδεικνύοντας τη σύνθετη πραγματικότητα της ιρανικής πολιτικής. Όχι μόνο γιατί προσέρχονται εκουσίως στις κάλπες πενήντα εκατομμύρια ψηφοφόροι, αλλά γιατί εκλέγουν από τον πρώτο κιόλας γύρο ένα υποψήφιο για τον οποίο κανείς, ούτε ο πλέον έγκυρος διεθνής τύπος, δεν μίλαγε προεκλογικά. Ας σημειωθεί ότι από το σύνολο των ψηφοφόρων περισσότερο από το ένα τρίτο είναι κάτω των 30 ετών, δηλαδή έχουν γεννηθεί μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979, ενώ ψήφισαν και πολίτες ευρισκόμενοι εκτός της χώρας. Ο εκλεγείς Χασάν Ροχανί, 64χρονος κληρικός, πολύγλωσσος και διδάκτορας Σκωτσέζικου πανεπιστημίου, δεν ήρθε από το πουθενά. Υπήρξε επιφανής επί σειρά ετών κοινοβουλευτικός και εκπρόσωπος του παντοδύναμου σημερινού Αγιατολά Χαμενεΐ στο Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας. Ήταν επιτελικός διαπραγματευτής, υπό τον πρώην μεταρρυθμιστή Πρόεδρο Χαταμί, του πυρηνικού προγράμματος, κραταιού συμβόλου της εθνικής ανεξαρτησίας, και σφοδρός επικριτής των φοιτητικών διαδηλώσεων το 1999. Όμως, δέκα χρόνια αργότερα, θα υποστηρίξει τις διαδηλώσεις του φιλελεύθερου Πράσινου Κινήματος και στην τωρινή προεκλογική εκστρατεία θα ζητήσει «νίκη της μετριοπάθειας έναντι της ακρότητας» τύπου Αχμαντινετζάντ, προτείνοντας μια συμφιλιωτική εθνική πορεία όπου δεν πρέπει να αναμένονται «λύσεις αύριο το πρωί». Θα προχωρήσει και τολμηρότερα, ζητώντας την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων, εγγύηση πολιτικών δικαιωμάτων, επιστροφή στην «εθνική αξιοπρέπεια», αναδιοργάνωση της οικονομίας και έξοδο από τη διεθνή απομόνωση, ακόμη και αποκατάσταση σχέσεων με τον «προαιώνιο εχθρό», τις ΗΠΑ. Εδώ αρχίζουν κάποια εύλογα ερωτήματα. Τι προκάλεσε σε εκλογικό, αλλά και, κυρίως, σε πολιτειακό επίπεδο αυτή τη δραματική στροφή η οποία εκπλήσσει τους πάντες, ακόμη και τον πλέον πληροφορημένο δυτικό τύπο και τα συμφέροντα που αμέσως ή εμμέσως υποστηρίζει; Ο Ε. Βενέτης, ειδικός αναλυτής της περιοχής, ισχυρίζεται ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται[3]. «Σήμερα οι ομοιότητες της σύγκρουσης της Τεχεράνης με τις ΗΠΑ είναι πολλές», γράφει, «και πάλι αντικείμενο είναι η ενέργεια του Ιράν: τότε [σημ. εννοεί το 1953] ήταν το πετρέλαιο, τώρα είναι η ανάπτυξη πυρηνικής τεχνολογίας για την εκμετάλλευση του ουρανίου και άλλων ραδιενεργών υλικών από τα έγκατα της ιρανικής γης». Δεν θα συμφωνούσα απολύτως με αυτή την αιτιολογία της στάσης των ΗΠΑ έναντι του Ιράν, καθώς η εικόνα είναι πιο περίπλοκη. Αφενός, η απειλή, κατά τους Αμερικανούς, προέρχεται από το υπαρκτό ενδεχόμενο μη ειρηνικής χρήσης της πυρηνικής τεχνολογίας μιας χώρας με ηγετικές φιλοδοξίες στην περιοχή, ενώ τα εσχάτως αποκαλυφθέντα τεράστια σχιστολιθικά κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου από τη Ρωσία μέχρι την Αργεντινή που αναμένεται να αναχαιτίσουν τις τιμές του καυσίμου, προσφέρουν τη δυνατότητα στη Δύση να επιμείνει στις κυρώσεις επί του Ιράν. Όμως, ο Βενέτης φαίνεται να έχει ίσως δίκιο ότι στην ιρανική κοινή γνώμη παραμένει ζωντανή η μνήμη του φιλελεύθερου πρωθυπουργού Μοχαμάντ Μοσαντέκ, πρωταγωνιστή της εθνικοποίησης των πετρελαίων με την στήριξη του τότε Αγιατολά Κασανί, γι’ αυτό άλλωστε κανείς από τους διαπιστευμένους από το καθεστώς συνομιλητές μας ποτέ δεν αναφέρθηκε σε αυτόν[4]. Υπάρχει σήμερα, όμως, μια εντελώς νέα κατάσταση. Αν ο εθνικισμός του φιλελεύθερου κοινοβουλευτισμού τύπου Μοσαντέκ παραμένει εδραίος στους Ιρανούς, ένα εντελώς νέο πολιτειακό καθεστώς έχει επιβληθεί πλήρως, ιδεολογικά και πολιτικά, στη χώρα. Πράγματι, πέρασαν 63 χρόνια από τότε, και μεσολάβησε το σημείο ιστορικής τομής του Φεβρουαρίου 1979, όταν η δυναστεία του αιματοβαμμένου εκσυγχρονιστή Σάχη ανατράπηκε μετά από μαζική λαϊκή κινητοποίηση, υποκινούμενη από το Σιιτικό ιερατείο του επιβλητικού φυσιογνωμικά και πολιτικά Αγιατολά Ρουχόλα Χομεϊνί, από το Ιράκ όπου είχε εξορισθεί και εν συνεχεία από το Παρίσι. Τι συνέβη μετά την Ιρανική Επανάσταση των Αγιατολάδων και την «Ισλαμική Δημοκρατία» που επέβαλε συνεγείροντας μαζικά τους συμπατριώτες του; Σε σύντομο διάστημα εκτός του τυραννικού Σάχη από τη χώρα εκτοπίσθηκαν κακήν κακώς ή εκτελέσθηκαν μαζικά όλοι οι πιθανοί ή απίθανοι πολιτικοί, θρησκευτικοί ή εθνοφυλετικοί αντίπαλοι της κατά Χομεϊνί Ισλαμικής Δημοκρατίας. Μετά τη φυσική εξαφάνιση της εσωτερικής πολιτικής αντιπολίτευσης και απηνείς διωγμούς που οδήγησαν ένα εκατομμύριο Ιρανούς στην εξορία, ο Χομεϊνί και η Ισλαμική Δημοκρατία του επέβαλαν την ισλαμοποίηση της Ιρανικής κοινωνίας, με τη βία και την πειθώ μιας λαϊκιστικής ρητορικής με αντιιμπεριαλιστικές κορώνες, σε μια επιτυχή, όπως αποδείχθηκε κατασκευή της νέας εθνικής ταυτότητας των Ιρανών. Ο πόλεμος με το Ιράκ αποδείχθηκε ένα «θεόπεμπτο» εργαλείο στην προώθηση του στόχου της επανάστασης των αγιατολάδων να κινητοποιήσουν τους Ιρανούς στην υιοθέτηση του Σιιτισμού ως κρατικής ιδεολογίας. Ο γράφων είχε την ευκαιρία να εισπράξει in situ την αφελή, σχεδόν παιδική, παραλλαγή αυτής της, καταρχήν, αξιοσέβαστης θεολογίας όταν εκβιάζεται σε πολιτικό λόγο και πρακτικό κώδικα διαχείρισης της καθημερινότητας του κράτους και των πολιτών. Αυτό ήταν και είναι άλλωστε, παντού και πάντοτε, το τίμημα της απόλυτης, αδιαμεσολάβητης ταύτισης κράτους και θρησκείας. Κατά την ανθρωπολόγο, ερευνήτρια της εξόριστης κοινότητας των Ιρανών, Κάθριν Σπέλλμαν, ο Χομεϊνί και οι οπαδοί του πέτυχαν τον σκοπό τους πείθοντας τις μάζες ότι οι κοινωνικές και πολιτικές τους ιδέες οι οποίες κατάγονται απευθείας από την ιδρυτική πηγή του Ισλάμ, το Κοράνι και τη Σούνα (την παράδοση και την πρακτική του Προφήτη), οφείλουν να διαποτίσουν το Σύνταγμα της χώρας. Συνεπώς η Ισλαμική Δημοκρατία δεν μπορεί παρά να νομιμοποιείται από το προβάδισμα του ισλαμικού κανόνα και την κυριαρχία του κλήρου εντός του κράτους[5]. Μέσα από αυτές τις λογικές ακροβασίες το μαύρο ράσο με το σαρίκι του κλήρου (ποιητικά μακάβριο: λέγεται ότι συμβολίζει το μελλοντικό σάβανο όσων το φέρουν) και η υποχρεωτική ομοιόχρωμη μαντίλα των γυναικών έγιναν όλα αυτά τα «χρόνια της χολέρας» τα καταθλιπτικά σύμβολα της χώρας, στην οποία έλαμψε ένα σπουδαίος αρχαϊκός και θεολογικός πολιτισμός με αποκορύφωμα τον 7ο αιώνα μ.Χ. Ο χρόνος, όχι μόνο για τους ανθρώπους αλλά και τα συστήματα, όταν μάλιστα είναι ολοκληρωτικής νοοτροπίας, αποδεικνύεται πανδαμάτωρ. Με την εξόντωση ή τον εξοστρακισμό της πάσης φύσεως ετερόδοξης αντιπολίτευσης οι ακραίες εμμονές της μουσουλμανικής κυβερνώσας ελίτ του κλήρου, στην οποία ενσωματώθηκαν και οι «μάρτυρες» στρατιωτικοί του δεκαετούς αιματηρού πολέμου με το Ιράκ, αμφισβητήθηκαν. Ακόμη και από ομόδοξους οπαδούς μιας ήπιας εκκοσμίκευσης. Η νέα αντιπαράθεση αποκρυσταλλώθηκε, στη γλώσσα της τρέχουσας πολιτικής ορθότητας, μεταξύ «συντηρητικών» και «μεταρρυθμιστών», με την παράλληλη όξυνση του εθνικισμού ως εθνικολαϊκισμού επί της προεδρίας Αχμαντινετζάντ, η οποία ενόχλησε ακόμη και τον Ανώτατο Ηγέτη. Για λόγους που δεν μπορούν να εξηγηθούν σε αυτό το κείμενο οι επιφανείς μεταρρυθμιστές, όπως οι Χαταμί και Ραφσανζανί, μετά την άνοδό τους στην εξουσία απέτυχαν όταν συγκρούστηκαν με τους συντηρητικούς. Μάλιστα, ο δεύτερος κατηγορήθηκε, παρά τις ικανότητες και το ηρωικό του παρελθόν στον πόλεμο, για σκανδαλώδη διαχείριση του δημόσιου χρήματος. Το κυριότερο: άλλαξε η κοινωνία. Η νέα γενιά, της οποίας το βάρος στο εκλογικό σώμα ήδη αναφέρθηκε, μυήθηκε, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις, στον δυτικό τρόπο ζωής και κατανάλωσης και υιοθέτησε, βοηθούσης της παγκόσμιας ψηφιακής δικτύωσης, ένα φιλελεύθερο λάιφσταϊλ, το οποίο, ευλόγως, μακράν απέχει από τα παλαιομοδίτικα ήθη και τον ακραίο ευσεβισμό του βαθέως μουσουλμανικού καθεστώτος. Σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, εξαιτίας του απομονωτισμού της προεδρίας Αχμαντινετζάντ, και της ενδημούσας ανεργίας των νέων το μίγμα έγινε εκρηκτικό. Αυτή η κοινωνική δυναμική σε συνδυασμό με τα γεγονότα στην Αίγυπτο, τη Λιβύη, τη λεγόμενη «Αραβική Άνοιξη» και, πρόσφατα στην Τουρκία, ίσως οδήγησαν σε έναν «ιστορικό συμβιβασμό» επιβίωσης του καθεστώτος στο πρόσωπο του φιλελεύθερου-συντηρητικού Ροχανί. Δεν θα πρέπει να περάσει ασχολίαστο ότι ο Ακμπάρ Αχμεντί, πρώην πρέσβης του Πακιστάν και καθηγητής Ισλαμικών Σπουδών, όταν ερωτάται, σε πρόσφατη συνέντευξη[6], αν η Αραβική Άνοιξη είναι ένα είδος αναγέννησης του Ισλάμ, απαντά: «Όχι, καμία σχέση». Αν το υψηλότατο ποσοστό που έλαβε, συνεπώς, ο Ροχανί στις προεδρικές εκλογές του Ιουνίου οφείλεται σε έστω προσωρινή ήττα του καθεστώτος Χαμενεΐ ή ελιγμό εκ μέρους του, της τελευταίας στιγμής, έναντι μιας επερχόμενης εξέγερσης των αντιφρονούντων, όπως συνέβη το 2009 με παρ’ ολίγον τραγικά αποτελέσματα, μόνο το μέλλον θα το δείξει. Πάντως, αποτελεί μια εξέλιξη άκρως ενδιαφέρουσα για την πολύπαθη ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και, γιατί όχι, διδακτική των δυσκολιών που έχει ο δυτικός κόσμος να κατανοήσει τις βαθύτερες και βραδύτερες διεργασίες μετασχηματισμού χωρών τις οποίες θεωρεί παγίως καθυστερημένες, στατικές και ανίκανες να συγχρονίσουν, με τον «δικό τους τρόπο», το βήμα τους στο γλίσχρο πλαίσιο του αναδυόμενου «νέου γενναίου κόσμου» του 21ου αιώνα. 4. «Ισλαμική δημοκρατία», τα αναπάντητα ερωτήματα Αναχωρώντας ξημερώματα από το αεροδρόμιο της Τεχεράνης τρεις εβδομάδες σχεδόν πριν τις εκλογές έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται περί παρωδίας με δημοκρατικό μανδύα. Και σημειωτέον δεν έχουν ακόμη αποκλειστεί από το Συμβούλιο των Φρουρών όλοι οι θεωρούμενοι ως μεταρρυθμιστές. Όμως, οι προεκλογικές ζυμώσεις των τελευταίων ημερών, οι παραιτήσεις υποψηφίων υπέρ τρίτων και το συνεχώς διογκούμενο, κυρίως νεανικό ακροατήριο, ενός μετριοπαθούς αλλά κεντρώου φιλελεύθερου υποψηφίου, του Ροχανί, ανατρέπουν πλήρως τα προγνωστικά ακόμη και των εγκυρότερων διεθνών μέσων επικοινωνίας. Θα ήταν ασυγχώρητο λάθος να αγνοήσει κανείς τη σημασία αυτής της αποτυχίας να κατανοηθεί η δυναμική της ιρανικής πολιτικής πραγματικότητας. Προσοχή όμως, δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι ανάλογο. Έστω και αντιστρόφως ανάλογο. Όταν σημειώθηκε, εννοώ, η ανεπιφύλακτα άκριτη υποστήριξη της «επανάστασης των μουλάδων», κατά την ορολογία της εποχής. Μας το θυμίζει το παράθεμα που αντιγράφω παρακάτω, σε ένα εμβληματικό κείμενο της κριτικής αρθρογραφίας για τη δυσοίωνη φύση και τις προοπτικές της «ισλαμικής δημοκρατίας», του μακαρίτη Άγγελου Ελεφάντη, από το οποίο δανείζομαι, ελαφρά παραλλαγμένο, τον τίτλο του παρόντος. Ο ίδιος, συμπτωματικά, τον είχε δανειστεί από έναν σπουδαίο αρθρογράφο της Καθημερινής, τον επίσης εκδημήσαντα Κωνσταντίνο Τσαλόγλου[7]. Να τι έγραφε τότε (Φεβρουάριος του 1979) η δεύτερη τη τάξει ναυαρχίδα της «δημοκρατικής παρατάξεως», εφημερίδα Ελευθεροτυπία: «Δικαιούται να επιδοκιμάσει κανείς ανεπιφύλακτα! Αυτή είναι κάθαρση· αυτή που πραγματοποιεί στην αιμόφυρτη Περσία ο Χομεϊνί. Ούτε “διαρκή”, ούτε “στιγμιαία”, ούτε σοφιστείες, ούτε νομικισμοί, ούτε “δικαστηριακές αμνηστεύσεις”. Επαναστατικά δικαστήρια, συνοπτικές διαδικασίες, αποσπάσματα και τέρμα». Αυτό ήταν το κυριολεκτικά «τρομολάγνο» (ο νοών νοείτω) πνεύμα της εποχής. Και όχι μόνο στις φυλλάδες του μεταπολιτευτικού λαϊκισμού, όχι μόνο στην Ελλάδα της «Αλλαγής». Το φθινόπωρο του 1978 ο φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ επισκέφθηκε δυο φορές το Ιράν ως ανταποκριτής μιας ιταλικής εφημερίδας, πανηγυρίζοντας για τη «μέθη» της επανάστασης και τη βίαιη έκφραση της «συλλογικής θέλησης», εκθειάζοντας την «πολιτική πνευματικότητα» των ηγετών της θεωρώντας ότι αντανακλούσε μια υγιή «θρησκεία μάχης και θυσίας».[8] Βιογραφούμενος από τον αγαπημένο φίλο του ιστορικό Πωλ Βεν εμφανίζεται γοητευμένος από την «ισχυρή προσωπικότητα του Χομεϊνί» και ότι δήλωνε «εντυπωσιασμένος από την απόπειρα να ανοιχτεί μια θρησκευτική διάσταση στην πολιτική». Έλεγε ακόμη: Ακούω τους Γάλλους να γελούν, αλλά ξέρω ότι έχουν άδικο. Εν τέλει, συνάντησε το Χομεϊνί, όταν ο τελευταίος ήταν φιλοξενούμενος της γαλλικής κυβέρνησης. Όταν επέστρεψε είπε αυτολεξεί στον Βεν: καταλαβαίνεις πού πάμε: να ένας άνθρωπος που, με μια μόνο λέξη του είναι ικανός να ρίξει εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές ενάντια στα τανκς στους δρόμους της Τεχεράνης. Και πρόσθεσε ανήσυχος: Μου μίλησε για το κυβερνητικό του πρόγραμμα· αν έπαιρνε την εξουσία, οι βλακείες που θα έκανε δεν θα είχαν τελειωμό. Ο ιστορικός θυμάται: «λέγοντας αυτό, ο Φουκώ σήκωσε τα μάτια στον ουρανό με απόγνωση»[9]. Σε αυτές τις περιπτώσεις, όμως, «ο ουρανός» έχει τη διακριτικότητα να μην απαντάει όπως θα άρμοζε όταν άλλοι οραματίζονται το μέλλον της δημοκρατίας και άλλοι, αλλού, συνήθως μακριά, το πληρώνουν με το αίμα τους. Τι θέλω να πω με όλα αυτά; Κάτι πολύ απλό. Καθώς η προπολιτική βία καταλαγιάζει και ενώ νέα στρώματα με τα δικά τους αδιαιρέτως υλιστικά και μετα-υλιστικά αιτήματα εμφανίζονται στο προσκήνιο, παραδοσιακές κοινωνίες, σαν αυτή του Ιράν, αλλάζουν ραγδαία. Το εύρος και το βάθος της αλλαγής είναι δυσανάγνωστο, τουλάχιστον στους μη ειδικούς των πολιτισμικών σπουδών. Αυτό που σε πρώτη προσέγγιση διαφαίνεται είναι ότι οι απαιτήσεις συνάρθρωσης ή προσαρμογής των παραδοσιακών δομών στον δυτικό δημοκρατικό κανόνα εκδηλώνονται, κυρίως, με την αντιπαράθεση μεταξύ «συντηρητικών» και εκκοσμικευμένων «μεταρρυθμιστών» μουσουλμάνων. Όμως αυτή η κύρια αντίθεση, τόσο απλοϊκή συμβολικά και πραγματολογικά, μπορεί να μην είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Συνεπώς ο μη ειδικευμένος παρατηρητής οφείλει, για τις χειρότερες ή τις καλύτερες διαπιστώσεις και προβλέψεις, να κρατάει μικρό καλάθι. Από την άλλη, μερικά ουσιώδη ερωτήματα θα πρέπει να ελκύσουν την προσοχή του καθότι εξακολουθούν να παραμένουν αναπάντητα αν και παρήλθαν τριάντα τέσσερα χρόνια από την επικράτηση της ιρανικής επανάστασης. Ένας, ας μην το ξεχνάμε, όχι και τόσο μακρύς ιστορικός χρόνος για πολιτειακούς και πολιτισμικούς μετασχηματισμούς αυτής της εμβέλειας. Αυτά τα ερωτήματα συνοψίζει ένας άλλος εκλιπών, ο οποίος υπήρξε ακόμη μια παραφωνία απέναντι στον γενικό εκστατικό θαυμασμό των νεοελλήνων της πρώιμης Μεταπολίτευσης για το τι συνέβη, τότε, στο Ιράν. Πρόκειται για τον θεατρικό κριτικό και επιφυλλιδογράφο Μάριο Πλωρίτη, ο οποίος σε άρθρο του στο Βήμα (18.2.1979) αναρωτιόταν: Ποιο είναι το αύριο της περσικής επανάστασης για κείνην και για τους άλλους; Πού οδηγεί ο θρησκευτικός φανατισμός; Τι είναι, τέλος πάντων, αυτή η ισλαμική δημοκρατία; Τι μπορεί να βγει από το θεοκρατικό δόγμα των σιιτών; Αν τα επαναλαμβάνω είναι γιατί πιστεύω ότι οι απαντήσεις σε αυτά τα φαινομενικά κοινότοπα ερωτήματα μπορεί να ανατροφοδοτήσουν επίκαιρους προβληματισμούς όχι μόνο για την ιδεολογία της χώρας στην οποία απευθύνονται, αλλά, κατά μια απρόσμενη συμπαιγνία των καιρών, και για την κρίση των δημοκρατικών θεσμών στα μέρη μας όπου αναβιώνει, εμβαπτισμένος στα νάματα της μεταμοντέρνας πολιτικής θεωρίας, ένας θάλλων μεταφυσικής καταγωγής εθνικολαϊκισμός. [1] Ευχαριστώ και από εδώ τον Μη Κυβερνητικό Οργανισμό Ibn Sina για την πρόσκληση, καθώς και τον εκπρόσωπό του στην Ελλάδα κ. Ναΐμ Ελγκαντούρ. [2] Για αυτό το πολύ ενδιαφέρον θέμα, όχι και τόσο μακράν της μεταφυσικής στην εξουσία την οποία πραγματεύεται αυτό το κείμενο, βλέπε το εκλαϊκευτικό αλλά ενημερωμένο βιβλίο του Γ. Παπαδογιάννη, Η άνοδος και η πτώση του Homo Economicus. Ο μύθος του ορθολογικού ανθρώπου και η χαοτική πραγματικότητα, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2012, και το εμπεριστατωμένο κριτικό άρθρο του Δ. Μυλωνάκη, «Οικονομική κρίση και οι αντινομίες της οικονομικής επιστήμης», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 118-119, Ιούλ.-Δεκ. 2012. [3] Βλέπε Ευάγγελος Βενέτης, «Επιχείρηση “Αίαντας” στην Τεχεράνη. Η εκμετάλλευση των πετρελαϊκών πηγών του Ιράν και οι διεθνείς γεωπολιτικές σκοπιμότητες στη Μέση Ανατολή», Η Καθημερινή, 16.6.2013. [4] Ως γνωστόν, ο Αγιατολά Κασανί, μετ’ ου πολύ, σε συνεργασία με τον Σάχη Μοχαμάντ Ρεζά Παχλεβί και τις αγγλοαμερικανικές μυστικές υπηρεσίες θα ανατρέψει με στρατιωτικό πραξικόπημα τον Μοσαντέκ. [5] Για μια σύντομη αλλά περιεκτική αφήγηση αυτών των δραματικών γεγονότων βλ. Kathryn Spellman, Religion and Nation: Iranian Local and Transnational Network in Britain, Berghahn Books, Οξφόρδη 2005. [6] Αχμπάρ Αχμέντ, «Να υπάρξει κατανόηση μεταξύ Ισλάμ και χριστιανών», συνέντευξη στον Η. Μαγκλίνη, Η Καθημερινή, 23.6.2013. [7] Άγγελος Ελεφάντης, «Ποιος δεν φοβάται τους αγιατολλάδες;», Ο Πολίτης, τχ. 24, 1979. Εκεί και η παρακάτω στο κείμενο αναφορά στον Μάριο Πλωρίτη. [8] Mark Lilla, The Reckless Mind: Intellectuals in Politics, New York Review of Books, Νέα Υόρκη 2011, σ. 154. (Υπό έκδοσιν από την Athens Review of Books). [9] Πωλ Βεν, Φουκώ. Η σκέψη του, η προσωπικότητά του, μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2011, σ. 238-244.

Déjà vu: Ποιος δεν φοβάται τους αγιατολάδες;

Σύνδεση