Οι λέξεις της επόμενης χρονιάς

Τ.Σ. Έλιοτ, Οι φωνές της ποίησης, μτφρ. Άρης Μπερλής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013, σελ. 264 Την τελευταία φορά που κυκλοφόρησαν στη γλώσσα μας δοκίμια του Έλιοτ για την ποίηση και τους ποιητές πριν δέκα χρόνια (πολλά από αυτά επαναδημοσιεύσεις παλιότερων δοκιμίων του 1983),[1] η συλλογή είχε τον παράδοξο τίτλο Δεν είναι η ποίηση που προέχει, προερχόμενο από ένα στίχο των Τεσσάρων κουαρτέτων του Έλιοτ. Η νέα έκδοση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, με τίτλο Οι φωνές της ποίησης, περιλαμβάνει δοκίμια του Έλιοτ που δεν έχουμε ξαναδεί συγκεντρωμένα στα ελληνικά, εκτός από το “Ας κρίνουμε τον κριτικό” που βρίσκουμε και σε παλιότερες συλλογές δοκιμίων. Πρόκειται για το τρίτο βιβλίο από τη σειρά Οι ποιητές μιλούν για την ποίηση, που μας έχει δώσει ακόμα την Τέχνη του στίχου του Χόρχε Λουίς Μπόρχες (2006) και το Ο ποιητής και η πολιτεία (2012) του Γ. Χ. Ώντεν. Είναι το ίδιο κομψό και εύχρηστο όπως και τα προηγούμενα, «πολυτέλεια» η οποία ταιριάζει στη βαρύτητα των έργων που περιλαμβάνει και μοιάζει να μας καθησυχάζει ότι Η ποίηση μετράει και πολύ μάλιστα. Η έκδοση περιλαμβάνει οχτώ δοκίμια του Έλιοτ, όλα «δοκίμια γενίκευσης», σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του ίδιου, την οποία ακολουθεί και ο Φρανκ Κέρμοντ στη δική του επιλογή δοκιμίων από το έργο του ποιητή.[2] Πρόκειται για δοκίμια δηλαδή που δεν εξειδικεύονται στη μελέτη και την αξιολόγηση ενός μόνο συγγραφέα, αλλά εστιάζονται σε θεωρητικά λογοτεχνικά ζητήματα. Η έκδοση δεν περιλαμβάνει πρόλογο σχετικά με τις επιλογές των κειμένων, κάτι που θα ήταν περιττό αφού τα δοκίμια μιλάνε από μόνα τους και αλληλοσυμπληρώνονται. Πολύ σημαντικές είναι οι ημερομηνίες, οι οποίες παρέχονται στη Βιβλιογραφία του ανά χείρας βιβλίου, αφού, όπως τονίζει ο Έλιοτ, αποτελεί κριτικό σφάλμα να προσπαθεί κάποιος να κατανοήσει ένα έργο ξεκομμένο από την εποχή του[3] (σ. 215). Το δοκιμιακό έργο του Έλιοτ είναι πολύπτυχο και περιλαμβάνει επίσης, εκτός από τα λογοτεχνικά, δοκίμια θρησκευτικής, κοινωνικής και πολιτικής κριτικής, όλα σημαντικά και με μεγάλη απήχηση στην εποχή του. Από τα κείμενα του παρόντος τόμου, τα έξι εστιάζουν σε θέματα ποιητικής και λογοτεχνίας, ένα από αυτά αγγίζει θέματα λογοτεχνίας από τη σκοπιά της θρησκείας, ενώ το τελευταίο, το οποίο έχει ρόλο-κλειδί στην κατανόηση του έργου του Έλιοτ, έχει ως θέμα την ίδια τη λειτουργία της κριτικής. Από τα οχτώ δοκίμια τα δύο πρώτα ανήκουν στα νεανικά κείμενα του Έλιοτ και τα υπόλοιπα αποτελούν διαλέξεις που έδωσε αργότερα, μεταξύ 1944-1961. Σκέψεις για τον ελεύθερο στίχοΕίναι σημαντικό ότι ο τόμος αυτός ξεκινάει με δύο από τα πρώτα κριτικά έργα του Έλιοτ και τελειώνει με ένα από τα σημαντικότερα και ωριμότερά του. Οι “Σκέψεις για τον ελεύθερο στίχο” (1917) ανήκουν στην πρώτη περίοδο του κριτικού του έργου, τότε που έγραφε άρθρα για το The Egoist και το New Statesman. Είναι ένα άρθρο πολεμικής που χαρακτηρίζεται από αυτό που ο Έλιοτ ονόμασε δυναμισμό της νεότητας. Είναι, όπως ο ίδιος ο ποιητής γράφει στο “Ας κρίνουμε τον κριτικό”, «παραπροϊόν της δημιουργικής του δράσης», αφού σχετίζεται με το ζήτημα του ελεύθερου στίχου που τον απασχολούσε τότε. Ο Έλιοτ επιτίθεται σθεναρά όχι στον ελεύθερο στίχο, τον οποίο αξιοποίησε όσο κανένας άλλος μαζί με τον συνάδελφό του Έζρα Πάουντ,[4] αλλά στην τυφλή υπακοή σε μια λογοτεχνική μόδα. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα αγγλικά ο τίτλος είναι “Σκέψεις για τον vers libre” και όχι “free verse”. Ας μην ξεχνάμε ότι ο όρος στην αρχή ήταν υποτιμητικός, αργότερα έγινε σύνθημα, πριν κατοχυρωθεί τελικά σαν αποδεκτός λογοτεχνικός όρος.[5] Ο Έλιοτ κρατά τη γαλλική ονομασία για να τονίσει την καταγωγή του φαινομένου. Ο ελεύθερος στίχος εμφανίστηκε το 1886, τη χρονιά που το La Vogue δημοσίευσε απανωτά τα ελευθερόστιχα “Marine” και “Mouvement” του Ρεμπώ από τις Illuminations, μεταφράσεις των Leaves of Grass του Γουίτμαν από τον Λαφόργκ, δέκα ελευθερόστιχα ποιήματα του ίδιου του Λαφόργκ, καθώς και των Γκούσταβ Καν, Πωλ Άνταμ και Ζαν Μωρεάς. Ακολούθησε μια έκρηξη ποιητικής παραγωγής σε ελεύθερο στίχο, που, όπως ήταν αναμενόμενο, είχε σαν αποτέλεσμα την παραγωγή καλών αλλά και πολύ κακών ποιημάτων. Ο ελεύθερος στίχος έφερε την ελευθέρωση από την ισοσυλλαβία, εισήγαγε την απρόβλεπτη ομοιοκαταληξία και την πολυρυθμία έναντι της μονοτονίας του ρυθμού. H πολυμορφία στα μέτρα και τον ρυθμό που έφερε η συλλαβική ποικιλία είχε σαν συνέπεια την πολυσημία στο νόημα. Έτσι ο ελεύθερος στίχος είχε ένα επιπλέον πλεονέκτημα: δεν ήταν δυνατόν να τον μιμηθεί κανείς, γιατί ήταν μοναδικός. Κάθε ποιητής μπορούσε να τον διαπλάσει ανάλογα με τη θεματολογία, τη διάθεση και την ιδιοσυγκρασία του. Επιπλέον ο ελεύθερος στίχος είναι πιο κοντά στην ομιλούμενη γλώσσα, το «κουβεντιαστό ύφος» που θά ’λεγε ο Σεφέρης, κάτι που ο Έλιοτ θεωρούσε κριτήριο της καλής ποίησης (σ. 129). Ο Έλιοτ επιτίθεται στη μόδα που θέλει τον ελεύθερο στίχο μόνο αρνητικά προσδιορισμένο σαν «απουσία σχεδίου, απουσία ομοιοκαταληξίας και απουσία μέτρου» και τονίζει: «Αν ο ελεύθερος στίχος είναι μια γνήσια στιχουργική μορφή, θα έχει έναν θετικό ορισμό». Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, στο δοκίμιό του “Η μουσική της ποίησης”, ο ώριμος πια Έλιοτ επανέρχεται στο θέμα του ελεύθερου στίχου για να δώσει τον θετικό αυτό ορισμό. ΆμλετΤο νεανικό αυτό δοκίμιο είναι ένα από εκείνα που θα κάνουν τον Έλιοτ αργότερα στο “Ας κρίνουμε τον κριτικό” να απολογηθεί, τόσο για τον προκλητικό τόνο της φωνής του όσο και για την κριτική προκατάληψη με την οποία αντιμετώπιζε τότε το έργο του Σαίξπηρ (σ. 227-228). Το δοκίμιο παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί με αυτό ο Έλιοτ έκανε ευρύτερα γνωστό τον όρο που ο Σεφέρης μετέφρασε ως «αντικειμενική συστοιχία» (objective correlative). Στην παρούσα έκδοση ο Μπερλής καινοτομεί μεταφράζοντας «αντικειμενική αντιστοιχία», όρος που είναι πιο κοντά στο correspodance και δίνει έμφαση στην αναλογία, ενώ η μετάφραση του Σεφέρη με το πρόθεμα «συ-» τονίζει την κοινή «συνέργεια» και τον «συσχετισμό» μεταξύ των στοιχείων του ποιήματος που προϋποθέτει ο όρος του Έλιοτ για να επιτευχθεί η μετάδοση της συγκίνησης. Παρ’ όλο που η κριτική του Έλιοτ δεν πέτυχε να πείσει το κοινό ότι ο Άμλετ ήταν μια αποτυχημένη προσπάθεια του Σαίξπηρ, ο όρος είχε μεγάλο λογοτεχνικό αντίκτυπο, αν και ο Έλιοτ τον απέρριψε αμέσως και δεν τον χρησιμοποίησε ποτέ ξανά.[6] Ο όρος «αντικειμενική αντιστοιχία» είναι πολύ παλιός, τον βρίσκουμε στις Διαλέξεις για την Τέχνη του Γουάσινγκτον Άλστον (1850) αλλά και στον Γουόλτερ Πέιτερ[7] και τον Σίλλερ.[8] Στην πραγματικότητα ο όρος «αντικειμενική αντιστοιχία» σχετίζεται με το εικονιστικό κίνημα του 20ού αιώνα (imagism). Έχει να κάνει με την προσπάθεια του Έλιοτ να βρει μια «μέση οδό» ανάμεσα στον άκρατο υποκειμενισμό από τη μια και τον άκρατο αντικειμενισμό στην ποίηση από την άλλη. Στο δοκίμιό του για τον Πάουντ, ορίζει τον εικονισμό ως τη «θεωρία ότι η ποίηση συνίσταται στο να αποδίδει συμπαγή αντικείμενα, έτσι ώστε τα συναισθήματα που παράγονται από τα αντικείμενα να γεννηθούν στον αναγνώστη».[9] Ένας από τους λόγους που ο Έλιοτ εγκατέλειψε τον όρο μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι ο όρος είναι στην πραγματικότητα μια ταυτολογία: «τα συναισθήματα που προκαλούνται από ένα έργο τέχνης πρέπει να είναι προϊόντα των στοιχείων του έργου αυτού».[10] Η εγκατάλειψη του όρου μπορεί και να οφείλεται στο γεγονός ότι το πρώιμο έργο του Έλιοτ μέχρι και την Έρημη χώρα έχει πολλά στοιχεία του εικονισμού, στη συνέχεια όμως η ποίησή του παίρνει άλλο δρόμο.[11] Τι είναι το κλασικό;Από τις εφτά τουλάχιστον διαφορετικές έννοιες που αποδίδονται στο κλασικό στη σύγχρονη δυτική λογοτεχνία,[12] ο Έλιοτ στο δοκίμιο αυτό ορίζει το κλασικό με δύο τρόπους: πρώτα σαν αντίθεση στον ρομαντισμό, σαν έμφαση στην ποιητική μορφή και τη συνειδητή μαστοριά, σε αντίθεση με την άκριτη έκφραση προσωπικών συναισθημάτων, θέση που είχε εκφράσει ήδη από το 1920 στο Ιερό δάσος. Στη συνέχεια ορίζει το κλασικό σαν συνώνυμο του «σπουδαίου», «καθιερωμένου» λογοτεχνικού έργου, το οποίο για τον Έλιοτ είναι προϊόν ενός ώριμου πολιτισμού και ενός ώριμου καλλιτέχνη, εκφρασμένο στο «κοινό ύφος της εποχής του», με τα χαρακτηριστικά του πολιτισμού που το γέννησε αλλά και με παγκόσμια απήχηση (σ. 51-60). Ο ορισμός του κλασικού από τον Έλιοτ προσφέρει πολλή τροφή για σκέψη ακόμα και στην εποχή μας και φυσικά σηκώνει πολλή συζήτηση. Αφού η έννοια του κλασικού έχει πάρα πολλές μορφές και δημιουργείται έτσι κι αλλιώς post factum, θα πρέπει να δούμε και το ιστορικό πλαίσιο για να καταλάβουμε τους σκοπούς του Έλιοτ. Γραμμένο το 1944, αμέσως μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το δοκίμιο αυτό ήταν η διάλεξή του στη Βιργιλιανή Εταιρεία η οποία είχε ιδρυθεί ένα χρόνο νωρίτερα με πρώτο πρόεδρο τον ίδιο τον Έλιοτ. Τόσο η ίδρυση της Εταιρείας, όσο και το δοκίμιο αυτό δείχνουν την αγωνία του Έλιοτ για την τύχη της λογοτεχνίας στη μεταπολεμική Ευρώπη. Ο Έλιοτ ορίζει το κλασικό λογοτεχνικό έργο ως δημιούργημα μιας εποχής «όπου η κοινωνία θα επιτύχει τάξη και σταθερότητα, ισορροπία και αρμονία». Αποβλέποντας στην αποκατάσταση της σταθερότητας και της ασφάλειας στην Ευρώπη, ο Έλιοτ καταφεύγει στο κλασικό πρότυπο: θεωρεί τον Βιργίλιο πατέρα της λογοτεχνίας της Ευρώπης: «Το αίμα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας είναι λατινικό και ελληνικό», «ο κλασικός μας, ο κλασικός όλης της Ευρώπης είναι ο Βιργίλιος» και θεωρεί ότι μόνο αν η Ευρώπη αναγνωρίσει τον Βιργίλιο ως πρότυπο θα έχει το κοινό μέτρο που κινδυνεύει να χάσει μετά τον πόλεμο: «η διατήρηση του προτύπου είναι το κόστος της ελευθερίας μας, η άμυνα της ελευθερίας έναντι του χάους». Τι είναι η ελάσσων ποίησηΣτη συλλογή των πεζών του Για την ποίηση και τους ποιητές (1957) ο Έλιοτ βάζει το δοκίμιο αυτό πριν από το “Τι είναι το κλασικό”. Τα δύο κείμενα είναι συμπληρωματικά: γραμμένο την ίδια εποχή (1944), το δοκίμιο προσπαθεί να θέσει κάποια επιπλέον κριτήρια για το τι συνιστά μείζονα και τι ελάσσονα ποίηση. Εξετάζοντας τις δύο έννοιες ο Έλιοτ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το θέμα του προσωπικού γούστου εμπλέκεται τόσο πολύ εδώ, ώστε θα πρέπει κανείς να αφήσει το χρόνο μοναδικό κριτή για το τι αποτελεί μεγάλο και τι δευτερεύον ποιητικό έργο. Όσον αφορά όμως τη σύγχρονη ποίηση, οι οδηγίες του Έλιοτ είναι σαφείς: το ερώτημα που βοηθάει τον αναγνώστη εδώ δεν είναι αν κάποιος ποιητής είναι σημαντικός ή ασήμαντος αλλά αν είναι γνήσιος, γιατί αν πληροί το κριτήριο της γνησιότητας τότε θα οδηγήσει τον αναγνώστη και στο υπόλοιπο έργο του, κάτι που αποτελεί το πραγματικό κριτήριο για την αξία του ποιητή. Η μουσική της ποίησηςΓραμμένο το 1942, το δοκίμιο αυτό από τη συλλογή Για την ποίηση και τους ποιητές αποτελεί, όπως είπαμε παραπάνω, συμπλήρωμα του πρώτου δοκιμίου του Έλιοτ για τον ελεύθερο στίχο, ενώ προαναγγέλλει κατά κάποιον τρόπο το αμέσως επόμενο. Στην αρχή ο Έλιοτ εκφράζει ξεκάθαρα την αμηχανία του για τα νεανικά δοκίμιά του, ενώ σπεύδει να δικαιολογηθεί λέγοντας ότι οι απόψεις του πρέπει να εκτιμηθούν σε σχέση με την ποίηση που γράφει ο ίδιος (σ. 122). Αξιοσημείωτη, στο δοκίμιο αυτό, είναι η θέση του Έλιοτ για τη σχέση της ποίησης με την κοινή γλώσσα: «Κάθε επανάσταση στην ποίηση τείνει να είναι, και μερικές φορές διακηρύσσει ότι είναι, μια επιστροφή στην κοινή γλώσσα» (σ. 134). Η ιδέα αυτή αποτελεί το απόσταγμα της ποιητικής πρακτικής του Έλιοτ αλλά και των κριτικών δοκιμίων με τα οποία καταπιάστηκε για πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα. Τώρα είναι σε θέση να δώσει τον θετικό ορισμό για τον ελεύθερο στίχο που αναζητούσε το 1917: «είναι ώρα να θυμηθούμε ότι η μουσική του στίχου δεν είναι ζήτημα στίχου προς στίχο, αλλά ολόκληρου του ποιήματος. Μόνον όταν έχουμε αυτό κατά νου, μπορούμε να προσεγγίσουμε το επίμαχο ζήτημα του μορφικού σχεδίου και του ελεύθερου στίχου» (σ. 147-8). Χαρακτηριστικό είναι ότι δεν χρησιμοποιεί πια για να ειρωνευτεί τον όρο vers libre αλλά το free verse σαν αποδεκτό λογοτεχνικό όρο: [ο ελεύθερος στίχος] «ήταν η επιμονή στην εσωτερική ενότητα που είναι μοναδική σε κάθε ποίημα, ενάντια στην εξωτερική ενότητα που είναι τυπική. Το ποίημα προηγείται της φόρμας, υπό την έννοια ότι η φόρμα βγαίνει από την προσπάθεια που κάνει κάποιος να πει κάτι» (σ. 150). Οι τρεις φωνές της ποίησηςΕνώ ο τίτλος του δοκιμίου παραπέμπει στον ήχο της ποίησης και φέρνει στο μυαλό την απαγγελία, δεν είναι ο ήχος μόνο που απασχολεί εδώ τον Έλιοτ. Το δοκίμιο πραγματεύεται το θέμα της «εσωτερικής φωνής» στην ποίηση, αυτής που απευθύνεται στο «εσωτερικό αυτί» του αναγνώστη. Σύμφωνα με την θεωρία του Έλιοτ, στην ποίηση υπάρχουν τρεις φωνές: αυτή του ποιητή που στοχάζεται μόνος, αυτή του ποιητή που απευθύνεται στο κοινό και αυτή του δραματικού χαρακτήρα ή της περσόνας σε ένα δραματικό έργο. Ο Έλιοτ παραδέχεται ότι η διάκριση δεν είναι αυστηρή, ότι υπάρχει αλληλοεπικάλυψη και αυτή είναι η γοητεία των «φωνών». Για να το αποδείξει αυτό φέρνει πολλά παραδείγματα από την ποίηση των συγχρόνων αλλά και των παλαιοτέρων και αυτό κάνει το δοκίμιο συναρπαστικό. Το δοκίμιο γενικά αποτελεί κλειδί και για την κατανόηση του έργου του ίδιου του Έλιοτ. Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι πίσω από τη θεωρία του Έλιοτ για τις τρεις φωνές βρίσκεται η έννοια του αριστοτελικού ήθους, η ιδέα ότι πίσω από τις διαφορετικές φωνές βρίσκεται η αυθεντική μοναδική φωνή του ποιητή που οργανώνει όλα τα προσωπεία. Όμως ο Έλιοτ δεν μιλάει εδώ απλά για ποιητικά είδη αλλά και για διαδικασίες. Η παρακάτω θέση του για τη διαδικασία της γραφής, και για το πώς ο ποιητής δουλεύει μαζί με τη γλώσσα, είναι πρωτοποριακή: ο ποιητής, μας λέει ο Έλιοτ, «δεν γνωρίζει τι έχει να πει ωσότου το πει· και στην προσπάθεια να το πει δεν τον απασχολεί να κάνει τους άλλους να καταλάβουν» (σ. 178). Αν και θα ήταν παρατραβηγμένο μέσα από τέτοιες δηλώσεις και μόνο να χαρακτηρίσει κανείς τον Έλιοτ σαν πρώιμο δομιστή ή μεταδομιστή (poststructuralist),[13] η συγγένεια που έχει η θεωρία του με την άποψη των δομιστών ότι «η γλώσσα σχηματίζει υποκείμενα αντί να υπηρετεί σαν εργαλείο μέσα από το οποίο ένα πρωτότυπο υποκείμενο ομιλεί»,[14] αξίζει περισσότερης διερεύνησης προκειμένου να αποδειχθεί με ερευνητικά δεδομένα με ποιο τρόπο η σκέψη του Έλιοτ συνέβαλε στην εξέλιξη των θεωριών για τη γλώσσα και τη σχέση υποκειμένου και αντικειμένου.[15] Θρησκεία και λογοτεχνίαΤο ιστορικό-βιογραφικό πλαίσιο είναι απαραίτητο εδώ για την κατανόηση της σημασίας αυτού του δοκιμίου. Γραμμένο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1932), τη χρονιά που τυπώθηκε στην Αγγλία μια εκδοχή του Εραστή της Λαίδης Τσάτερλυ του Ντ. Χ. Λώρενς, το κείμενο αυτό εκφράζει την ανησυχία του Έλιοτ για την πορεία της λογοτεχνίας, την αύξηση της λογοτεχνικής παραγωγής και τη δική του συμβολή στα λογοτεχνικά τεκταινόμενα, τόσο ως ποιητή αλλά πολύ περισσότερο ως βαθιά θρησκευόμενου ανθρώπου. Ο προβληματισμός του Έλιοτ, αν και υπερβολικά διδακτικός και συνταγολογικός εδώ, είναι απαραίτητος για την κατανόηση του κλίματος που τον οδήγησε στη σύνθεση των Τεσσάρων κουαρτέτων. Ας κρίνουμε τον κριτικόΌπως είπαμε στην αρχή, το δοκιμιακό έργο του Έλιοτ είναι πολύπτυχο: όλες οι πλευρές φωτίζουν η μία την άλλη και όλες μαζί φωτίζουν το ποιητικό του έργο. Επειδή είναι πολύπτυχο, θα μπορούσε κάποιος να το τεμαχίσει προβάλλοντας κάποιες μόνο πλευρές προκειμένου να υποστηρίξει, για παράδειγμα, ότι το έργο του Έλιοτ δεν γίνεται κατανοητό, παρά μόνο μέσα από το πρίσμα της ευλαβικής θρησκευτικότητάς του. Ή, ακόμα να τον παρουσιάσει ως αντιδραστικό, φιλομοναρχικό, συντηρητικό λογοτεχνικό πρότυπο. Νεότεροι μελετητές μπορεί να δουν στον Έλιοτ τον πρόδρομο του δομισμού ή ακόμα και του μεταμοντερνισμού.[16] Όπως και να έχει, στο δοκίμιό του “Ας κρίνουμε τον κριτικό” (1961) ο Έλιοτ θέτει τις βάσεις για την πρόσληψη του κριτικού του έργου προειδοποιώντας για τους κινδύνους της κριτικής που βλέπει ένα έργο ξεκομμένο από την εποχή του και από το υπόλοιπο έργο ενός συγγραφέα. Και μας προειδοποιεί αποκηρύσσοντας πρώτα-πρώτα τα δικά του κριτικά λάθη, με μια εντιμότητα πολύ διδακτική για όποιον ασχολείται με την άσκηση κριτικής. Η κατάτμηση ή η απομόνωση ενός κριτικού έργου ή μιας δήλωσης ενός συγγραφέα μάς στερεί τη δυνατότητα να διαπιστώσουμε την εξέλιξή του, την ωρίμανσή του στο πέρασμα του χρόνου. Έτσι ο Έλιοτ αποκηρύσσει με πολύ σκληρά λόγια τη νεανική έπαρση και προπέτειά του (σ. 225) εξηγώντας ταυτόχρονα πώς η μονομερής και ξεκομμένη παρουσίαση των λόγων του μπορεί να συσκοτίσει την αλήθεια και να χειραγωγήσει την κοινή γνώμη (σ. 226). Κοιτάζοντας πίσω του αποδέχεται την εξέλιξη, απορρίπτει τις κριτικές υπεραπλουστεύσεις και τις γενικεύσεις και παραδέχεται την μεροληψία της ανθρώπινης κρίσης (σ. 249). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο ώριμο αυτό δοκίμιό του, ο Έλιοτ, σαν καλλιτέχνης και κριτικός που έζησε δύο παγκόσμιους πολέμους, μας δίνει ένα μάθημα μεταμέλειας για τις εμπάθειες και τα λάθη της νεότητας, που είναι ταυτόχρονα και ένα μάθημα εξέλιξης όπως το συνοψίζει στα Τέσσερα κουαρτέτα: «Γιατί οι λέξεις της περσινής χρονιάς/ ανήκουν στη γλώσσα της περσινής χρονιάς/ και οι λέξεις της επόμενης χρονιάς/ προσμένουν μια άλλη φωνή.»[17] Στην παρούσα έκδοση, ο δοκιμιακός λόγος του Έλιοτ ακούγεται στα ελληνικά αβίαστος και, κυρίως, σύγχρονος. Ο Μπερλής, με τις μεταφραστικές του επιλογές, φαίνεται να στοχεύει στη συμπύκνωση και την ακρίβεια με απώτερο σκοπό να μεταφέρει το νόημα χωρίς να χάνεται ο αναγνώστης στην απόδοση πολύπλοκων ρητορικών διατυπώσεων του πρωτοτύπου. Με τον τρόπο αυτό το ύφος των δοκιμίων εκσυγχρονίζεται χωρίς απώλειες σε επίπεδο σημασιολογικό. Ένα σημείο μόνο θα είχα να επισημάνω το οποίο θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου να προσεχθεί στην ανατύπωση του βιβλίου: στο δοκίμιο “Τι είναι το κλασικό” ο Έλιοτ χρησιμοποιεί τουλάχιστον τρεις φορές το ρήμα realize («πραγματώνει», «πραγματώνεται») σε σχέση με τη γλώσσα. Ο μεταφραστής ανάλογα με τα συμφραζόμενα, το αποδίδει ως «δραστηριοποιεί», «εκφράστηκε», «αξιοποιήσει». Στην πρώτη περίπτωση, το υποκείμενο του ρήματος είναι το έργο τέχνης και στις άλλες δύο η γλώσσα, αυτό που ο Έλιοτ ονομάζει «γλωσσική ευφυΐα» (genius) ενός λαού, η οποία στα κλασικά έργα πραγματώνει όλο το δυναμικό της, ενώ σε άλλες λογοτεχνίες δεν έχει πραγματωθεί ακόμα στον μέγιστο βαθμό (σ. 70-71). Στη σελίδα 66 χαρακτηριστικά διαβάζουμε: «Κοινό ύφος είναι αυτό που μας κάνει να αναφωνήσουμε, όχι “αυτός ο άνθρωπος είναι δαιμόνιος στη χρήση της γλώσσας”, αλλά “αυτός ο άνθρωπος δραστηριοποιεί το δαιμόνιο της γλώσσας”». Στο πρωτότυπο ο Έλιοτ σκόπιμα αφαιρεί το «αυτός ο άνθρωπος» από το δεύτερο σκέλος της πρότασης λέγοντας απλά ότι «αυτό είναι πραγμάτωση της γλωσσικής ευφυΐας». Η προσθήκη τού «αυτός ο άνθρωπος» μάλλον κάνει δυσνόητο αυτό που θέλει να πει ο Έλιοτ, αφού μας μιλάει για το κοινό ύφος και λέει ότι αυτό είναι απρόσωπο και, όταν το ποίημα είναι βαθιά ριζωμένο σε αυτό, ο αναγνώστης δεν θαυμάζει τον μεμονωμένο συγγραφέα, αλλά τις δυνατότητες της ίδιας του της γλώσσας. Τι εννοεί ο Έλιοτ φαίνεται ξεκάθαρα και στο δοκίμιο “Η μουσική της ποίησης” όπου λέει ότι η γλώσσα του ποιητή «πρέπει να έχει μια τέτοια σχέση με τη γλώσσα της εποχής του ώστε ο ακροατής ή ο αναγνώστης να μπορεί να πει: “να πώς θα μιλούσα αν μπορούσα να μιλήσω με τη γλώσσα της ποίησης”» (σ. 135).[18] Η νέα χιλιετία έφερε και μια αύξηση των μεταφράσεων και επανεκδόσεων έργων του Έλιοτ στη χώρα μας. Η αξία της νέας αυτής επιλογής από το δοκιμιακό του έργο είναι πολύ σημαντική, γιατί μας δίνει μερικά από τα πιο συζητημένα κριτικά του έργα, οργανωμένα κατά τρόπο που να αναδεικνύεται η συνοχή και η συνέχεια στο έργο του. Τα έργα αυτά υπογραμμίζουν επίσης και τη συνάφεια του έργου του Έλιοτ με φλέγοντα λογοτεχνικά ζητήματα της εποχής μας. Θα μπορούσαμε λοιπόν κλείνοντας αυτή την παρουσίαση, να συμφωνήσουμε με τον Μπερνάρ Σαρράτ ότι ο μοντερνισμός του Έλιοτ μπορεί να ξεπήδησε σαν απάντηση σε συγκεκριμένα πολιτιστικά διλήμματα της γενιάς του, αλλά «μετά τον Ψυχρό Πόλεμο μπορεί όλοι μας να βρισκόμαστε για λίγο σε ανάλογη θέση, σαν εξόριστοι – μιας αβέβαιης πολιτισμικής ταυτότητας– από μιαν ακόμη ακαθόριστη μελλοντική “Ευρώπη”. Η νηφάλια φωνή του Έλιοτ μπορεί να αποτελεί ακόμα μια από τις φωνές που πρέπει να προσέξουμε, αν δεν θέλουμε να καταλήξουμε σαν μια Ευρω-Ντίσνεϋ ηπειρωτικού μεγέθους. Ίσως ακόμα βρούμε τους εαυτούς μας να γονατίζουμε στα ερείπια του μεταμοντερνισμού, ξαναδιαβάζοντας την Έρημη χώρα εκ νέου και ευτυχείς που μπορούμε να χτίσουμε κάτι για το οποίο μπορούμε να χαρούμε».[19] [1] Τ. Σ. Έλιοτ, Δοκίμια για την ποίηση και την κριτική, μτφρ., επιμ. Στέφανος Μπεκατώρος, Ηριδανός, Αθήνα 1983· Τ. Σ. Έλιοτ, Δεν είναι η ποίηση που προέχει, μτφρ., σχόλια Στέφανος Μπεκατώρος, Πατάκης, Αθήνα 2003. [2] T. S. Eliot, Selected Prose of T.S. Eliot, επιμ. Frank Kermode, Farrar Straus and Giroux, Νέα Υόρκη 1975, σ. 12. [3] Οι σελίδες σε παρένθεση μέσα στο κείμενο παραπέμπουν κατευθείαν στην παρούσα μετάφραση του Έλιοτ. [4] Βλέπε The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, επιμ. Alex Preminger, T. V. F. Brogan, Princeton University Press, Πρίνστον 1993, σ. 1344. Την ίδια περίπου εποχή με τον Έλιοτ ο Έζρα Πάουντ γράφει για τον ελεύθερο στίχο το “A Retrospect”, Literary Essays of Ezra Pound, εισαγωγή και επιμέλεια Τ.Σ. Έλιοτ (1918). [5] New Princeton Encyclopedia, σ. 425. [6] Eliot, Selected Prose, ό.π., σ. 16-17. [7] D. J. DeLaura, “Pater and Eliot: The origin of the objective correlative”, MLQ 26 (1965). [8] René Wellek, A History of Modern Criticism 1750-1950, τόμ. 1, Cambridge University Press, Κέμπριτζ 1955, σ. 254. [9] T. S. Eliot, To Criticize the Critic and Other Writings, Faber and Faber, Λονδίνο 1965. [10] New Princeton Encyclopedia, σ. 848. [11] Ethan Lewis, Modernist Image, Cambridge Scholars Publishing, Κέμπριτζ 2010, σ. 88. [12] New Princeton Encyclopedia, σ. 215. [13] Βλέπε και συζήτηση στο Ethan Lewis, ό.π. [14] New Princeton Encyclopedia, σ. 1367. [15] Bernard Sharratt, “Eliot: Modernism, Postmodernism, and after”, στο The Cambridge Companion to T. S. Eliot, επιμ. David Moody, Cambridge University Press, Κέμπριτζ 1994, σ. 232. [16] Bernard Sharratt, ό.π., σ. 232. [17] Τ. Σ. Έλιοτ, Τέσσερα κουαρτέτα, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Χάρης Βλαβιανός, Πατάκη, Αθήνα 2012, σ. 121. Για την αλλαγή στη στάση του Έλιοτ βλ. Christopher Ricks, T. S. Eliot and Prejudice, Faber and Faber, Λονδίνο 1994, σ. 254-5. [18] Βλέπε τι λέει και η Στιούαρτ για την ποιητική φωνή στο Susan Stewart, Poetry and the Fate of the Senses, University of Chicago Press, Σικάγο 2002. [19] Bernard Sharratt, ό.π., σ. 234.

Οι λέξεις της επόμενης χρονιάς

Σύνδεση