Το εκδοτικό έργο του Ο. Μερλιέ (1945-1961)

Τον Ιούλιο του 1945 ο Οκτάβιος Μερλιέ επιστρέφει στην Ελλάδα μετά από τρία χρόνια αναγκαστικής εξορίας στη Γαλλία· στην πραγματικότητα, τρία χρόνια πριν, το καθεστώς του Βισύ τον είχε ανακαλέσει, αναγκάζοντάς τον σε κατ’ οίκον περιορισμό στην γαλλική επαρχία, στο Ωριγιάκ, λόγω της συμμετοχής του στο κίνημα του στρατηγού Ντε Γκωλ. Αναλαμβάνει λοιπόν εκ νέου τα καθήκοντά του ως διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών και επιχειρεί να επαναφέρει δυναμικά στο προσκήνιο την πολιτιστική πολιτική του ιδρύματος, προκειμένου να κερδίσει το χρόνο που χάθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μία από τις βασικές του πρωτοβουλίες είναι η δημιουργία της περίφημης «Collection de l’Institut français d’Athènes» (Συλλογής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών). Η απόφαση αυτή μάλιστα υλοποιείται αμέσως, καθώς έως τα τέλη του 1945 έχουν ήδη εκδοθεί δύο βιβλία: Πεζά και ποιήματα του Σολωμού και Ανθολογία ποιημάτων του Σεφέρη, στα τεύχη 1 και 2 της «Συλλογής» αντίστοιχα, τα οποία μεταφράζει και παρουσιάζει ο Ρομπέρ Λεβέκ (Robert Levesque), που διδάσκει γαλλικά στο Ινστιτούτο από τον Δεκέμβριο του 1941 και έχει αναλάβει να κάνει γνωστή την ελληνική ποίηση στη Γαλλία. Ακολουθούν εκατό περίπου ακόμα έργα έως την αναχώρηση του Μερλιέ το 1961, όταν η Γενική Διεύθυνση Πολιτιστικών και Τεχνικών Υποθέσεων του Υπουργείου Εξωτερικών τον παύει αιφνίδια από τα καθήκοντά του, ενώ δεν έχουν απομείνει παρά είκοσι περίπου μήνες έως τη συνταξιοδότησή του. Εκατό βιβλία σε δεκαπέντε χρόνια, δηλαδή έξι το χρόνο κατά μέσο όρο. Πρόκειται για μια παραγωγή που μόνο αμελητέα δεν μπορεί να θεωρηθεί και που θα μπορούσε να είναι ακόμα μεγαλύτερη αν o Μερλιέ είχε εξαρχής εξασφαλίσει την συμπαράσταση της εποπτεύουσας αρχής, της Γενικής Διεύθυνσης Πολιτιστικών και Τεχνικών Υποθέσεων του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών. Κατά τη διάρκεια αυτών των δεκαπέντε ετών, και παράλληλα με όλες τις ευθύνες που συνεπάγεται η θέση του διευθυντή, ο Οκτάβιος Μερλιέ υπήρξε ένας πραγματικός εκδότης. Οι λόγοι και οι συνθήκες που τον ώθησαν σε αυτή την πρωτοβουλία είναι σαφείς. Καταρχήν, ο Μερλιέ αποκτά ένα αξιόπιστο και ευέλικτο εργαλείο το οποίο του επιτρέπει να εφαρμόσει την κοινή πολιτική για την προβολή του ελληνικού και του γαλλικού πολιτισμού που φιλοδοξεί να πραγματοποιήσει. Έχει βέβαια προ πολλού εργαστεί προς αυτήν την κατεύθυνση, καθώς το 1927, δύο χρόνια μετά την άφιξή του στην Ελλάδα, καταπιάνεται με τη μελέτη του Παπαδιαμάντη και ξεκινά να μεταφράζει ορισμένα από τα διηγήματά του, προκειμένου να δώσει την ευκαιρία στο γαλλικό κοινό να ανακαλύψει το έργο του μεγάλου πεζογράφου. Το έργο, που αποτελείται από μία μακροσκελή εισαγωγή και εφτά διηγήματα, ένα από τα οποία είναι η νουβέλα Η Φόνισσα, κυκλοφορεί τελικά το 1934[1], ταυτόχρονα με μία ελληνική έκδοση επιστολών του Παπαδιαμάντη, που επίσης επιμελείται και προλογίζει ο Μερλιέ[2]. Αντιλαμβάνεται, ωστόσο, πως αν θέλει να είναι αποτελεσματικός και να μην εξαρτάται πλέον από την καλή θέληση των εκδοτών, είτε αυτοί είναι Γάλλοι είτε Έλληνες, θα πρέπει να εξοπλίσει το Γαλλικό Ινστιτούτο με ένα δικό του τμήμα δημοσιεύσεων που θα του επιτρέψει να ακολουθήσει ελεύθερα την εκδοτική πολιτική που επιθυμεί. Για να νομιμοποιήσει τις συγκεκριμένες εκδοτικές δραστηριότητες απέναντι στο Υπουργείο, και κυρίως τη θέση της ελληνικής λογοτεχνίας και του ελληνικού πολιτισμού στα έργα που εκδίδονται, ο Μερλιέ βασίζεται σε μια διμερή συμφωνία «σχετική με τις πνευματικές και καλλιτεχνικές σχέσεις των δύο χωρών» που είχε υπογραφεί από τις δύο κυβερνήσεις στις 19 Δεκεμβρίου 1938 στην Αθήνα, προκειμένου να «καταστήσει ακόμα πιο στενούς τους πνευματικούς και καλλιτεχνικούς δεσμούς μεταξύ των δύο λαών». Η συμφωνία προέβλεπε μεταξύ άλλων ότι «η Κυβέρνηση της Γαλλικής Δημοκρατίας και η ελληνική βασιλική Κυβέρνηση θα ενθαρρύνουν αντίστοιχα τη μετάφραση των λογοτεχνικών και επιστημονικών αριστουργημάτων και την διάδοση των έργων που έχουν γραφεί στη γλώσσα της άλλης χώρας». Ο διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών έχει τώρα λοιπόν κάθε λόγο να στραφεί προς την ελληνική λογοτεχνία στο πλαίσιο της επίσημης αποστολής του. Επιπλέον, οι γεωπολιτικές συνθήκες μοιάζουν άκρως ευνοϊκές: έχοντας βγει από τον πόλεμο αποδυναμωμένη, η Γαλλία επιθυμεί να χρησιμοποιήσει τον πολιτισμό της προκειμένου να ξαναβρεί την προνομιακή της θέση στη πλειάδα των εθνών και να αντιμετωπίσει την αυξανόμενη επιρροή της Αγγλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτός είναι για παράδειγμα και ο λόγος για τον οποίο, το 1945, ο Μερλιέ εξασφαλίζει έναν εντελώς ασυνήθιστο αριθμό υποτροφιών, προκειμένου να στείλει νέους Έλληνες για σπουδές στη Γαλλία, και καταφέρνει να σχεδιάσει την τολμηρή επιχείρηση Ματαρόα. Η δημιουργία της Συλλογής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών ακολουθεί και εκείνη τον ίδιο δρόμο με άλλα μέσα, έχοντας, τον πρώτο καιρό, τη συγκατάθεση του Υπουργείου· πολλώ δε μάλλον που, την περίοδο εκείνη, επικεφαλής της Γενικής Διεύθυνσης Πολιτιστικών Σχέσεων είναι ένας φίλος του, ο Μαρσέλ Αμπραάμ (Marcel Abraham), ο οποίος έως το τέλος της ζωής του, το 1955, θα υποστηρίζει τη δράση του Μερλιέ. Τέλος, σε τοπικό επίπεδο, το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών στο εξής χειραφετείται πλήρως από την κηδεμονία της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, στην οποία υπαγόταν ήδη από την ίδρυσή του, το 1907. Ο Μερλιέ έχει πλέον πλήρη ελευθερία κινήσεων, από κάθε άποψη, προκειμένου να αναπτύξει, όπως ο ίδιος κρίνει, την δραστηριότητα του Ινστιτούτου. Από την ελληνική πλευρά, η αναμονή είναι μεγάλη, όπως δείχνει η επιστολή που απευθύνει ο Γεώργιος Θεοτοκάς το 1942 στον Οκτάβιο Μερλιέ, όταν εκείνος βρίσκεται στο Ωριγιάκ: «Εύχομαι μια μέρα να βρεθούν κάποιοι μορφωμένοι νέοι Γάλλοι που θα επιθυμούν να συνεχίσουν μεθοδικά το έργο των νεοελληνικών μελετών και της μετάφρασης που εγκαινιάσατε με τον Παπαδιαμάντη σας […]. Προς το παρόν, πολλά θα μπορούσαν να γίνουν σχετικά κυρίως με τον Καβάφη και τον Σικελιανό, τους δύο συγγραφείς της εποχής μας από τους οποίους αναμφισβήτητα θα πρέπει να ξεκινήσει η παρουσίαση των νεοελληνικών γραμμάτων στο μελλοντικό κοινό του εξωτερικού.» Οι ευχές του Θεοτοκά πρόκειται, όπως θα δούμε παρακάτω, να εισακουστούν, τουλάχιστον ως προς τον Σικελιανό. Για δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια ο Μερλιέ αναλώνεται στην προσπάθεια να πραγματοποιήσει τον στόχο που ο ίδιος έχει θέσει. Φυσικά, για αυτό του το έργο καθώς και για άλλα, ο διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου μπορεί να βασιστεί στη δουλειά αφοσιωμένων συνεργατών, με πρώτους και καλύτερους τους Νεοκλή Κουτούζη, Νάσο Δετζώρτζη, Μιχάλη Σακελλαρίου και άλλους πολλούς. Ωστόσο, το νεοσύστατο τμήμα εκδόσεων δεν στηρίζεται στο μεγαλύτερο μέρος του παρά στον ίδιο τον Μερλιέ, που έχει υπό την εποπτεία του ολόκληρο το εγχείρημα. Καταρχήν, είναι εκείνος που επιλέγει ποια έργα θα εκδοθούν. Υπεραμύνεται μάλιστα αυτού του προνομίου του, και διαμαρτύρεται έντονα όταν η Γενική Διεύθυνση Πολιτιστικών Σχέσεων διεκδικεί το δικαίωμα να ελέγχει τις επιλογές, κάτι που εξ ορισμού υπάγεται στις αρμοδιότητες του εκδότη: «Ζητώ λοιπόν να μου αναγνωριστεί το αδιαμφισβήτητο δικαίωμα να επιλέγω τα έργα που κρίνω αξιόλογα προς έκδοση υπό την δική μας επιμέλεια. Πρόκειται όχι μόνο για αναγκαιότητα, αλλά και για δικαίωμα που αποκτήθηκε μετά από 26 χρόνια εργασίας αφιερωμένης στη μελέτη του ελληνισμού και της σύγχρονης Ελλάδας, 26 χρόνια ευτυχούς εμπειρίας σχετικά με την ποιότητα των πολιτισμικών σχέσεων μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας[3].» Εν συνεχεία, και πάλι μόνος του, ο Μερλιέ διαβάζει, επανεξετάζει και διορθώνει τα χειρόγραφα και τα τυπογραφικά δοκίμια, αφιερωμένος με πάθος σε αυτόν τον σκοπό, προκειμένου, όπως λέει, «να προσεγγίσει την τελειότητα». Τέλος, αναλαμβάνει το εμπορικό κομμάτι της εκδοτικής διαδικασίας, συζητώντας τις τιμές με τους συγγραφείς, τους τυπογράφους, τους βιβλιοδέτες, τους βιβλιοπώλες και φροντίζοντας τόσο τις πωλήσεις των βιβλίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, όσο και τη διαφήμισή τους: συντάσσει τους προλόγους, παρουσιάζει τα έργα στις εφημερίδες και ασχολείται με το γραφείο τύπου. «Αυτή είναι η δική μου δουλειά», γράφει στις 28 Οκτωβρίου 1947 στην αδερφή του Οκταβί, «η δουλειά ενός εκδότη θα μπορούσαμε να πούμε, όπου όμως η επιλογή, η παρουσίαση, η διόρθωση και η προώθηση αποτελούν προσωπικό μου έργο.» Μόνο η υλικοτεχνική υποδομή, η αγορά του χαρτιού, η επιλογή των χαρακτήρων τυπογραφείου, η παρακολούθηση των εργασιών κ.τ.λ. εμπίπτουν στην αρμοδιότητα του Νεοκλή Κουτούζη, υπεύθυνου του τυπογραφείου. Ο Μερλιέ συνεργάζεται αρχικά με τον νέο ελληνικό εκδοτικό οίκο Ίκαρο, που συστάθηκε το 1943, όπου και εκδίδει τα πρώτα βιβλία. Η επιθυμία του όμως να αποκτήσει πλήρη αυτονομία και να μειώσει το κόστος παραγωγής, τον οδηγεί στην απόφαση να δημιουργήσει ένα τυπογραφείο μέσα στο Ινστιτούτο. Το 1949 το εξοπλίζει με ένα τυπογραφικό εργαστήρι και δύο χρόνια αργότερα με δύο πιεστήρια που του επιτρέπουν να τυπώνει όχι μόνο τα έργα της Συλλογής, αλλά και σχολικά βιβλία και όλα τα απαραίτητα για τη λειτουργία του Ινστιτούτου έγγραφα. Όλα αυτά φυσικά υπό την διεύθυνση του πολύτιμου Νεοκλή Κουτούζη. Η ποιότητα της δουλειάς είναι εξαιρετική κι έτσι σύντομα το τυπογραφείο γίνεται γνωστό και εκτός Ινστιτούτου. Όμως, κάτω από την πίεση των παραγγελιών αναγκάζεται τις περισσότερες φορές να τις απορρίψει, προκειμένου να δώσει προτεραιότητα στις εκδόσεις του Ινστιτούτου. Το τυπογραφείο, μοναδικό στο είδος του, συνεχίζει τη λειτουργία του ως το 2002, χρονιά κατά την οποία καταργείται. Αυτή η ανεξαρτησία επιτρέπει στον Μερλιέ να υιοθετήσει μια θαρραλέα και τολμηρή εκδοτική πολιτική, υπερβαίνοντας τα προδιαγεγραμμένα όρια ενός ξένου θεσμού. Στην έκθεση που απευθύνει στο Υπουργείο τον Ιούλιο του 1948 υπενθυμίζει τους στόχους που έχει θέσει σχετικά με τη Συλλογή του Ινστιτούτου συγκεκριμένα, με την εξής σειρά: να γίνουν γνωστά στην Ελλάδα τα σημαντικότερα αριστουργήματα της γαλλικής λογοτεχνίας, να γίνουν γνωστά από μεταφράσεις στη Γαλλία και το εξωτερικό τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα της σύγχρονης Ελλάδας, να εκδοθούν μεγάλα ελληνικά λογοτεχνικά, επιστημονικά και μουσικά έργα, τα οποία οι συγγραφείς τους δεν δημοσιεύουν ελλείψει χρημάτων και, τέλος, να διαδοθεί στη Γαλλία και το εξωτερικό, διαμέσου της γαλλικής γλώσσας, η τρέχουσα ελληνική πολιτισμική παραγωγή. Αυτός επακριβώς είναι και ο στόχος του Αναλυτικού Δελτίου Ελληνικής Βιβλιογραφίας [Bulletin analytique de Bibliographie Hellénique], που εκδόθηκε την ίδια χρονιά με τη Συλλογή, το 1945, υπό την καθοδήγηση του Ν. Κουτούζη. Εκεί καταγράφονται όλες οι δημοσιεύσεις που εμφανίζονται κάθε χρόνο στα ελληνικά, με μία σύντομη περίληψη στα γαλλικά. Αν και ο Μερλιέ, στην επικοινωνία του με το Υπουργείο, τοποθετεί πάντα σε πρώτη θέση τη μετάφραση των αριστουργημάτων της γαλλικής λογοτεχνίας στα ελληνικά, ο κατάλογος των εκδόσεων αποδεικνύει πως η προτεραιότητα δίνεται, στην πραγματικότητα, σε άλλες κατηγορίες. Τα τρία πρώτα έργα που δημοσιεύτηκαν, το 1945 και το 1946, με αριθμούς τευχών 1, 2 και 3 της Συλλογής, αποτελούν μεταφράσεις έργων μεγάλων Ελλήνων ποιητών: στις μεταφράσεις του Σολωμού και του Σεφέρη από τον Ρομπέρ Λεβέκ που προαναφέρθηκαν προστίθεται, το 1946, η επανέκδοση μιας μετάφρασης των Ακριτικών του Σικελιανού. Είχε πραγματοποιηθεί από τον Μερλιέ κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Ωριγιάκ και είχε δημοσιευθεί εκεί εμπιστευτικά υπό τον τίτλο Le Serment sur le Styx [Όρκος στη Στύγα] με ξυλογραφίες του Σπύρου Βασιλείου. Μεταξύ των δέκα πρώτων έργων της Συλλογής δεν βρίσκουμε, στην πραγματικότητα, παρά μόνο δύο δίγλωσσες εκδόσεις κλασικών γαλλικών έργων: Μπαλάντες του Φρανσουά Βιγιόν (τεύχος 5, που εκδόθηκε το 1947) και το θεατρικό έργο του Μολιέρου Αμφιτρύων (τεύχος 9, που εκδόθηκε το 1948[4]). Στο μέλλον η αναλογία θα είναι μάλλον ακόμα μικρότερη. Από τα εκατό έργα που δημοσιεύτηκαν ως το 1961, οι τίτλοι γαλλικής λογοτεχνίας που μεταφράστηκαν είναι λιγότεροι από δέκα. Πρόκειται όμως πάντα για έργα «δύσκολα στην ανάγνωση, που παρουσιάζουν ενδιαφέρον ως προς τη δημοσίευση σε δίγλωσσες εκδόσεις», σε μετάφραση και παρουσίαση διακεκριμένων ειδικών και ανθρώπων των γραμμάτων: ο Σπύρος Σκιαδαρέσης για τους Βιγιόν και Ραμπελαί (1950, τεύχος 30), ο Χρήστος Χρηστίδης για τον Λόγο περί της Μεθόδου του Καρτέσιου (1948, τεύχος 15) και τον Λα Ροσφουκώ (1952, τεύχος 32), ο Κλέων Παράσχος για τον Μονταίνιο (1957, τεύχος 28), και o ποιητής Τάκης Παπατσώνης για την Ανάβαση του Σαιν-Τζων Περς (1957, τεύχος 60). Βασική αρχή του Μερλιέ είναι να μην δημιουργεί ανταγωνιστικές σχέσεις με τους κλασικούς εκδοτικούς οίκους, και ως εκ τούτου να μην δημοσιεύει έργα που θα μπορούσαν εύκολα να βρεθούν και αλλού. «Ο ρόλος που πρέπει να έχουμε, όπως θυμίζει ο ίδιος το 1950, είναι να βοηθούμε τους λόγιους, τους συγγραφείς, τους δημιουργούς και τους συνθέτες, των οποίων το έργο, παρά την εγγενή αξία του, δεν βρίσκει την ανταπόκριση των εκδοτών.» Όσον αφορά την ελληνική λογοτεχνία, μετά την εναρκτήρια τριάδα Σολωμού-Σεφέρη-Σικελιανού, ακολουθεί ο Καζαντζάκης με το έργο Salvatores Dei, σε μετάφραση του ίδιου του Μερλιέ και υπό τον τίτλο Ascèse [Ασκητική] (1951). Τέλος, το 1957, στην επέτειο των εκατό χρόνων από τον θάνατο του Σολωμού, δημοσιεύονται και άλλα κείμενα του θεμελιωτή της νεοελληνικής ποίησης, όπως το Εγκώμιο για τον Ούγκο Φόσκολο (Elogio di Ugo Foskolo), σε μετάφραση του Τζόζεφ Περέττι (Joseph Peretti) από τα ιταλικά και παρουσίαση του Οκτάβιου Μερλιέ (1958, τεύχος 104). Όμως η μεγάλη τόλμη του Μερλιέ στον τομέα αυτόν, αποδεικνύεται με την έκδοση στα ελληνικά του θεάτρου του Σικελιανού. Το Σεπτέμβριο του 1947, ο Σικελιανός αναζητά εκδότη για τον Θάνατο του Διγενή, αλλά δεν βρίσκει. Τελικά ο Μερλιέ, που έχει δεθεί στενά με τον Σικελιανό από τον πόλεμο και που θα συνεχίσει να στηρίζει τον ίδιον αλλά και το έργο του ακόμα και μετά τον θάνατο του ποιητή, δέχεται να δημοσιεύσει την τραγωδία στη Συλλογή του Ινστιτούτου. Το έργο είναι έτοιμο τον Ιανουάριο του 1948 –ημερομηνία που αναγράφεται στο βιβλίο μαζί με τον αριθμό 7 του τεύχους της συλλογής–, αλλά δεν θα κυκλοφορήσει παρά τον Μάρτιο του 1950, μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου: «Ο Θάνατος του Διγενή, του Σικελιανού, έχει ολοκληρωθεί αλλά δεν προχωρώ σε πωλήσεις. Το έργο, η υψηλή ποιητική αξία του οποίου δεν αποκρύπτει τον τολμηρό του λόγο, θα προκαλούσε αναμφισβήτητα μεγάλους μπελάδες τόσο στον συγγραφέα, όσο και στο Ινστιτούτο», σημειώνει ο Μερλιέ στις 27 Δεκεμβρίου 1947. Τον Μάιο του 1948, ο Μερλιέ προτείνει στον Σικελιανό να εκδώσει τα πεζά του κείμενα, κάτι που ενθουσιάζει τον συγγραφέα, αλλά δυστυχώς τελικά δεν θα πραγματοποιηθεί. Αντιθέτως, η πλήρης έκδοση του θεάτρου του Σικελιανού, υπό τον γενικό τίτλο Θυμέλη, δημοσιεύεται σε τρεις τόμους της Συλλογής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, με τους δύο από αυτούς να κυκλοφορούν ενώ ο συγγραφέας βρίσκεται ακόμα εν ζωή: ο πρώτος, που εκδίδεται τον Ιανουάριο του 1950, περιλαμβάνει τις τραγωδίες Ο διθύραμβος του ρόδου, Ο Δαίδαλος στην Κρήτη και Σίβυλλα, ενώ ο δεύτερος, που εκδίδεται το Μάρτιο το 1950, περιλαμβάνει τον Θάνατο του Διγενή, που τελικά δημοσιεύεται, αλλά με νέο τίτλο, ως Χριστός Λυόμενος. Ο τρίτος τόμος, που περιέχει την τραγωδία Ασκληπιός, εμφανίζεται το 1954, τρία χρόνια μετά το θάνατο του ποιητή. Παρότι ο Μερλιέ εξέδωσε σημαντικά κείμενα της κλασικής και σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, τόσο στο πρωτότυπο όσο και μεταφρασμένα, παραμένει κυρίως εκδότης επιστημονικών έργων, όπως αποδεικνύει ξεκάθαρα ο κατάλογος με τα δοκίμια και τις μελέτες που δημοσιεύτηκαν τα χρόνια αυτά στα γαλλικά και τα ελληνικά. Άπτονται διαφόρων θεμάτων, όπως η ιστορία, το δίκαιο, η γεωγραφία, η εθνολογία, η μουσική, η γλωσσολογία, η λογοτεχνία και η τέχνη. Η σειρά «Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών», που εγκαινιάστηκε το 1948 με το Αρχείο της Μικρασιατικής Λαογραφίας από τη Μέλπω Μερλιέ (στα ελληνικά, τεύχος 7, 1948), φιλοξενεί πολυάριθμες εργασίες προσανατολισμένες σε θέματα εθνολογίας. Η πλειονότητα είναι στα ελληνικά, όμως μέσα σε αυτή τη σειρά βρίσκουμε και τις Études sur la chanson cleftique [Μελέτες για το κλέφτικο τραγούδι] του Μπω-Μποβύ Σαμουέλ (Baud-Bovy Samuel), το 1957 (τεύχος 53). Γενικότερα, η Συλλογή δημοσιεύει εργασίες Ελλήνων ερευνητών, πανεπιστημιακών και ακαδημαϊκών, η έκδοση των οποίων δεν υποστηρίζεται ακόμα από κανένα εκδοτικό θεσμό. Η βυζαντινή ιστορία κατέχει μια ιδιαιτέρως προνομιακή θέση: το 1947 δημοσιεύεται ο δεύτερος τόμος –ο πρώτος είχε δημοσιευτεί το 1939– της Ιστορίας του βυζαντινού κράτους, του Κωνσταντίνου Άμαντου, τεύχος 4 της Συλλογής, ενώ από το 1948 ως το 1956 δημοσιεύονται άλλοι έξι τόμοι του έργου Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, του Φαίδωνα Κουκουλέ: προστίθενται, από το 1956 ως το 1958, οι δύο τόμοι (ένας τόμος με πίνακες κι ένας άλλος με κείμενα) των Εικόνων της Μονής Σινά, που εκδόθηκαν από τον Γεώργιο Σωτηρίου, διευθυντή του Βυζαντινού Μουσείου, και τη γυναίκα του Μαρία (τεύχη 100 και 102 της Συλλογής). Το οικονομικό κόστος αυτών των εκδόσεων είναι μεγάλο, όμως ο Μερλιέ επιμένει και τα καταφέρνει, έχοντας κατά νου αποκλειστικά και μόνο το επιστημονικό συμφέρον της επιχείρησης. Ορισμένες επιλογές μαρτυρούν, μάλιστα, απαράμιλλο θάρρος. Για παράδειγμα, ο Μερλιέ δεν διστάζει να δημοσιεύσει Το Κρυφό Σχολειό του Αλέξανδρου Δελμούζου (1880-1956), φίλου του από παλιά, μαζί με τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Ο Δελμούζος, παλιός καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ένθερμος δημοτικιστής και προοδευτικός παιδαγωγός, εξιστορεί εδώ το τολμηρό παιδαγωγικό πείραμα της εισαγωγής της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση των νέων κοριτσιών, που έλαβε χώρα στο Βόλο από το 1908 έως το 1911 και το οποίο τερματίστηκε με αιφνίδιο τρόπο, μετά από κατηγορία που εξαπέλυσαν εναντίον του ανώτατοι θρησκευτικοί ιθύνοντες για αθεϊσμό. Στον γλωσσολογικό τομέα, θα πρέπει να αναφέρουμε το Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (1951, τεύχος 24), του καθηγητή Νικόλαου Π. Ανδριώτη, ο οποίος είχε ήδη συγγράψει το 1948 τη μελέτη που αναφερόταν στο Γλωσσικό ιδίωμα των Φαράσων, η οποία συμπεριελήφθη στη σειρά του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (τεύχος 8 της Συλλογής). Στα γαλλικά μεταφράστηκαν και άλλες μελέτες σχετικά με διάφορες περιόδους τις ελληνικής ιστορίας, όπως για παράδειγμα Τα οικονομικά της Ελλάδας κατά τον 6ο αιώνα (Les Finances grecques au VIe siècle), του Κωνσταντίνου Στεργιόπουλου (1949, τεύχος 16), Οι λαϊκές λατρείες στη Θράκη (Les Cultes Populaires de la Thrace), του Κωνσταντίνου Ρωμαίου (1949, τεύχος 18) και Οι φιλέλληνες και ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας (Les Philhellènes et la guerre de l’Indépendance), που αποτελεί δημοσίευση από τον Ευγένιο Δαλέζιο ανέκδοτης αλληλογραφίας της εποχής (1949, τεύχος 19). Εμφανίζονται μάλιστα και κάποιες συλλογές που ανοίγουν το δρόμο για νέους εκδοτικούς τομείς. Το 1949 συγκεκριμένα εγκαινιάζεται η σειρά «Πόλεις και τοπία της Ελλάδος» (Villes et paysages de Grèce), με το βιβλίο του Ρεϋμόν Ματτόν (Raymond Matton) για τη Ρόδο (1949, δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη και επαυξημένη το 1954). Σύντομα ακολουθούν και άλλα του ίδιου για την Ύδρα (1953), την αρχαία Κρήτη (1955), τη σύγχρονη Κρήτη (1957), την Κέρκυρα (1960) και, τέλος, την Αθήνα (1963). Εδώ θα πρέπει να προστεθούν και τα Ψαρά (1959) του Ζαν Μπελέν (Jean Baelen). Το 1957 ο Γεώργιος Μουρέλος ανοίγει τη σειρά «Σύγχρονοι Έλληνες καλλιτέχνες» με ένα έργο για τον ζωγράφο Γιώργο Γουναρόπουλο, στον οποίο το Ινστιτούτο αφιερώνει, την ίδια χρονιά, μία έκθεση. Δημιουργείται επίσης και μια νομική σειρά, που φιλοξενεί διάφορες μελέτες, καθώς και τον Ελληνικό Αστικό Κώδικα σε μια μετάφραση του Ελληνικού Ινστιτούτου Διεθνούς και Αλλοδαπού Δικαίου που πραγματοποιήθηκε από τον επιφανή νομικό Πέτρο Μαμόπουλο (1956, τεύχος 80). Πρόκειται για ένα εγχείρημα που τυγχάνει της αμέριστης προσοχής του Μερλιέ. Η ποιότητα των εκδόσεων του Ινστιτούτου αναγνωρίζεται σχεδόν ομόφωνα από τον ελληνικό τύπο, ο οποίος, με σπάνιες εξαιρέσεις, υποδέχεται πολύ θετικά κάθε νέα δημοσίευση, κάτι που ο Μερλιέ δεν παραλείπει να προβάλλει στους ιεραρχικά ανώτερούς του. Το Μάρτιο του 1951, ο κριτικός λογοτεχνίας Ανδρέας Καραντώνης αφιερώνει μια ραδιοφωνική εκπομπή στην εκδοτική δραστηριότητα του Γαλλικού Ινστιτούτου, εκθειάζοντας την ταπεινότητα και τον μόχθο που στόχο έχει «τη διάδοση, στο ελληνικό και ξένο κοινό, των ανέκδοτων έργων Ελλήνων συγγραφέων και λογίων και ταυτόχρονα τη σύσφιξη των πολιτισμικών δεσμών που ενώνουν τις δύο χώρες, μέσω της αμοιβαίας γνώσης της μιας για την άλλη». Ο κριτικός καταλήγει: «Οι εργασίες που ετοιμάζονται είναι ακόμη περισσότερες από αυτές που μας έχουν ήδη προσφέρει. Δεν είναι αυτό άραγε συγκινητικό για κάθε Έλληνα;» Οι εκδοτικές επιλογές του Μερλιέ είναι αποκαλυπτικές των φιλοδοξιών που τρέφει για το ίδρυμα που διευθύνει. Επιθυμία του είναι να καταστήσει το Ινστιτούτο έναν ουσιαστικό φορέα τόσο της πολιτιστικής όσο και της επιστημονικής ζωής της Αθήνας. Στις εκδόσεις του Ινστιτούτου διαβλέπει ένα μέσο ενίσχυσης της επιστημονικής συνεργασίας μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας. Ζητά από το Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS) της Γαλλίας επιδοτήσεις για την έκδοση ορισμένων έργων, σχεδιάζει τη δημοσίευση της μελέτης του Νικόλαου Σβορώνου, τότε υπότροφου του CNRS, σχετικά με Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης τον 18ο αιώνα, που τελικά θα εμφανιστεί στις εκδόσεις Presses Universitaires de France [Πανεπιστημιακές Εκδόσεις της Γαλλίας] το 1956, ενώ θα ήθελε να εκδώσει τις καλύτερες εργασίες (διατριβές και άλλες) των Ελλήνων υπότροφων στη Γαλλία. Κυρίως όμως ονειρεύεται να μετατρέψει το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών σε εθνικό κέντρο έρευνας, δημιουργώντας τη «Γαλλική Σχολή Ελληνικής Εθνολογίας». Δυστυχώς, το Υπουργείο δεν θα του παραχωρήσει ποτέ τις θέσεις διευθυντών έρευνας που ζητάει για να πραγματοποιήσει αυτό του το όνειρο. Αντιθέτως, από το 1958, περιορίζει σημαντικά τις δραστηριότητες του Ινστιτούτου, απαγορεύοντάς του να συμμετέχει στην ελληνική πολιτιστική ζωή, μέσα από επετειακές εκθέσεις, για παράδειγμα. Παρά, ή μάλλον λόγω της επιτυχίας της έκθεσης προς τιμήν του Σολωμού, που εγκαινιάστηκε τον Δεκέμβριο του 1957 παρουσία της βασιλικής οικογένειας της Ελλάδος, δεν θα μπορέσει την επόμενη χρονιά να λάβει μέρος στις εκδηλώσεις προς τιμήν του Παλαμά για την εκατοστή επέτειο από τη γέννησή του. Επιπλέον, η περικοπή των κονδυλίων οδηγεί σε δραστική μείωση και της εκδοτικής δραστηριότητας, πριν την οριστική ανάκληση του Μερλιέ στη Γαλλία το 1961. Αν και κάπως διαφορετικά, ωστόσο, η σκυτάλη θα περάσει σε άλλα χέρια: το 1958 δημιουργείται το Βασιλικό Ίδρυμα Ερευνών, μελλοντικά Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, που στο εξής θα αναλάβει τη δημοσίευση του έργου των Ελλήνων ερευνητών και πανεπιστημιακών. Νέα σημαντικά έργα πρόκειται να προστεθούν στη Συλλογή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών μετά τη μετάθεση του ιδρυτή της, όπως για παράδειγμα η μετάφραση στα γαλλικά της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Κωνσταντίνου Δημαρά, που είχε ξεκινήσει από το 1953 με πρωτοβουλία του Μερλιέ, αλλά δεν εκδόθηκε παρά το 1965. Η Συλλογή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών εξακολουθεί να υπάρχει ως τα μέσα της δεκαετίας του ’90, περιλαμβάνοντας δημοσιεύσεις ορισμένων ακόμα σημαντικών έργων, χωρίς όμως να διακρίνεται από την ποικιλία, το εύρος και τον δημιουργικό αναβρασμό που χαρακτήριζαν την εκδοτική περιπέτεια της εποχής του Μερλιέ, από το 1945 ως το 1961. [1] Skiathos île grecque – Nouvelles par A. Papadiamandis, σε μετάφραση και πρόλογο του Octave Merlier, Paris, Les Belles Lettres, 1934. [2] Α. Παπαδιαμάντη, Γράμματα, με πρόλογο και σημειώσεις Octave Merlier, Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Ν. Σιδέρη, Αθήνα, 1934. [3] Έκθεση 1950-1951. [4] Εκτός από τα πρώτα έργα, ο αριθμός που αποδίδεται σε κάθε τεύχος δεν συνάδει απαραίτητα με τη σειρά δημοσίευσης, λόγω πρακτικών απροόπτων, σκιαγραφεί όμως το σχέδιο έκδοσης του διευθυντή, κάτι που είναι εξίσου σημαντικό.

Το εκδοτικό έργο του Ο. Μερλιέ (1945-1961)

Σύνδεση