«Και τα κορίτσια από μετάξι να φέρνουν σερμπέτι»

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS The Letters of T.S. Eliot, Volume 1: 1898-1922, επιμ. Valerie Eliot και Hugh Haughton, Yale University Press, σελ. 871 The Letters of T.S. Eliot, Volume 2: 1923-1925, επιμ. Valerie Eliot και Hugh Haughton, Yale University Press, σελ. 878 The Letters of T.S. Eliot, Volume 3: 1926-1927, επιμ. Valerie Eliot και John Haffenden, Yale University Press, σελ. 954 «Συχνά μου φαίνεται τόσο παράξενο», έγραφε ο Τ.Σ. Έλιοτ, στα τριάντα εφτά του, στον μεγαλύτερο αδελφό του Χένρυ, «ένα άτομο της δικής μου καταγωγής να ’χει ζήσει μια ζωή σαν κακό ρώσικο μυθιστόρημα». Πιθανόν ο Έλιοτ να είχε στο μυαλό του εδώ τον Ντοστογιέφσκυ, για τον οποίο έτρεφε μικτά συναισθήματα. Σ’ ένα από τα Γράμματα από το Λονδίνο που έγραψε για το The Dial, λίγο πριν από τη δημοσίευση της Έρημης Χώρας το φθινόπωρο του 1922, σχολίαζε ότι ο ρώσος μυθιστοριογράφος είχε «μια ανεξάντλητη ικανότητα αδιαφορίας» για τις τεχνικές πλευρές της δημιουργίας. Από την άλλη πλευρά, ομολογούσε επίσης ότι τα ιατρικά και συναισθηματικά προβλήματα του Ντοστογιέφσκυ ήταν καταλυτικά για την ευφυΐα του, υπαινισσόμενος ότι στα μυθιστορήματά του «η επιληψία και η υστερία παύουν να είναι ελαττώματα ενός ατόμου και γίνονται –όπως μια θεμελιώδης αδυναμία μπορεί να γίνει, όταν υπάρχει η δυνατότητα να την αντικρίσεις και να την μελετήσεις– η είσοδος σε ένα αυθεντικό και προσωπικό σύμπαν». Αυτό που ο Έλιοτ φαίνεται να θαυμάζει στο γράμμα του στον Χένρυ είναι η εντελώς απίθανη πορεία του ταξιδιού του από την άνετη Ουνιταριανή[1] ανατροφή του στο Σαιντ Λούις –με τα καλοκαίρια που περνούσε στο οικογενειακό εξοχικό στο Ηστ Γκλώστερ– ως την ακραία νοητική κατάσταση η οποία βρήκε την έκφρασή της στην Έρημη Χώρα, με τις «ορδές των κουκουλοφόρων να συνωστίζονται / Πάνω από ατέλειωτες εκτάσεις», τις Γοτθικές «νυχτερίδες με πρόσωπα βρεφών», τις αποτρόπαιες ματιές στη θηριωδία – «Λευκά κορμιά γυμνά στο υγρό χώμα», τις ωμές απεικονίσεις μηχανικού σεξ, την αμείλικτη απεικόνιση αφόρητων συζυγικών σχέσεων, τις καλειδοσκοπικές διαθλάσεις δυσλειτουργίας και δυστυχίας. Ετούτοι εδώ οι χοντροί τόμοι της αλληλογραφίας του μας επιτρέπουν να ακολουθήσουμε μέρα με τη μέρα, σταγόνα τη σταγόνα βασανιστικά, την «αγρίως επιβαλλόμενη» μεταμόρφωση του Έλιοτ σε ποιητή της υστερίας του οποίου οι δοκιμασίες του επέτρεψαν, σαν τον Ντοστογιέφσκυ, να βρει «την είσοδο σε ένα αυθεντικό και προσωπικό σύμπαν». Η λέξη «προσωπικό», ωστόσο, ήταν κάθε τι άλλο εκτός από επαινετικός όρος στο λεξιλόγιο του Έλιοτ. Εκείνος ήθελε φυσικά η ποίησή του να είναι «αυθεντική», ή «echt» (αληθινή), για να δανειστούμε τον όρο που χρησιμοποίησε ο Έζρα Πάουντ για να ξεχωρίσει τα καλά από τα κακά κομμάτια στα χειρόγραφα της Έρημης Χώρας· αλλά ο Έλιοτ δεν είχε με τίποτα σκοπό να είναι προσωπικός. Πράγματι, το ιδανικό του «απρόσωπου» βρίσκεται βαθιά στην καρδιά των αισθητικών –και πολιτιστικών και πολιτικών– πεποιθήσεων που τόσο απόλυτα υποστήριζε στην κριτική του, και σε πολλά από τα γράμματα που έστελνε στον προσεκτικά επιλεγμένο πίνακα συνδρομητών του περιοδικού που εξέδιδε, του Criterion, εγκαινιασμένου τον Οκτώβριο του 1922, με την οικονομική υποστήριξη της Λαίδης Ρόθμηρ. Ο Έλιοτ συνόψισε την έννοια του «απρόσωπου» στο φημισμένο δοκίμιο του 1919 «Παράδοση και Ατομικό Ταλέντο». Εκεί παρατηρεί ότι ο κακός ποιητής είναι συνήθως πηγαίος εκεί που θά ’πρεπε να είναι συνειδητός, και συνειδητός εκεί που θά ’πρεπε να είναι πηγαίος. Και τα δύο αυτά σφάλματα τείνουν να τον μετατρέψουν σε «προσωπικό». Η ποίηση δεν είναι ένα ξέσπασμα του συναισθήματος, αλλά μια διαφυγή από το συναίσθημα· δεν αποτελεί έκφραση μιας προσωπικότητας, αλλά διαφυγή από την προσωπικότητα. Αλλά, φυσικά, μόνο αυτοί που έχουν προσωπικότητα και συναισθήματα ξέρουν τι σημαίνει να θέλεις να ξεφύγεις από αυτά. Παρ’ όλο που η όλη συζήτηση «Παράδοση» εναντίον «Ατόμου» ή «Κλασικό» εναντίον «Ρομαντικού», που ξεκίνησε με αυτό το δοκίμιο, φαίνεται σήμερα τόσο σκιώδης όσο και οι φανταστικοί διαβάτες του Έλιοτ πάνω στη Γέφυρα του Λονδίνου, η έννοια της «διαφυγής» είναι πιθανόν να προβάλλει επίμονα στις σκέψεις οποιουδήποτε αναγνώστη καταπιαστεί με αυτούς τους τόμους της αλληλογραφίας: η μια επιστολή μετά την άλλη αποκαλύπτει τα βάσανα του Έλιοτ από υπερκόπωση, εξάντληση, αβουλία (απουσία βούλησης), συναισθηματική αστάθεια, γρίπη, έντονο πονόδοντο, και επερχόμενη νευρική κρίση. Κάθε τόσο αναφέρει ότι οι γιατροί του συνιστούν να φύγει στην εξοχή, ή στο εξωτερικό, να ξεκουραστεί πλήρως ως μοναδικό τρόπο αποφυγής κάποιας ασύλληπτης άμεσης κατάρρευσης. Απίστευτα απαιτητικές δεσμεύσεις προβάλλουν από όλες τις πλευρές. «Αν υπήρχε τουλάχιστον ήχος νερού», σκέφτεται κανείς, «Ντριπ, ντροπ ντριπ ντροπ ντροπ ντροπ ντροπ / Αλλά δεν υπάρχει νερό».[2] Συχνά του ξεφεύγει ένας βόγγος απόγνωσης: «Στα τελευταία δέκα χρόνια», γράφει στον Τζον Μίντλετον Μάρυ τον Απρίλιο του 1925: Σταδιακά, αλλά σκόπιμα –μετέτρεψα τον εαυτό μου σε μια μηχανή. Το έκανα σκόπιμα– για να αντέχω, για να μην αισθάνομαι... Ωστόσο οι κάθε είδους παθήσεις και άγχη του Έλιοτ χλωμιάζουν ως ασήμαντες όταν συγκριθούν με αυτές της συζύγου του Βίβιαν, της οποίας η ανυποχώρητα κακή υγεία, καθώς και η πνευματική και συναισθηματική αστάθεια, αποτελούν το κύριο μοτίβο σε μεγάλο μέρος της αλληλογραφίας του. Αν ο Έλιοτ, όπως ο Ντοστογιέφσκυ, ή ο δικός του Τειρεσίας στην Έρημη Χώρα, κατάκτησε την είσοδο στον δικό του ρητορικό κόσμο μέσω της αδυναμίας και της υστερίας, αυτή η είσοδος, του επιτράπηκε, σε μεγάλο βαθμό, από την γυναίκα που παντρεύτηκε μετά από ένα φλερτ διάρκειας όχι πάνω από δύο μήνες, τον Ιούνιο του 1915. Το ζευγάρωμα δυσαρέστησε έντονα τους γονείς του, ειδικά τον πατέρα του, παρ’ όλο που ευχαρίστησε τον καινούριο του φίλο Έζρα Πάουντ. Ο Πάουντ επιθυμούσε τόσο πολύ να κρατήσει στο Λονδίνο την μεγαλύτερή του ανακάλυψη που παρότρυνε την επιθυμία της ένωσης και στις δύο πλευρές, και έγραψε ακόμα και ένα εκτενές γράμμα, που περιλαμβάνεται εδώ, προς τον πατέρα του Έλιοτ εξηγώντας τα υπέρ και τα κατά του λογοτεχνικού Λονδίνου, και την οικονομική ευμάρεια την οποία ο προστατευόμενός του σύντομα θα απολάμβανε εδώ. Οι θιασώτες του Έλιοτ ανέμεναν πολύ καιρό αυτά τα γράμματα, για λόγους που ποτέ δεν εξηγήθηκαν ξεκάθαρα. Όπως παραδέχεται η χήρα του, Βάλερυ, στην εισαγωγή της στον πρώτο τόμο (πρωτοδημοσιευμένου το 1988, αλλά από τότε εμπλουτισμένου με ακόμα διακόσιες επιστολές που αναλύφθηκαν πρόσφατα), παρ’ όλο που ο Έλιοτ έτεινε γενικά να μη θέλει να δημοσιευθεί η αλληλογραφία του, με την ηρεμία των γηρατειών συμφώνησε ότι αν η Βάλερυ η ίδια αναλάβει την αποστολή, δεν θα σήμαινε περιφρόνηση της επιθυμίας του. Η πάνω από είκοσι χρόνια καθυστέρηση μεταξύ της πρώτης εκδοχής του πρώτου τόμου και αυτών των τόμων που ακολουθούν μάλλον ενίσχυσε την ιδέα ότι οι κληρονόμοι καταπίεζαν κάποιο «όπλο που ακόμα κάπνιζε». Μέρος της γοητείας της ποίησης του Έλιοτ πάντα πήγαζε από την ικανότητά της να υπαινίσσεται ότι, όπως στα αστυνομικά μυθιστορήματα, τα οποία ο ίδιος δε χόρταινε να διαβάζει, κάπου, μέσα ή έξω από το ποίημα, κείτονταν θαμμένο ένα ζωτικό αλλά φευγαλέο στοιχείο το οποίο, αν βρισκόταν, θα αποκάλυπτε τα πάντα. Τέτοια ανακάλυψη δεν έχει προκύψει, παρ’ όλο που κάποιες στιγμές η αυτοανάλυση του Έλιοτ χρησιμοποιεί τέτοιους όρους που στέλνουν ένα ρίγος στη ραχοκοκαλιά. Το γράμμα στον Μάρυ που αναφέραμε πιο πάνω συνεχίζει: αλλά έχει σκοτώσει την Β. Αφήνοντας την δουλειά στην τράπεζα ελπίζω να γίνω λιγότερο μηχανή –παρ’ όλα αυτά φοβάμαι– γιατί δεν ξέρω τι θα μου κάνει αυτό –και στη Β.– αν ξαναγυρίσω στη ζωή. Έχω σκόπιμα σκοτώσει τις αισθήσεις μου – έχω σκόπιμα πεθάνει – για να προχωρώ με έναν επιφανειακό τρόπο ζωής – Το έκανα αυτό το 1915. Τι θα συμβεί αν ξαναζήσω πάλι; «Είμαι εγώ» αλλά με τι αισθήματα, με τι αποτέλεσμα στους άλλους – Έχω το δικαίωμα να είμαι εγώ – Αλλά το δίλημμα – να σκοτώσεις κάποιον άλλον με το να είσαι νεκρός ο ίδιος, ή να τον σκοτώσεις με το να ζεις; Είναι καλύτερα να γίνεις μηχανή, και να τον σκοτώσεις με το να μην δίνεις τροφή, ή με το να είσαι ζωντανός, και να τον σκοτώσεις θέλοντας αυτό που κάποιος δεν μπορεί να πάρει από ένα άλλο άτομο; Γίνεται οι ζωές δύο ατόμων να είναι εντελώς εχθρικές; Αληθεύει ότι κάποιος μπορεί να ζήσει μονάχα με το θάνατο κάποιου άλλου; Μια υποσημείωση μας υπενθυμίζει τον τρομακτικό λόγο του Σουήνυ στο Σουήνυ Αγωνιστής (Sweeney Agonistes), το μισοτελειωμένο έργο με το οποίο πάλευε ο Έλιοτ εκείνα τα χρόνια, για έναν άντρα ο οποίος κάποτε «καθάρισε μια κοπέλα», και μετά την κρατούσε «μέσα σε μια μπανιέρα γεμάτη αντισηπτικό». Όπως η Έρημη Χώρα, αυτό το δραματικό απόσπασμα ήταν ξεκάθαρα ένας τρόπος για τον Έλιοτ να παρουσιάσει την περίεργη συζυγική του κατάσταση: Δεν ήξερε αν αυτός ήταν ζωντανός και η κοπέλα νεκρή Δεν ήξερε αν η κοπέλα ήταν ζωντανή και ήταν αυτός νεκρός Δεν ήξερε αν ήταν κι οι δυο τους ζωντανοί ή κι οι δυο τους νεκροί Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι ο Σουήνυ εκμυστηρεύεται τις σκέψεις αυτές όχι μόνο στους δυο τύπους επιπόλαιης χειραφετημένης Λονδρέζας, την Ντάστυ και την Ντόρις, αλλά και σε ένα γκρουπ Αμερικανών επισκεπτών, οι οποίοι εξηγούν στους οικοδεσπότες τους ότι, ενώ το Λονδίνο «είναι ένα τέλειο μέρος για να επισκεφθεί κανείς», δεν θα μπορούσαν να ζήσουν εκεί: «Το Λονδίνο είναι λίγο φανταχτερό για μας / Ναι, θα πω μάλλον λίγο φανταχτερό». Διακρίνει κανείς σε αυτές τις γραμμές κάτι από την αίσθηση που είχε ο Έλιοτ για το αγεφύρωτο χάσμα που είχε ανοίξει ανάμεσα στην εξασφαλισμένη, αν και «άχρωμη», Αμερική της οικογένειάς του (ξεκίνησε να γράφει το έργο δυο χρόνια μετά την επίσκεψη της μητέρας του, της αδελφής του Μάριαν, και του αδελφού του Χένρυ), και το «κακό ρώσικο μυθιστόρημα» μέσα στο οποίο τον είχε βυθίσει η απόφασή του να παντρευτεί την Βίβιαν και να κυνηγήσει μια λογοτεχνική καριέρα στο Λονδίνο. Η σαφής –ίσως, μερικές φορές νιώθει κανείς, υπερβολικά σαφής– πολιτική που διαπερνά ετούτη την έκδοση θέλει να πάρουμε μια πλήρη γεύση της καταγωγής του Έλιοτ. Οι πρώτες σελίδες του πρώτου τόμου κυρίως αφορούν μια αλυσίδα επιστολών από την μητέρα του Σάρλοτ προς τον Διευθυντή της Ακαδημίας Μίλτον που διαπραγματεύονται την εισαγωγή του δεκαεξαετή Τομ για το ακαδημαϊκό έτος 1905-1906, ως εναλλακτικής λύσης απέναντι στο άμεσο ξεκίνημα στο Χάρβαρντ. Ο κ. Κομπ πληροφορείται για την «εκ γενετής κήλη» του Έλιοτ εξαιτίας της οποίας έπρεπε να φοράει κηλεπίδεσμο από νεαρή ηλικία, καθώς και για την αγορά από τη μητέρα του ενός «χαμηλού ταξιδιωτικού μπαούλου» μέσα στα οποίο θέλει να φυλάσσονται τα ρούχα του για να παραμένουν ασκόνιστα. Ένα αίτημα του Τομ για άδεια να κολυμπήσει σε ένα λατομείο κοντά στην ακαδημία προκαλεί ανήσυχη απαίτηση για περισσότερες πληροφορίες, επειδή η μητέρα του έχει δει «λίμνες λατομείων περιστοιχισμένες από απότομα βράχια που έμοιαζαν επικίνδυνα», ενώ ο σύζυγός της Χένρυ ανησυχεί μη τυχόν και ο Τομ πάθει τύφο. «Πρέπει κανείς να είναι πολύ προσεκτικός στις μέρες μας», όπως θά ’λεγε αργότερα κι η μαντάμ Σοζόστρις. Η στάση του γηραιότερου Έλιοτ απέναντι στις επικείμενες κοινωνικές αλλαγές είναι εύστοχα δοσμένη σε ένα γράμμα της 7ης Μαρτίου 1914 προς τον αδελφό του, Τόμας Λ. Έλιοτ: Δεν εγκρίνω την δημόσια διδασκαλία σε θέματα σεξουαλικής αγωγής. Όταν διδάσκω στα παιδιά μου να αποφεύγουν τον Διάβολο δεν ξεκινώ δίνοντάς τους μια συστατική επιστολή για εκείνον και τους οπαδούς του. Ελπίζω να μη βρεθεί ποτέ θεραπεία για την Σύφιλη. Είναι η τιμωρία του Θεού για την προστυχιά. Θεράπευσέ την και θα δεις πιο πολλή προστυχιά, και θα χρειαστεί να ευνουχίσουμε τα παιδιά μας για να τα διατηρήσουμε καθαρά. Συχνά υπάρχει η υπόνοια ότι κάποιου είδους σεξουαλική αμφιταλάντευση ή καταπίεση βρίσκεται στην καρδιά των προβλημάτων του Έλιοτ, και σίγουρα η ποίησή του δραματοποιεί αντίθετα άκρα της ανδρικής σεξουαλικότητας, αιωρούμενη ανάμεσα στην παρθενική αμηχανία του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ ως την πρωτόγονη ζωντάνια του Σουήνυ, ή του ήρωα του μακροσκελούς βρώμικου έπους του, του μαύρου Κινγκ Μπόλο, του οποίου τα πριαπικά κόλπα περιγράφονταν σε ενοχλητικά γράμματα προς τους κολλητούς όπως ο Γουίνταμ Λούις, ο Έζρα Πάουντ και ο Μπόναμυ Ντομπρί. Το 1927, στον τελευταίο από αυτούς τους τόμους, βρίσκουμε τον Έλιοτ ταγμένο σε ένα αυστηρό πρόγραμμα αγιότητας, αγνότητας, ταπεινοφροσύνης και αυστηρότητας, την ίδια περίοδο ωστόσο να εξαίρει, σε γράμματα προς τον Ντομπρί, τις γονιμοποιές δυνάμεις του Κινγκ Μπόλο με ρίμες που θα έκαναν κι ένα σχολιαρόπαιδο στην εφηβεία να κοκκινίσει. Η συμπερίληψη στους τόμους αυτούς μεγάλου αριθμού επιστολών από την οικογένεια και τους φίλους του Έλιοτ, οι εκτενείς υποσημειώσεις με τα άφθονα παραθέματα από μακροσκελείς επιστολές που ελάμβανε, καθώς και οι επεξηγήσεις όλων των αναφορών και η παροχή μίνι-βιογραφιών για κάθε πιθανό συνεργάτη του Criterion με τον οποίο ο Έλιοτ ήρθε ποτέ σε επαφή, σημαίνουν ότι αυτοί οι τόμοι μας παρέχουν μια εξαντλητικά λεπτομερή εικόνα των συνθηκών κάτω από τις οποίες γράφτηκαν η αλληλογραφία του Έλιοτ, η κριτική και τα ποιήματά του. Η απόφαση αυτή επίσης επιτρέπει μια σειρά διαφορετικών οπτικών πάνω στα προβλήματα των Έλιοτ. Έχοντας περάσει μερικές εβδομάδες με τον Τομ και τη Βίβιαν στην Ιταλία την άνοιξη του 1926, ο Χένρυ εφοδίασε τον μικρότερο αδελφό του με μια καυστική, καθόλου αστεία διάγνωση για την κατάσταση της Βίβιαν, η οποία συμπέραινε ότι ήταν σε μεγάλο βαθμό θέατρο. Η «κατάσταση συναισθηματικού άγχους είναι αυτοπροκαλούμενη», ανακοινώνει, «θεληματικά και σκόπιμα ... Είναι κάτι που η ίδια η Βίβιαν θα μπορούσε οποιαδήποτε στιγμή να σταματήσει, με την θέλησή της». Οι παραισθήσεις της, οι απειλές αυτοκτονίας της ήταν απλώς ένας τρόπος να εξασφαλίσει για τον εαυτό της τη φήμη και την προσοχή η οποία είναι ψωμοτύρι γι’ αυτήν... Η κλιμάκωση της ικανοποίησής της θα ήταν να υποφέρει κάποια μοίρα, όχι απώλεια, και όχι πολύ οδυνηρή, η οποία θα ήταν αναμφισβήτητα δραματική. Ο Χένρυ επισημαίνει στον Έλιοτ να αγνοήσει εντελώς «τα κολπάκια της», ή να της δείξει «ότι η μόνη εντύπωση που σου κάνουν είναι αυτή της απόλυτης γελοιότητας και ανωριμότητας». Μια άποψη δυναμική, στην οποία ο Έλιοτ φαίνεται ότι δεν ανταποκρίθηκε, προτιμώντας να την παραδώσει στα χέρια μιας σειράς «ειδικών» γιατρών, ο πιο θανατηφόρος απ’ τους οποίους ήταν ένας Γερμανός τσαρλατάνος με το όνομα Δρ. Καρλ Μπέρναρντ Μάρτιν. Αυτός της σύστησε μια δίαιτα τόσο ριζικά περιορισμένη που η Βίβιαν στο τέλος υπέφερε από υποσιτισμό. Η ανελέητη ανάλυση του Χένρυ, τόσο αντίθετη με –και ίσως προκαλούμενη από– τις πραγματικά θαυμαστές ικανότητες του Έλιοτ για φροντίδα όλα τα χρόνια που καλύπτουν αυτοί οι τόμοι, φαίνεται πως αντικατοπτρίζουν την γενικότερη απόρριψη της Βίβιαν από την οικογένειά του. Ένα γράμμα γραμμένο από τον πατέρα Χένρυ, τέσσερις μόνο μέρες πριν από το θάνατό του τον Ιανουάριο του 1919, σημειώνει ενθαρρυντικά ότι ο μικρότερος γιος του πάει καλά στην τράπεζα, αλλά προσθέτει ξερά: «Εύχομαι να συμπαθούσα τη γυναίκα του, αλλά δεν την συμπαθώ». Ήταν μεγάλη αιτία στενοχώριας για τον Έλιοτ που ο πατέρας του δεν έζησε ποτέ να δει τον αμαρτωλό του γιο να τα καταφέρνει. Στα γράμματά του προς την οικογένειά του συχνά προσπαθεί σκληρά να κάνει εντύπωση με λεπτομέρειες της σταθερής ανοδικής προόδου του μέσα από το βαρύ πυροβολικό του λογοτεχνικού κόσμου του Λονδίνου, και να μεταδώσει το ρίγος που ολοφάνερα ένιωσε από τη συνεύρεσή του με τους αριστοκρατικούς λογοτεχνικούς τύπους στα σαλόνια του Μπλούμσμπερυ. Μια τυπική αναφορά προς τη μητέρα του, στις 22 Φεβρουαρίου του 1920, αναφέρει σκόπιμα τη Λαίδη Οτολίν Μορέλ, τη Λαίδη Άιντα Σίτγουελ, τη Βιρτζίνια Γουλφ («κόρη του Σερ Λέσλι Στέφεν»), και τον Σίντνεϋ Γουότερλοου («δεξί χέρι του Λόρδου Ρόμπερτ Σέσιλ»). Μέσα από τις παρούσες επιστολές, επομένως, μπορεί να εντοπιστεί η απομάκρυνση του Έλιοτ από το παρελθόν του, καθώς αναπτύσσεται σε πολλά διαφορετικά επίπεδα. Αν ο βιαστικός του γάμος έφτασε να τον οδηγήσει μες στην καρδιά ενός κακού ρώσικου ή ίσως ενός γοτθικού τύπου εγγλέζικου μυθιστορήματος, όπως η Τζέιν Έυρ (μυθιστόρημα που ο Έλιοτ είχε διδάξει σαν μέρος μιας σειράς διαλέξεων του 1918 – το θεωρούσε μαζί με τα Ανεμοδαρμένα Ύψη «απίστευτα καλό πράγμα»), ο ίδιος αυτός γάμος εγκαινίασε το ταξίδι του στα ήθη και τα έθιμα της χώρας της οποίας την εθνικότητα θα αποκτούσε επίσημα το 1927. Στη φημισμένη περιγραφή της, σ’ ένα γράμμα προς τον Κλάιβ Μπελ, η Βιρτζίνια Γουλφ τον παρουσίασε ντυμένο με «ένα σύνολο από τέσσερα κομμάτια» και τούτες οι επιστολές τον απεικονίζουν να ενστερνίζεται τη γλώσσα και τις απόψεις των ακραίων συντηρητικών, συχνά με αγωνιώδη πληρότητα. Οι επιστολές του προς τους εκδότες των εφημερίδων μπορούν να αποτελέσουν ιδιαίτερα δυσάρεστο ανάγνωσμα. Στις 8 Ιανουαρίου 1923, η Daily Mail τύπωσε μια επιστολή που είχε γράψει –εν μέρει ίσως με την ελπίδα να εντυπωσιάσει τον ιδιοκτήτη της, λόρδο Ρόθμηρ, με σκοπό να του προσφέρει εργασία– επιδοκιμάζοντας την υποστήριξη της εφημερίδας προς στον ιταλικό Φασισμό, καθώς επίσης και την σκληρή γραμμή που ακολουθούσε στην υπόθεση της Έντιθ Τόμπσον η οποία θα απαγχονιζόταν την επόμενη μέρα για τη συμμετοχή της στο φόνο του συζύγου της από τον εραστή της, Φρέντερικ Μπάιγουωτερς. «Τίποτα δε θα μπορούσε νά ’ναι πιο ευεργετικό», γράφει ο Έλιοτ, στην παρούσα στιγμή, από την αξιοσημείωτη σειρά άρθρων που δημοσιεύετε για τον Φασισμό [όλα, μας πληροφορεί μια υποσημείωση, άκρως επαινετικά]· αυτά και μόνο συνιστούν δημόσια συνεισφορά μεγάλης αξίας και από μόνα τους θα ήταν αρκετά να με παρακινήσουν να σας γράψω και να σας ευχαριστήσω. Για τη δολοφονία του Ίλφορντ η στάση σας υπήρξε εντυπωσιακά αντίθετη με την πλαδαρή συναισθηματικότητα των άλλων εφημερίδων που έχω δει, οι οποίες υπήρξαν τόσο θρασείες ώστε να βεβαιώνουν ότι αντιπροσωπεύουν τη μεγάλη πλειονότητα του Βρετανικού λαού. Ο Έλιοτ θα μπορούσε να έχει υπογράψει αυτό το γράμμα ως «ο Αηδιασμένος του Τάνμπριτζ Γουέλς».[3] Μια άλλη επιστολή επικεντρώνει την προσοχή του κοινού στους κινδύνους που διατρέχουν οι αυτοκινητιστές από τα αμαξάκια που ταξιδεύουν σε κονβόι. Πάντως ο Πάουντ, τουλάχιστον, δεν τα έχαψε αυτά και άρχισε να προσφωνεί τον φίλο του «Γερο-Πόσουμ»,[4] εννοώντας ότι ο Έλιοτ, έχοντας βολικά καμουφλαριστεί πίσω απ’ τα μπιχλιμπίδια της αγγλικής κοινωνίας, κρυβόταν μουλωχτά μέσα στο εχθρικό στρατόπεδο. Ο Έλιοτ έδειξε προθυμία κατά την αλληλογραφία του με τον Πάουντ, να παίξει με την ιδέα, και μια φορά υιοθέτησε δεόντως τα κορακίστικα του Θείου Ρεμύ[5] σε επιστολές και κάρτες προς τον il miglior fabbro.[6] Αλλά μέχρι το 1928, όταν, στο δοκίμιό του Για τον Λάνσελοτ Άντριους, αυτοπροσδιορίστηκε ως «κλασικιστής στη λογοτεχνία, βασιλόφρων στις πεποιθήσεις και αγγλο-καθολικός στο θρήσκευμα», η διαδικασία απόκτησης Αγγλικής ταυτότητας την οποία παρακολουθήσαμε να παίρνει φόρα τα προηγούμενα δεκατρία χρόνια, μπορούμε να πούμε ότι είχε ολοκληρωθεί. Μπορεί φυσικά κανείς να δει την προάσπιση του «κλασικισμού» από τον Έλιοτ ως την προσπάθεια ενός «ψόφιου κοριού» να θολώσει την ασταθή φύση της ίδιας του της έμπνευσης, να θολώσει το γεγονός, όπως έξοχα κάποτε το έθεσε ο Ράνταλ, ότι ο Έλιοτ ήταν «ένας από τους πιο υποκειμενικούς και δαιμόνιους ποιητές που έζησαν ποτέ, το θύμα και ο ανήμπορος δικαιούχος των ίδιων του των ανελέητων παρορμήσεων και εμμονών»· αλλά ο δημόσιος ασπασμός της μοναρχίας και του αγγλο-καθολικισμού μπορούν να θεωρηθούν ως απόδειξη ότι και ο ίδιος ένιωθε πια ότι είχε αποφασιστικά απομακρυνθεί πολύ από τις Ουνιταριανές και Αμερικανικές δημοκρατικές παραδόσεις με τις οποίες είχε ανατραφεί. Είναι γενικά αποδεκτό ότι το βασικό επίτευγμα του Έλιοτ είναι η ποίησή του, αλλά, ανοίγοντας τυχαία αυτούς τους τόμους, με δυσκολία θα μάντευε κανείς ότι έγραφε στίχους. Δεν είναι γιατί ήταν ιδιαίτερα απρόθυμος να συζητήσει στις επιστολές του για «την αφόρητη πάλη / με τις λέξεις και τα νοήματα»,[7] αλλά γιατί, όπως φαίνεται, μπορούσε να περάσουν και μήνες, ακόμα και χρόνια, χωρίς να προσπαθήσει ν’ ανέβει στην παλαίστρα. Μέσα στις 870 σελίδες του 3ου τόμου, που καλύπτει τα χρόνια 1926 και 1927, εμφανίζεται στη ζωή ως ποιητής μόνο μια φορά, με το «Ταξίδι των Μάγων», το οποίο, λέει στον Κόνραντ Άικεν, το έγραψε «σε τρία τέταρτα της ώρας μετά την εκκλησία και πριν το μεσημεριανό μια Κυριακή πρωί, με τη βοήθεια μισού μπουκαλιού τζιν Booth». (Από το ποίημα είναι και ο τίτλος της παρούσας κριτικής). Αρχειακό υλικό ίσως με το χρόνο αποκαλύψει ότι ο Έλιοτ ακολουθούσε την κύρια κλήση του πιο αποφασιστικά απ’ ό,τι μαρτυρούν αυτές οι επιστολές, και θα ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον, να δούμε προσχέδια του Σουήνυ Αγωνιστή, που το δούλευε για χρόνια, ποίημα που φαίνεται ότι το φανταζόταν σαν ένα αποφασιστικό βήμα πέρα από το The Waste Land. Σε μια, κάπως απρόσμενη χειρονομία, επικοινώνησε με τον Άρνολντ Μπένετ (μυθιστοριογράφο αρκετά διαπομπευμένο από τους Νεωτεριστές όπως η Γουλφ και ο Πάουντ) ζητώντας συμβουλή για να γράψει αυτό που ο Μπένετ αντιλήφθηκε ότι θα ήταν «το δράμα της σύγχρονης ζωής (το είδος των χαρακτήρων του επιπλωμένου διαμερίσματος) σε ρυθμική πρόζα, ίσως με κάποια στοιχεία τονισμένα από τους ρυθμούς των ντραμς». Συναντήθηκαν αρκετές φορές μεταξύ 1923 και 1925 και ο Έλιοτ ήταν εγκάρδιος στις ευχαριστίες του, αναφέροντας ότι ήταν τρομερά ενθαρρυμένος» από τις συμβουλές του Μπένετ, μετά από μια συνεδρία μαζί του τον Οκτώβριο του 1924, και, όπως συνήθιζε να υπερβάλλει με τις φιλοφρονήσεις, επέμενε ότι η καθοδήγηση του Μπένετ θα τον κάνει «να νιώθει ότι το έργο θα είναι τόσο δικό σου όσο και δικό μου.» Μετά από τον «καταιγισμό» ποιημάτων (με βάση τους αργούς ρυθμούς του Έλιοτ) που είχαν ολοκληρωθεί κατά τη διάρκεια του 1ου τόμου, με αποκορύφωμα το εκτενέστατο χειρόγραφο της Έρημης Χώρας και τις έντονες διαπραγματεύσεις με τον Πάουντ για το τι θά ’πρεπε να αφαιρεθεί και τι να απομείνει, η ποιητική παραγωγή του Έλιοτ λιγόστεψε σε επώδυνο βαθμό. Οι εκδότες που τον παρακαλούσαν για καινούρια ποιήματα λάβαιναν αυστηρή προειδοποίηση ότι όχι μόνο δεν είχε τίποτα να τους προσφέρει, αλλά και ότι ήταν απίθανο να γράψει κάτι στο εγγύς μέλλον. Καθώς η Έρημη Χώρα, με τις τέσσερις εκδόσεις της (στο The Criterion τον Οκτώβριο του 1922, στο The Dial τον Νοέμβριο του 1922, και σαν βιβλίο από τους Boni και Liveright στη Νέα Υόρκη τον Δεκέμβριο του 1922, και από τον Woolf’s Hogarth Press το Σεπτέμβριο του 1923), αργά αλλά σταθερά κατακτούσε το λογοτεχνικό στερέωμα, κάνοντας τον Έλιοτ τον πιο σημαντικό και ισχυρό νεαρό ποιητή της εποχής, εκείνος περνούσε τις μέρες του δουλεύοντας στη τράπεζα Λόυντς και αφιερώνοντας κάθε λεπτό ελεύθερου χρόνου του στην έκδοση τουThe Criterion. Μακροπρόθεσμα η έκδοση αυτού του περιοδικού τον οδήγησε στη θέση του Διευθυντή του Faber and Gwyer,[8] υπό την αιγίδα του οποίου ξαναβγήκε ως The New Criterion τον Ιανουάριο του 1926. Αυτή η θέση έδωσε τελικά τη δυνατότητα στον Έλιοτ να παραιτηθεί από την τράπεζα και να ξεκινήσει την άκρως επιτυχή και οικονομικά εξασφαλισμένη καριέρα του στις εκδόσεις. Σαν στοίχημα, λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι κέρδισε, αλλά τα χρόνια που καλύπτονται από τον 2ο τόμο αυτών των επιστολών 1923-1925, παρουσιάζουν έναν εξαντλητικό απολογισμό, με τον Έλιοτ να καίει το κερί και από τις δυο πλευρές, διευθετώντας το εξωτερικό χρέος την ημέρα και εκτοξεύοντας επιστολές προς τους Βαλερύ, Κοκτώ και Ζιντ (σε πολύ ικανοποιητικά γαλλικά) και Χιούγκο φον Χόφμανσταλ, Γέητς και Γκέτρουντ Στάιν, κάθε βράδυ και τα σαββατοκύριακα. Για εκείνους που, όπως ο Πάουντ, πίστευαν ότι ένας ποιητής τόσο χαρισματικός όσο ο Έλιοτ θά ’πρεπε να ξοδεύει όσο περισσότερο χρόνο γινόταν γράφοντας ποίηση, η ανάληψη του τεράστιου φορτίου της έκδοσης ενός αξιοσέβαστου τριμηνιαίου εντύπου σχεδόν μόνο από ένα άτομο, με κάποια βοήθεια απ’ τη Βίβιαν, όταν ήταν στα καλά της, και μια μερικής απασχόλησης γραμματέα, ήταν απλά προβληματική – ούτε και ο Πάουντ δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα τα αποτελέσματα του μόχθου του Έλιοτ, χαρακτηρίζοντας τους συνεργάτες του The Criterion «ένα μάτσο ψόφια μανιτάρια». Η κυκλοφορία του ποτέ δεν ξεπέρασε τα 800 τεύχη, έβγαινε πάντα με ζημία, ο Έλιοτ δεν έβγαζε λεφτά ως εκδότης και απορροφούσε μεγάλο μέρος του χρόνου του. Είχε, όμως, έναν μαχητικό σκοπό. Ενώ του άρεσε να παρουσιάζει το περιοδικό νηφάλια, ως υπεράνω κομματικών πολιτικών, η απώτερη ελπίδα του ήταν, όπως το έθεσε σε έναν υποψήφιο συνεργάτη, «να δώσει στον Συντηρητισμό την διανοητική βάση με την πλάνη της οποίας ο Σοσιαλισμός εδώ και καιρό έχει ξεγελάσει τους νέους και τους ανυπόμονους». Η ιδέα του ήταν να μαζέψει γύρω του μια ομάδα ομονοούντων με αρχές τις οποίες διαπραγματεύονταν και αποφάσιζαν μέσα από το μηνιαίο δείπνο του περιοδικού. Αν όχι ακριβώς μαθητές, συγγραφείς και κριτικοί όπως ο Χέρμπερτ Ρηντ, ο Ρίτσαρντ Άλντιγκτον και ο Μπόναμυ Ντομπρί είχαν κατά κάποιο τρόπο στρατολογηθεί από τον Έλιοτ σε μια φάλαγγα η οποία θα μπορούσε μέσες-άκρες να μεταδώσει το δόγμα του The Criterion. Παρ’ όλα αυτά όταν ο Άλντιγκτον –ο οποίος μέσα στα επόμενα χρόνια θα απομακρυνόταν οριστικά από τον Έλιοτ– υπέβαλε ένα μακροσκελές, υπερενθουσιώδες δοκίμιο για τον Ντ. Χ. Λώρενς, απορρίφθηκε με τη δικαιολογία ότι απέτυχε «να συμπορευθεί με την ευρύτερη κατεύθυνση του Criterion», διατύπωση χρησιμοποιούμενη συχνά σε επιστολές επιστροφής υλικού που ο Έλιοτ δεν ήθελε να τυπώσει. Αυτό όμως που ίσως κάνει τη μεγαλύτερη εντύπωση για το περιοδικό αυτό, εκείνα τα πρώτα χρόνια, είναι η υποδειγματική επιμέλεια με την οποία ο Έλιοτ αναζητούσε συνεργασίες από ένα πραγματικά ευρύτατο φάσμα Ευρωπαίων συγγραφέων, και η προσπάθειά του να καλύψει τα διανοητικά επιτεύγματα όχι μόνο σε Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία και Ισπανία, αλλά και στην Ολλανδία, Ρωσία, Δανία – ακόμα και στην Αμερική. Ωστόσο, ακόμα και οι πιο ενθουσιώδεις οπαδοί του Έλιοτ θα δυσκολευτούν αρκετά με τον υπερβολικό όγκο αλληλογραφίας που αφορά το Criterion και είναι συγκεντρωμένη στους τόμους 2 και 3. Πολλές επιστολές, υπαγορευμένες στη γραμματέα του, παρά τη ζωηρή έκφραση που τις διακρίνει, είναι ουσιαστικά αδιάφορες, και με κάνουν ν’ αναρωτιέμαι για τις «ελάσσονες επιστολές» που έμειναν έξω από τον 3ο τόμο προκειμένου να διατηρηθεί το βιβλίο σε «σχετικά εύχρηστο μέγεθος». Παρά την αξιοσέβαστη λίστα συνεργατών του Έλιοτ και την δική του κριτική ευφυΐα, το ίδιο το Criterion αν και πάντα υψηλόφρον, δεν είναι πάντα τόσο καθηλωτικό. Η χορηγός του, Λαίδη Ρόθμηρ, η οποία έλπιζε σε κάτι πιο κοινωνικό και φανταχτερό, συχνά και ειλικρινά παραπονιόταν ότι ήταν βαρετό, κι ο Έλιοτ δεν μπορούσε παρά να συμφωνήσει και να απολογηθεί. Και ποιος ανάποδος δαίμονας τον έβαλε να ανοίξει το πρώτο του τεύχος με ένα δοκίμιο του Τζωρτζ Σαίνσμπουρυ για την «Ανία»; Το περιοδικό, παρ’ όλα αυτά, έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη του Έλιοτ ως του πιο έγκυρου λογοτεχνικού και πολιτιστικού εκπροσώπου της εποχής. Όταν, προς τιμήν του, αποδέχθηκε «Το Τούνελ» του Χαρτ Κρέιν (που θα γινόταν το έβδομο μέρος Της Γέφυρας) για δημοσίευση, ο Κρέιν ενθουσιασμένος εκτόξευσε ένα γράμμα προς τον ευεργέτη του, Ότο Καν, στο οποίο περιέγραφε τον Έλιοτ ως «αντιπρόσωπο των πιο αυστηρών λογοτεχνικών κανόνων της εποχής μας», και αυτή η αποδοχή ήταν απόδειξη ότι ο Καν στήριζε ένα νικητή. Το 1927 ο Έλιοτ δεν είναι ακόμα ακριβώς ο Πάπας της Ράσελ Σκουέαρ, αλλά οδεύει σίγουρα προς αυτή την κατεύθυνση. Δύσκολα μπορεί να υπερεκτιμήσει κανείς την επιτυχία του Έλιοτ στον επαναπροσδιορισμό τού τι είναι επιτυχής ή αξιόλογη ποίηση. Οι τεχνικές του καινοτομίες έγιναν αντικείμενο μίμησης από πολλούς επιστολογράφους που έγραφαν στίχους (δουλικά από τους Κόνραντ Άικεν και Άρτσιμπαλντ Μακ Λης, δημιουργικά από τους Κρέιν, Άλαν Τέητ και φυσικά από τον Πάουντ). Πιο αποφασιστική ωστόσο, για την επιτυχία της λογοτεχνικής επανάστασης την οποία υποδαύλισε, ήταν η παρουσίαση της ίδιας του της δουλειάς στα κριτικά δοκίμιά του, ως το επόμενο αναπόφευκτο βήμα στην ιστορία της ποίησης. Τρία χρόνια πριν δημοσιεύσει την Έρημη Χώρα, ο Έλιοτ ήδη είχε περιγράψει στο «Παράδοση και Ατομικό Ταλέντο», τον τρόπο με τον οποίο ένα «νέο έργο τέχνης» θα άλλαζε «ολόκληρη την υπάρχουσα τάξη» όλων των προηγούμενων έργων τέχνης – πράγμα που ακριβώς συνέβη τα χρόνια μετά το 1922. Στις εξαιρετικές κριτικές και δοκίμια που έγραψε μεταξύ του 1916 –όταν έλαβε την πρώτη του παραγγελία, συστημένος από τον Μπέρτραντ Ράσελ, να γράψει ένα κομμάτι για την International Journal of Ethic– και, ας πούμε, το δοκίμιό του για τον Μίλτον το 1936, ο Έλιοτ μεταμόρφωσε το είδος της λογοτεχνικής κριτικής πιο ριζικά από κάθε άλλο συγγραφέα πριν ή μετά από εκείνον. Το χάρισμα, η ευφυΐα, η επιτήδευση, η πολυμάθεια, η γατίσια, αλλά εντελώς επιβλητική ευαισθησία που εκδηλώνονται σε αυτά τα δοκίμια, τα κάνουν μερικές φορές να μοιάζουν περίτεχνες λογοτεχνικές αποπλανήσεις. Το όραμα του λογοτεχνικού κανόνα που εισηγούνται, βεβαίως, είναι άκρως ατομικό: ο Μίλτον είναι κακός, ο Νταν καλός, ο Σέλλεϋ πολύ, πολύ κακός, ο Ντάντε πολύ, πολύ καλός... Αλλά η ρητορική μεγαλοφυΐα του Έλιοτ ήταν τέτοια που οι κρίσεις του φαίνονταν σε πολλούς όχι αποτέλεσμα του υποκειμενικού του γούστου, αλλά αλάνθαστες ετυμηγορίες, οριστικές και αληθινές: με άλλα λόγια «απρόσωπες». Καθώς οι επιστολές προοδεύουν, η ανάληψη του ρόλου του ημίθεου φύλακα του λογοτεχνικού πάνθεου γίνεται σταθερά ολοένα και πιο επιτακτική. Μαζί της ακολουθεί και μια κούραση η οποία μερικές φορές γίνεται αντιληπτή ως μετατραυματική ηρεμία. Ακόμα κι όταν, στα προχωρημένα τριάντα του, ο Έλιοτ μιλάει συνεχώς όχι απλά για το ότι «γερνάει», όπως το θέτει σε μια επιστολή στις 22 Αυγούστου του 1927 προς τον αδελφό του, αλλά για το ότι «Γέρασε» οριστικά. Όπως το «απρόσωπο» έτσι και το «ώριμο» είναι από τους πιο υπερτονισμένους επαινετικούς όρους, και ο Έλιοτ της «Τετάρτης των Τεφρών» (1930), την οποία σύντομα θα ξεκινούσε, παρουσιάζεται ώριμα και γαλήνια πάνω από φθορά, ένας «γηραιός αετός» που απλώνει τα φτερά του. Αλλά ο φίλος και συνάδελφός του Τζέφρυ Φάμπερ –ο από μηχανής θεός, θά ’λεγε κάποιος, που ελευθέρωσε τελικά τον Έλιοτ από τα δεσμά του στην τράπεζα– ανησυχούσε με αυτές τις ασκητικές τάσεις· ένιωθε ότι ένα συγκεκριμένο στοιχείο δογματισμού εισέβαλε στη ζωή του Έλιοτ, βάζοντάς τον σε κίνδυνο. Σ’ ένα γενναίο, διερευνητικό γράμμα της 5ης Σεπτεμβρίου 1927, ο Φάμπερ αποτόλμησε κάποια στοχαστική κριτική: Δεν είναι σωστό να δεσμεύεις τον εαυτό σου με μια ρουτίνα – θα σου περιορίσει το μυαλό και στο τέλος θα είναι θανατηφόρο για σένα τόσο ως ποιητή όσο και ως κριτικό, γιατί αν μη τι άλλο θα σε απομακρύνει όλο και πιο πολύ από τον μέσο άνθρωπο. Μερικές φορές δεν μπορώ παρά να υποψιάζομαι ότι οι δυσκολίες είναι, ως ένα βαθμό, δικής σου επινόησης. Πιο πριν στην επιστολή ο Φάμπερ παραπονιέται για την «υπερβολική σκοτεινότητα» της ποίησης του Έλιοτ –με κάποια ειρωνεία, δεδομένου ότι αυτή η υπερβολικά σκοτεινή παραγωγή θα παίξει κάποιο ρόλο στην οικονομική επιτυχία της εκδοτικής του προσπάθειας– και ρωτά: «Είναι αναπόφευκτο κομμάτι της ποίησής σου; Ή είναι σκόπιμο;». Τα κάπως ωμά, καλοπροαίρετα, αλλά άκρως διερευνητικά ερωτήματα του καλοζωισμένου Φάμπερ μας κάνουν να αναλογιστούμε τόσο τη δυσκολία της ποίησης του Έλιοτ όσο και τα προβλήματα της ζωής του. Πόσο «αναπόφευκτο» ήταν όταν ένας ποιητής, που το 1915 είχε γράψει ένα πεζό ποίημα με τον τίτλο «Υστερία» για έναν άντρα που φαντάζεται τον εαυτό του να τον καταπίνει μια γυναίκα με την οποία πίνει τσάι, σε βαθμό που «στο τέλος χάνεται στις σκοτεινές σπηλιές του λαρυγγιού της, μελανιασμένος από τις συσπάσεις αόρατων μυών», την ίδια χρονιά θα παντρευόταν μια γυναίκα που θα τον οδηγούσε σε «σκοτεινές σπηλιές» από τις οποίες, όπως γράφει στην επιστολή του προς τον Μάρυ, η μόνη διέξοδος μερικές φορές ήταν να τη σκοτώσει ή να σκοτωθεί; Μια εξασφαλισμένη και εύκολη ζωή ως καθηγητής φιλοσοφίας στο Χάρβαρντ ήταν δυνατή για τον Έλιοτ ακόμα και το 1919. Όμως δεν τον τραβούσε καθόλου, όπως ξεκαθαρίζει σε μια επιστολή προς τον καθηγητή του Τζ. Χ. Γουντς, ο οποίος του είχε προσφέρει μια θέση στο τμήμα. Αρνούμενος ο Έλιοτ φαντάζεται τον εαυτό του κατά κάποιον τρόπο σαν έναν εκπατρισμένο ήρωα του Χένρυ Τζέιμς, σαν τον Λάμπερτ Στρέθερ από τους Πρέσβεις, κάποιον που έχει εθιστεί στις πολυπλοκότητες της ευρωπαϊκής κοινωνίας, όσο βασανιστικό πόνο κι αν προκαλούν, και που θα έβρισκε τη ζωή πίσω στην Αμερική ανυπόφορα ανιαρή. «Έχω αποκτήσει», πληροφορεί τον Γουντς, «τη συνήθεια μιας κοινωνίας τόσο διαφορετικής που είναι δύσκολο να βρω κοινούς όρους για να περιγράψω τη διαφορά». Με άλλα λόγια, κάτι στον Έλιοτ, αναζητούσε τη δυσκολία, επιθυμούσε, με οποιοδήποτε κόστος, το αίμα να τινάζει την καρδιά του, το ρίσκο να αυξάνεται, να ανταλλάξει την ασφαλή πραότητα του Ουνιταριανισμού και της αμερικανικής κουλτούρας γενικότερα, όπως την έβλεπε, με κάτι πιο σύνθετο και ακραίο: ένα όραμα, μετά από καθαρτήρια τιμωρία, της λύτρωσης στον Ουρανό, ή του φόβου, σε μια χούφτα σκόνη,[9] της καταδίκης στην Κόλαση. — Μετάφραση: Ειρήνη Λουλακάκη-Μουρ Σημείωση ARB: Όλες οι υποσημειώσεις είναι της μεταφράστριας. [1] Ο Ουνιταριανισμός είναι φιλελεύθερο θρησκευτικό δόγμα το οποίο απορρίπτει την τριαδική φύση του Θεού και θεωρεί ότι ο Θεός είναι ένα πρόσωπο. [2] Στίχοι 345-358 από την Έρημη Χώρα. [3] Το ψευδώνυμο αυτό έχει συνδεθεί από τη δεκαετία του 1950 με σειρά επιστολών καυστικού χαρακτήρα από άγνωστο αναγνώστη προς το τοπικό έντυπο Tunbridge Wells. [4] Από την αγγλική έκφραση «play possum» που σημαίνει «κάνω τον ψόφιο κοριό». [5] Ο Θείος Ρεμύ είναι φανταστικός χαρακτήρας και αφηγητής σε σειρά αφροαμερικανικών παραμυθιών του Νότου που πρώτη φορά βγήκαν σε βιβλίο το 1881. Οι ιστορίες του έχουν διδακτικό χαρακτήρα, κάτι σαν τους μύθους του Αισώπου ή του Λαφονταίν. [6] Προς «τον καλύτερο τεχνίτη»: με αυτά τα λόγια αναφέρεται ο Δάντης στον Αρνώ Ντανιέλ και τα ίδια χρησιμοποιεί ο Έλιοτ για να αφιερώσει την Έρημη Χώρα στον Πάουντ. [7] Στίχοι 70-71 από το East Coker II. [8] Ο εκδοτικός οίκος που το 1929 μετονομάστηκε σε Faber and Faber. [9] Στίχος 20 από την Έρημη Χώρα: «Θα σου δείξω το φόβο σε μια χούφτα σκόνη».

«Και τα κορίτσια από μετάξι να φέρνουν σερμπέτι»

Σύνδεση