Ουράνια σώματα στο κατοχικό σκοτάδι

Τον Νοέμβριο του 1943 ο Ελύτης εκδίδει τη συλλογή Ήλιος ο πρώτος, το 1944 ο Παπατσώνης την εκτεταμένη ποιητική σύνθεση Ursa Minor. Έχει σημασία ο χρόνος έκδοσης των δυο αυτών συλλογών: 1943 και 1944, στο τέλος δηλαδή της γερμανικής κατοχής. Είναι γεγονός ότι βασικό χαρακτηριστικό της κατοχικής λογοτεχνίας είναι η εσκεμμένη αποφυγή κάθε αναφοράς στις συνθήκες.[1] Η πεζογραφία της εποχής χαρακτηρίζεται από στροφή στην ειρηνική θεματολογία, από τις τάσεις φυγής από την σκληρή καθημερινότητα, διάθεση αναπαράστασης της παιδικής ηλικίας, των νεανικών ερώτων και από την χρήση της φύσης ως σκηνικού χώρου. Το 1943-44, αν και ήδη έχουν αρχίσει να εμφανίζονται έργα με πατριωτικά μηνύματα ελευθερίας, οι Ελύτης και Παπατσώνης επιμένουν στην αποσιώπηση κάθε άμεσης αναφοράς στην πραγματικότητα του πολέμου. Οι δύο ποιητές επιμένουν να αποδίδουν υπαινικτικά τις συνθήκες που παρήγαγαν τα ποιήματά τους και να ανάγονται πέρα από αυτές. Τόσο ο Ελύτης όσο και ο Παπατσώνης με τη φαντασία απαντούν στην πραγματικότητα αλλά και σε όσους, στην εποχή εκείνη, παραμένουν δέσμιοί της και επιμένουν να την αντιγράφουν με την τέχνη τους. Η διαφοροποίηση των δύο ποιητών δεν προέρχεται από την συμπόρευσή τους με το γενικότερο ρεύμα της εποχής όπως το ανέφερα παραπάνω, αλλά από την αντίληψή τους για το στόχο και τη λειτουργία της τέχνης. Θα πρέπει εξαρχής να τονιστεί ότι, παρά την συνεξέταση που επιχειρείται εδώ, τα δύο έργα διαπνέονται από διαφορετικό πνεύμα, η κοσμοεικόνα και το ιδεολογικό τους σύμπαν διαφέρουν αισθητά, όπως και η ποιητική τους. Ομοίως διαφορετική είναι και η μορφολογική τους παρουσία, αν και πρόκειται για ελευθερόστιχα ποιήματα. Η πρώτη άμεσα αντιληπτή διαφορά έγκειται στη γλώσσα. Η ανάκληση μετρικών σχημάτων –κυρίως του ίαμβου, αλλά και του ιαμβικού 15σύλλαβου– είναι προφανέστερη στον Ελύτη, όπως και η επιμέλεια της μορφής και του στίχου. Στον Παπατσώνη ο χαρακτηριστικός πολυσύλλαβος στίχος που συχνά τείνει να γίνει έως και verset αντικαθίσταται από στίχους μέσου μήκους – σπάνια υπερβαίνουν τις 12 συλλαβές και ακόμη σπανιότερα περνούν στην επόμενη τυπογραφική σειρά. Εν τούτοις οι διασκελισμοί είναι και πάρα πολλοί και συχνά έντονοι και η λεπτομερειακή παρουσίαση και ανάλυση συνθετικών στοιχείων δημιουργεί το οικείο για τον Παπατσώνη πεζολογικό ύφος. Το υλικό και των δύο ποιητών, και ο κυρίαρχος χώρος, είναι η φύση, ο άπειρος φυσικός κόσμος και ο άνθρωπος ως μέρος του. Την αντίληψη αυτή, ρομαντικής προέλευσης, και οι δύο ποιητές την μετασχηματίζουν με τον προσωπικό τους τρόπο και την δική τους ιδιαίτερη ποιητική ιδιοσυγκρασία. Επιπλέον, κάθε επεξεργασία γίνεται στον Ελύτη υπό την επίδραση του υπερρεαλισμού και στον Παπατσώνη υπό την επιρροή του χριστιανισμού και της μεταφυσικής θέασης των πραγμάτων, αλλά και η εικονοποιία του Παπατσώνη βρίσκεται σε ορισμένα σημεία πολύ κοντά στον υπερρεαλισμό. Στον Ήλιο τον πρώτο ο φυσικός κόσμος, αντιληπτός μέσω των αισθήσεων, αποδεικνύεται ικανός να παρέχει στον άνθρωπο την ευτυχία και την πληρότητα. Μέσω του ονείρου, της φαντασίας και της ανάμνησης η φύση –και ο άνθρωπος ως μέρος της– αντιπαρατίθεται στην ζοφερή πραγματικότητα· το σπουδαιότερο, την υπερβαίνει. Στο Ursa Minor η φύση δεν αποτελεί ένα απλό σκηνικό αλλά τον κατεξοχήν ανθρώπινο τόπο. Ο ουρανός είναι το σημείο συνάντησης με την υπέρτατη θεϊκή αγάπη, με τον ίδιο το Θεό. Η ομορφιά είναι ταυτόσημη με την καλοσύνη και την αιωνιότητα. Η καλοσύνη είναι στοιχείο της Αγάπης και ο κόσμος που γεννά την αγάπη είναι απόλυτα φυσικός: ηλιόλουστος, καλοκαιρινός, γεμάτος κήπους και θάλασσες: «τότε που πλάθεται και δυναμώνει η αγάπη/ τα καλοκαίρια πλάθεται/ Αύγουστο δυναμώνει/ με του Άη Δημήτρη την κερνάν/ και του Χριστού φουντώνει/». Και ο Ελύτης ξεκινά από τον ουρανό και στρέφεται συχνά προς αυτόν: «Ο ουρανός μου είναι βαθύς κι ανάλλαχτος / Ό,τι αγαπώ γεννιέται αδιάκοπα/ ό,τι αγαπώ βρίσκεται στην αρχή του πάντα./» Ο παπατσωνικός ήλιος είναι, σχεδόν όπως πάντα στο έργο του ποιητή, οδυνηρός, δεσποτικός και «τα μεσημέρια χαίνουν». Ο ελυτικός ήλιος είναι θερινός και δυνατός αλλά συνιστά στοιχείο της ανθρώπινης ευτυχίας: «Τώρα ο ουρανός καίει απέραντος/»… «Τόσο πολύ τη μέθυσε ο χυμός του ήλιου/». Οι αστερισμοί διατηρούν μια ιδιαίτερη θέση στα ποιήματα του Ελύτη από τον Ήλιο τον πρώτο και στην Καλοσύνη στις λυκοποριές. Στην πρώτη συλλογή ήδη από το πρώτο ποίημα απαντά η αποστροφή στον Έσπερο: «Στο μυχό της ψυχής μου αράζει στόλος άστρων./ Έσπερε φρουρέ για να λάμπεις πλάι στο ουρανί/». Στη δεύτερη συλλογή οι τρεις αστερισμοί της Μεγάλης, της Μικρής Άρκτου και του Ωρίωνα επαναλαμβάνονται σε κάποια από τα επτά μέρη της σύνθεσης και λειτουργούν σαν μαγική επωδός, σαν ευχή νίκης της καλοσύνης. Και στον Παπατσώνη οι αστερισμοί είναι παρόντες: «ήρθε το πρώτο δυσδιάκριτο άστρο/ η περηφάνεια του Αρκτούρου…/» και: «εκείνο το άστρο που εγκαινίασε/ την τόσο ωραίαν εσπέρα/…και το διαδεχθήκαν οι μυριάδες των άλλων άστρων/». Ιδιαίτερη σημασία έχει η νύμφη Καλλιστώ· μετατράπηκε σε άστρο που αν και έγινε τμήμα του αστερισμού της Μεγάλης Άρκτου ο ποιητής την μεταφέρει στην Μικρή. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε την παρόμοια εκφραστική της ελπίδας στο τέλος των έργων Καλοσύνη στις λυκοποριές και Ursa Minor. Συμπτωματικά και οι δύο συνθέσεις έχουν 7 μέρη. Στο 7ο μέρος τα άστρα είναι οι χαρμόσυνοι προάγγελλοι: στην Καλοσύνη χρησμοδοτούν το αίσιο τέλος και τη νίκη: «Άστρα ο χρησμός σας δεν θα πάει χαμένος»· και ο Παπατσώνης απευθύνεται στην γυναικεία μορφή –νύμφη–ενσάρκωση της Αγάπης: «πως πήγε άφοβα και συστράφηκε / στη χαίτη του άγριου Λέοντα/» και: «διαφεντεύτρα των άστρων πηδαλιούχε του ήλιου που μας ζώνει». Το ελυτικό νησί δεν είναι η ουτοπική «ευτοπία» αλλά οι υπαρκτές Σπέτσες της παιδικής ανάμνησης. Ο Παπατσώνης δημιουργεί έναν τόπο που συναιρεί ανώνυμα πραγματικούς χώρους αλλά και φανταστικά τοπία, τοποθετημένα στον ουράνιο θόλο. Δεν πρόκειται για φυγή αλλά για ανανέωση της κουρασμένης ματιάς του κατοχικού αναγνώστη, περιορισμένης σε αστικούς θλιβερούς χώρους. Η «καθαρή θέα», όπως ο ίδιος ο Ελύτης αποκαλεί την προσωπική του οπτική, πλάθει ή αναπαράγει έναν ποιητικό κόσμο «σε μια περιοχή που βρίσκεται εξίσου μακριά και από τον χριστιανισμό και από τον κομμουνισμό».[2] Ο Ελύτης αντιπαραθέτει στο βλέμμα το υποταγμένο στην Ανάγκη του καιρού μια άλλη ματιά αθώα και καθαρή, απαλλαγμένη από την ασχήμια του πολέμου και της πείνας, ικανή να καταβάλλει την Ανάγκη και το Φόβο, αναζητώντας το αντιστάθμισμα στο Κακό. Στα Ανοιχτά Χαρτιά γράφει πολύ αργότερα: «Η φαντασία … είναι αυτή μονάχα που μπορεί να επιτελέσει το θαύμα».[3] Ο άνθρωπος του Ελύτη έχει ασκηθεί στον μετασχηματισμό της πραγματικότητας. Ο ποιητής προβάλλει έναν κόσμο για τον οποίον «αξίζει κανείς να ζει».[4] Στο Ursa Minor ο Παπατσώνης περιγράφοντας την προσωπική του μετάβαση από την σκοτεινή καταδίκη της κατοχής στην άνθιση της ελπίδας και στη σταδιακή πορεία προς την Αγάπη, μιλά εξ ονόματος όλων. Ο ίδιος ο ποιητής διευκρινίζει στο Επίμετρό του ότι το έργο του αυτό είναι η καταγραφή της ψυχικής του ανάτασης, της εσωτερικής του πορείας προς το Θεό. Ο άνθρωπος του Ursa Minor είναι κλονισμένος από τις καταστάσεις και αδυνατεί να αποδεχτεί οποιοδήποτε μεταφυσικό μήνυμα. Εγκλωβισμένος στην οικτρή καθημερινή ζωή του απομακρύνεται από κάθε μεγάλη και αναλλοίωτη αλήθεια. Όμως η σταδιακά «ένας πρωτοφανής έρωτας μας τραβούσε προς τη θεϊκή τούτη δύναμη», δηλαδή προς το θείο και η συνάντηση με αυτό μέσα στο ποιητικό σύμπαν θα αποτελέσει την ανταμοιβή για τα δεινά, όμοια όπως αμείφθηκε η νύμφη Καλλιστώ με την φιλοξενία της στον ουρανό μετά τις ταλαιπωρίες της επί γης· «…αξίζει μια τέτοια ζωή οπουδήποτε τοποθετημένη.». Η εισβολή της ιστορίας και το εμφυλιακό κλίμα αποδόθηκαν από τον Ελύτη σχεδόν άμεσα και διόλου υπαινικτικά στο Άσμα ηρωικό και πένθιμο και στην Καλοσύνη που τουλάχιστον η δημοσίευσή της, το 1947, σε ένα σαφώς ουδέτερο πολιτικά περιοδικό, το Τετράδιο, απέχει κάπως χρονικά από την ταραχή της άμεσης βίωσης. Η σύνθεση του έργου υπό την άμεση επίδραση των συμβάντων και επομένως και η έλλειψη της εσωτερικής ποιητικής επεξεργασίας τους νομίζω ότι είναι ένας από τους λόγους της συνειδητής μη αυτόνομης έκδοσης της Καλοσύνης. Στην Καλοσύνη στις λυκοποριές η βίαιη απώλεια της υπαρξιακής γαλήνης που περιγράφεται στον Ήλιο γίνεται η δίκαιη αιτία για να υποκινήσει τον άνθρωπο-μαχητή. Ακόμη όμως και σε αυτό το έργο, όπου η έννοια της καλοσύνης συνδέεται με τη μάχη και την αγωνιστικότητα, η αγάπη και η δικαιοσύνη θα αναδειχθούν νικήτριες, όπως με προφητικό τόνο διακηρύσσει ο ποιητής: «Η μέρα είναι κοντά που θα ψοφήσει ο λύκος/ που η απονιά θα φάει τις σάρκες της/…και που η ψυχή θ’ ανάψει από τις μυστικές φλογίτσες σας/». Όμοια στον Παπατσώνη στο τέλος υπερισχύει η αγάπη η οποία μεταβάλλει τις κοσμικές συνθήκες και αποκαλύπτει το όραμα ενός κόσμου πέραν του κακού: «“βασιλεύει” σου λέμε “από σήμερα η αγάπη” / “βασιλεύει από σήμερα η αγάπη”/ μαραθωνοδρόμοι σου το φωνάζουμε/». Ένα επίσης κοινό σημείο στα δύο ποιήματα είναι η παρουσία της Γυναίκας. Η σκληρή Ανάγκη για την οποία ο Παπατσώνης κάνει λόγο στο Επίμετρο ενσαρκώνεται στην γυναικεία παρουσία που θα γίνει σύντομα η Καλοσύνη και η Ομορφιά. Η Καλλιστώ αποτελεί για τον Παπατσώνη άλλη μια ποιητική ενσάρκωση της γυναικείας μορφής που απαντά σε πολλά από τα ποιήματά του και με γνωστότερο πρόσωπο αυτό της Βεατρίκης στο Beata Beatrix. Γυναικεία μορφή έχει και η Καλοσύνη του Ελύτη, ενώ γυναίκες και ιδίως κορίτσια κινούνται στα περισσότερα ποιήματα από τον Ήλιο το πρώτο. Και οι δύο ποιητές κατηγορήθηκαν για εστέτ: θεωρήθηκε ότι επιδεικτικά αγνόησαν τους ηρωικούς αγώνες των υπόλοιπων Ελλήνων και τις κρίσιμες ιστορικές συνθήκες. Η ποίηση του Παπατσώνη επικρίθηκε ως κρυπτική και μεταφυσική και του Ελύτη ως υπερβολικά αισιόδοξη και ερωτική, ενόσω γύρω τους το έθνος διεξήγαγε έναν τρομερό αγώνα εναντίον του φασισμού. Ο Ελύτης δεν ενδιαφέρεται για στρατευμένη τέχνη, δηλαδή για την παράλληλη πορεία ιστορίας και τέχνης, αλλά με σαφήνεια τα διαχωρίζει, όπως φαίνεται και σε σημείωμα που αποδίδεται στον ποιητή στο περιοδικό Τετράδιο. Το έργο του Παπατσώνη παρέμεινε στο πλαίσιο μιας ποίησης ιδιαίτερης, σφραγισμένης από τις προσωπικές αναζητήσεις του δημιουργού της, από τις ψυχικές του περιπέτειες, όπου όμως το ιστορικό συγκείμενο ανιχνεύεται με δυσκολία. Στο Επίμετρο του Ursa Minor ο ποιητής κάνει αναφορά στο αλβανικό μέτωπο και την κατοχή για να παρουσιάσει την δύσκολη εποχή συγγραφής του έργου του. Αυτά τα δύο ποιητικά έργα όμως συνιστούν μια άλλου είδους αντίσταση, όχι της δράσης και της μαχητικότητας αλλά της εσωτερικής πορείας. Ο στόχος τους δεν είναι να προτρέψουν ορμητικά, να εξεγείρουν συνειδήσεις αλλά με ήρεμο τρόπο να παρουσιάσουν ξεχασμένες ζωτικές αξίες. Επειδή δεν αμφισβητούν αλλά παρέχουν οραματισμούς που διαπερνούν το παρόν και προβάλλονται στο μέλλον αποτελούν ερείσματα. Εξάλλου η απαγκίστρωσή τους από την βιωματική αμεσότητα τα μετατρέπει σε κείμενα πολλαπλών ερμηνειών πέρα από τα ιστορικά συμφραζόμενα. [1] Α. Καστρινάκη, Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία. [2] M. Vitti, Οδυσσέας Ελύτης. Κριτική μελέτη, 2000, σ. 126. [3] Ο. Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά, σ. 373. [4] Βλ. για το θέμα Α. Καστρινάκη, ό.π..

Ουράνια σώματα στο κατοχικό σκοτάδι

Σύνδεση