Η εμβληματική αφετηρία του ιστορικού

Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν (1715-1821), Verlag der “Byzantinisch - Neugriechischen Jahrbüchern”, Αθήνα 1939, σελ. 304 και Πρόλογος ε΄-η΄ (ανατύπωση από τις εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1978). Το βιβλίο του Μιχαήλ Σακελλαρίου Η Πελοπόννησος κατά την δευτέραν τουρκοκρατίαν (1715-1821) θεωρείται κλασικό καθώς μελετάται αδιαλείπτως από κάθε ιστορικό της περιόδου, συστήνεται απαρεγκλίτως από τους πανεπιστημιακούς καθηγητές στους φοιτητές για τις εργασίες τους, υπομνηματίζεται συνεχώς από τους ερευνητές στις μελέτες τους. Και, παρ’ ότι στο μεταξύ έχουν γραφεί πολλές μελέτες για την Πελοπόννησο της περιόδου, σε τίποτε δεν έχει μειωθεί η αξία των συμπερασμάτων στα οποία ο συγγραφέας κατέληξε ογδόντα έξι χρόνια πριν. Τουναντίον, επιβεβαιώνεται ξανά και ξανά. Το έργο συγγράφηκε ως διδακτορική διατριβή και υποβλήθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1937, για να απορριφθεί –όπως εξηγεί ο ίδιος ο συγγραφέας στον Πρόλογο του βιβλίου– «παρὰ τὴν ἐναντίαν γνώμην τῶν ἁρμοδιωτέρων ἐκ τῶν καθηγητῶν». Έτσι, αποφάσισε να το εκδώσει στη σειρά των εκδόσεων του Byzantinisch–Neugriechischen Jahrbüchern (την οποία διηύθυνε τότε ο Καθηγητής Ν. Βέης) ελπίζοντας ότι «διὰ τῆς δημοσιεύσεως ταύτης δίδεται ἐξαίρετος εὐκαιρία εἰς τοὺς συντελέσαντας εἰς τὴν ἀπόρριψιν αὐτῆς νὰ ὑποστηρίξουν καὶ δημοσίᾳ τους λόγους, οἱ ὁποῖοι τοὺς ἔπεισαν εἰς τὴν ἀπόφασίν των ταύτην». Επειδή, αντίθετα από εκείνον των διωκτών του, ο δικός του κώδικας ήταν αυστηρά επιστημονικός, ο Μ. Σακελλαρίου συνέθεσε μία εκτεταμένη Εισαγωγή (σ. 1-36). Σε αυτήν παρέθεσε τις πηγές και τις δημοσιεύσεις κάθε είδους που συμβουλεύτηκε για το πόνημά του εξηγώντας την μέθοδο και τα ερωτήματα της πραγμάτευσής του στην οποία, πέραν «τοῦ τί, προσετέθη καὶ ἡ τοῦ πῶς καὶ διατί»,προκειμένου να διαγνωσθούν οι σχέσεις «μεταξύ τῶν μεμονωμένων εἰδικῶν γεγονότων», με στόχο «τὴν ἀντίληψιν τῆς πορείας τοῦ ἱστορικοῦ τούτου γίγνεσθαι, ἀπὸ τῶν πρώτων προϋποθέσεων μέχρι καὶ τῆς ὁλοκληρούσης αὐτὸ καταληκτικῆς ἐκδηλώσεως» (σ. 30-31). Καθώς στο εν λόγω έργο κύριο βάρος δίδεται στην πραγμάτευση και ερμηνεία των επαναστατικών κινημάτων της Πελοποννήσου κατά τους 18ο και 19ο αιώνες, ο συγγραφέας θεώρησε απαραίτητο να αναφερθεί, στο καταληκτήριο σκέλος της Εισαγωγής του, στις απόψεις του Γ. Κορδάτου που απέδιδαν την επαναστατικότητα των Ελλήνων του 19ου αιώνα στην αναπτυσσόμενη αστική τάξη και στην ανάπτυξη του εμπορίου παρουσιάζοντας την τάξη των γαιοκτημόνων αντίθετη προς τις εξεγέρσεις και τις επαναστάσεις αυτές. Όπως, ωστόσο, ο Μ. Σακελλαρίου υπογραμμίζει, «τὸ πρόβλημα τοῦτο, ἐξειδικευμένον ὡς πρὸς τὴν Πελοπόννησον, ἀντιμετωπίσαμεν καὶ ἡμεῖς, ἐκ δὲ τῶν στοιχείων τὰ ὁποῖα ἐξηκριβώσαμεν, νομίζομεν ὅτι ἀπεδείξαμεν ὅτι, ἐν Πελοποννήσῳ τουλάχιστον, ἡ θεωρία τοῦ Κορδάτου δὲν ἐπαληθεύεται», καθόσον η επαναστατικότητα στην Πελοπόννησο παρουσιάζεται σταθερή παρ’ όλον ότι η οικονομία παρέμενε αγροτική, με το (όποιο) εμπόριο στα χέρια των ίδιων των γαιοκτημόνων – Ελλήνων και Τούρκων (σ. 36). Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου εκτίθενται στοιχεία για τις γαίες της Πελοποννήσου και τους κατόχους τους, την κατανομή των γαιών «κατ’ εθνικότητας», την φορολογία και την φοροτεχνία, την διοίκηση και την αυτοδιοίκηση· στο Δεύτερο Μέρος αντιμετωπίζονται η σύνθεση του πληθυσμού και η κατανομή του «κατ’ εθνικότητας», οι κοινωνικές και εθνικές αντιθέσεις, τα Ορλωφικά και τα επακόλουθά τους, τα μετά τα Ορλωφικά και τον διωγμό των κλεφτών, η παιδεία. Το όλο εγχείρημα καταλήγει με εκτεταμένο Παράρτημα (σ. 255-286) στο οποίο παρέχονται αναλυτικά στοιχεία για την διοικητική διαίρεση, για την αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή, καθώς και για τον πληθυσμό της Πελοποννήσου κατά την περίοδο αυτή. Επιπροσθέτως, δίνονται διευκρινίσεις για την ακολουθούμενη κάθε φορά ιστορική μέθοδο υπολογισμού και εκτίμησης των πραγμάτων. Από μόνο του, το Παράρτημα αποδεικνύει την σοβαρότητα και υπευθυνότητα της όλης πραγμάτευσης του έργου. Παραδείγματος χάριν, στο κεφάλαιο Γ΄ του Παραρτήματος με τίτλο «Επί του πληθυσμού της Πελοποννήσου κατά την δευτέραν περίοδον (1770-1821)» ο Μ. Σακελλαρίου, αφού παραθέτει τα στοιχεία που άντλησε από περιηγητές και από ελληνικές πηγές της εποχής, καταλήγει στην διαπίστωση πως οι εν λόγω πηγές παρουσιάζουν ασυμφωνία και πως, επομένως, βασιζόμενος κανείς σε αυτές, δεν μπορεί καταλήξει σε συμπέρασμα ασφαλές. Έτσι, προχωρά σε δεύτερο γύρο υπολογισμών χρησιμοποιώντας τρεις μεθόδους: την Μέθοδο διά του χαρατσίου, την Μέθοδο διά του υπολογισμού των μαχίμων και την Μέθοδο διά του υπολογισμού εκ μεταγενεστέρων απογραφών. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την διαδικασία αυτή του επιτρέπουν, πλέον, να προχωρήσει σε αξιόπιστους υπολογισμούς και να καταρτίσει, ανάμεσα στα άλλα, και πίνακα του πληθυσμού της Πελοποννήσου, Ελλήνων και Τούρκων, κατά τα έτη 1780, 1790, 1800, 1810, 1821, καθώς και να εκθέσει στοιχεία για τον πιθανό πληθυσμό των πόλεων και κωμοπόλεων της Πελοποννήσου κατά την περίοδο εκείνη (σ. 274-285). Στην εν λόγω πραγμάτευσή του αναδεικνύει μεν στοιχεία που αφορούν την περιοχή της Μάνης, δεν υπεισέρχεται, ωστόσο, σε δημογραφικές διαφοροποιήσεις που αφορούν τους συνδυασμούς γλώσσας-θρησκεύματος που συναντά κανείς στους Αρβανίτες Χριστιανούς Ορθόδοξους ή στους Αλβανόφωνους Μουσουλμάνους της Πελοποννήσου. Ως έργο τομής που υπήρξε και παραμένει, η Πελοπόννησος άλλαξε οπτικές προσφέροντας απροκατάληπτες, νουνεχείς και τεκμηριωμένες εκτιμήσεις, καθώς και συμπεράσματα στηριγμένα σε διαυγείς, δοκιμασμένες και αξιόπιστες επιστημονικές μεθόδους και θεωρίες. Το αποτέλεσμα μοιάζει, σε σημεία, για την εποχή και τις κρατούσες αντιλήψεις, αιρετικό. Έτσι, π.χ., συγκρίνοντας την οικονομία της Πελοποννήσου επί Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας, ο Μ. Σακελλαρίου καταλήγει στο συμπέρασμα πως «…ὑπ’ αὐτὴν [: τὴν Τουρκοκρατία], χωρὶς οὐδὲν εἰδικώτερον μέτρον νὰ ληφθῇ, ἀνεπτύχθησαν οὗτοι [: οἱ παραγωγικοὶ κλάδοι] περισσότερον ἢ ἐπὶ βενετοκρατίας. Τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὸ σύστημα τῆς ἐγγείου κτήσεως, τὴν ἐλαφρὰν φορολογίαν καί, πρὸ πάντων, εἰς τὴν ἀπόλυτον ἐλευθερίαν τοῦ ἐμπορίου» (σ. 123). Κατά τον ίδιο τρόπο, πραγματευόμενος τα της διοίκησης της Πελοποννήσου, αποκαλύπτει την περιπλοκότητα των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών πραγματικοτήτων της εποχής, τις αποχρώσεις της διάδρασης Τούρκων και Ελλήνων σε θέματα κεντρικής διοίκησης και τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς και τις εσωτερικές αντιθέσεις των δύο πλευρών σε επίπεδο ηγετικών στελεχών, καταλήγοντας σε ρηξικέλευθη ερμηνεία της επαναστατικότητας των Ελλήνων προυχόντων, οι οποίοι κατείχαν θέση «…ἔναντι τῆς τουρκικῆς ἐξουσίας… σημαίνουσαν, διότι οὗτοι ἐθεωροῦντο ὄργανα αὐτῆς… Οἱ δὲ μωραγιάνηδες καὶ βεκίληδες ἀνῆκον εἰς ἐλαχίστας μόνον οἰκογενείας… Ἡ προνομιοῦχος αὕτη ὀλιγαρχία ἦτο τόσον περιωρισμένη, ὥστε μετεῖχον τῆς ἐξουσίας πάντα περίπου τὰ μέλη αὐτῆς… μεταδιδόμενα ἀπὸ πατρὸς εἰς υἱὸν ἐν εἴδει κληρονομίας… Διὰ τοῦτο δὲ ἡ κατάκτησις αὐτῆς ἐχώριζε τοὺς ἀπαιτητὰς της εἰς φατρίας, μεταξύ των ὁποίων ἀνεπτύσσοντο ἀντιθέσεις, μίση καὶ ἔχθραι θανάσιμοι… Ἑκάστη φατρία ἐζήτει νὰ προσεταιρισθῇ τὸν βεζύρην… Διὰ δὲ τὴν ἐσωτερικὴν ἐπιρροὴν συνῆπτον συνοικέσια, κουμπαριές, συνεδέοντο πρὸς τοὺς ὁπλαρχηγοὺς δι’ ἀδελφοποιίας…» (σ. 94-96).«…Οἱ δὲ Ἕλληνες γαιοκτήμονες οὐδεμίαν ταξικὴν ἀλληλεγγύην ἠσθάνοντο πρὸς τοὺς Τούρκους, ἀπεναντίας μάλιστα μεταξὺ αὐτῶν καὶ ἐκείνων ὠρθοῦτο ἡ ἐθνικὴ ἀντίθεσις ἰσχυρά… καθώς… εἰς τὴν διανομὴν ταύτην [: τῆς γῆς, ἀπὸ τὸν Σουλτάνο] οἱ μὴ Τοῦρκοι εὑρίσκοντο σημαντικῶς περιωρισμένοι ἔναντι τῶν Τούρκων... οἱ ὁποῖοι εἶχον τὸ νομικὸν δικαίωμα νὰ καταστοῦν ἀπόλυτοι κύριοι ἁπάσης τῆς γῆς… Διὰ τοῦ τρόπου τούτου ἡ ὀλίγη οἰκονομικὴ δύναμις ἡ ὁποία ἀφήνετο εἰς τοὺς ὑποδούλους, συνεκεντροῦτο ἀκριβῶς εἰς τὸ σημεῖον κρούσεως τῶν δύο ἀντιπάλων ἐθνῶν, δηλ. εἰς τοὺς προκρίτους. Αὐτοὶ διεξῆγον τὸν εἰρηνικὸν τοῦτον πόλεμον, τὸν τόσον ζωτικὸν διὰ τὴν ἐθνικὴν ὑπόστασιν» (σ. 136-137). Με την ίδια διαλεκτική μέθοδο, την επαγωγική ανάλυση, την νηφαλιότητα, την ήρεμη διεισδυτικότητα, την αδιαπραγμάτευτη επιστημοσύνη και το αποστασιοποιημένο συναίσθημα που ο Σακελλαρίου αντιμετώπισε το θέμα των πελοποννησίων προκρίτων χειρίστηκε και τα υπόλοιπα καίρια θέματα της μελέτης του. Ως σωστός επιστήμονας, στην δύσκολη εποχή των άκρων του ευρωπαϊκού μεσοπολέμου κατά την οποία κυριαρχούσαν απόλυτες ιδεολογίες και πρακτικές, ο Μιχαήλ Σακελλαρίου, στην Ελλάδα του Ι. Μεταξά, με την Πελοπόννησό του παρήγαγε ένα έργο προσωπικής γενναιότητας, αξιοπρέπειας και ελευθερίας της σκέψης για το οποίο του οφείλουμε πολλά, όχι μόνον στο επιστημονικό, αλλά και στο πολιτικό και ανθρώπινο επίπεδο.

Η εμβληματική αφετηρία του ιστορικού

Σύνδεση