Oι μακρές διάρκειες της ρωσικής ιστορίας: απολυταρχία, επεκτατισμός, κοινωνική πολτοποίηση

Η μεταμόρφωση της Μοσχοβίας [επί Μ. Πέτρου] από μια εντελώς χερσαία χώρα σε μια παραθαλάσσια αυτοκρατορία είναι που οδήγησε στην υπέρβαση των παραδοσιακών ορίων της μοσχοβίτικης πολιτικής και σ’ εκείνη την τολμηρή σύνθεση της ύπουλης εξάπλωσης του Μογγόλου δούλου με τις κοσμοκρατορικές τάσεις του Μογγόλου δεσπότη η οποία αποτελεί το ζωτικό ελατήριο της σύγχρονης Ρωσικής διπλωματίας. … Αρπάζοντας τις Βαλτικές χώρες απέκτησε αμέσως [ο Πέτρος] τα απαραίτητα εργαλεία για την διαδικασία αυτή. Του προμήθευσαν τους διπλωμάτες και τους στρατηγούς, τις διάνοιες για να εφαρμόσει το σύστημα πολιτικής και στρατιωτικής δράσης ενάντια στη Δύση και ταυτόχρονα τους γραφειοκράτες, τους σχολάρχες και τους λοχίες που θα εκπαίδευαν με τη ράβδο τους Ρώσους να υιοθετήσουν μια επιφανειακή χροιά πολιτισμού, η οποία τους επιτρέπει να χειρίζονται τις τεχνικές επινοήσεις των Δυτικών Λαών χωρίς να τους εμφυτεύει τις ιδέες τους.Καρλ Μαρξ 1. Δύση και Ρωσία Ένα φάντασμα πλανιέται σήμερα (πάλι) πάνω από την Ευρώπη. Και δεν είναι εκείνο που φαντασίωσε ο τριανταπεντάρης Μαρξ το 1848, αλλά εκείνο που περιγράφει στο απόσπασμα που παραθέσαμε ο ώριμος πολιτικός Μαρξ του 1856: ο απειλητικός ίσκιος της απολυταρχικής Ρωσίας.[1] Από τον 15ο αιώνα, όταν διαμορφώθηκε η ιδεολογία του ρωσισμού στην Μοσχοβία, ο «Ρωσικός Κόσμος» (Russkyi Mir) συγκροτήθηκε μέσα από μια διαδικασία επεκτατισμού. Η επέλαση αυτή υπέταξε κατ’ αρχάς διά της βίας όλες τις ανεξάρτητες ρωσικές ηγεμονίες. Και στη συνέχεια εξαπλώθηκε προς Βορρά, Νότο και Ανατολάς μέχρι την Βαλτική, Εύξεινο και Ειρηνικό. Αυτή η κατακτητική ορμή είναι, σύμφωνα με τον μεγάλο ιστορικό της Ρωσίας Βασίλυ Οσίποβιτς Κλιουτσέφσκι, το κλειδί για την κατανόηση του ρωσικού φαινομένου. Η βίαιη συνένωση των Ρωσιών και η επιβολή της ανεξέλεγκτης βούλησης του ενός εκ Θεού ηγεμόνα είναι η απαρχή του ρωσικού έθνους.[2] Οι Τσάροι, εξηγεί ο Κλιουτσέφσκι, δικαιολογούσαν πάντα εκ των υστέρων τις κατακτήσεις με το μύθευμα της «πατρογονικής κληρονομιάς» (otschina): οι χώρες αυτές ήταν υποτίθεται ανέκαθεν ρωσικά εδάφη που η Πρόνοια είχε δώσει στον Δεσπότη της Μόσχας, τα είχαν όμως αφαιρέσει οι «αλλόπιστοι ξένοι».[3] Μια επιθετικά ξενόφοβη εκδοχή του βυζαντινού Καισαροπαπισμού ήταν το ιδεολογικό σκεύασμα που γέμισε αυτό το στρατοκρατικό οικοδόμημα. «Νέα Ρωσία» (Novorossiya) ή «Μικρή Ρωσία» (Malorossiya) ήταν το όνομα που δόθηκε στις νοτιοανατολικές εσχατιές που κατακτήθηκαν τον 18ο αιώνα στα σύνορα με τον οθωμανικό κόσμο, την «κράινα» ή «ουκράινα», την σημερινή Ουκρανία. Την εποχή του Μαρξ το τραγικό θύμα αυτού του μεγαλορωσικού δεσποτισμού ήταν η Πολωνία.[4] Οι αντιλήψεις αυτές δεν αποτελούν παρελθόν. Συγκροτούν τις μακρές διάρκειες της ιστορίας της Ρωσίας και εξακολουθούν να στιγματίζουν και τη σημερινή συμπεριφορά της. Οι υμνολόγοι του καθεστώτος Πούτιν, όπως οι δημοσιογράφοι Μαργαρίτα Σιμονυάν και Βλαντίμιρ Σολοβιώφ,[5] καθώς και ο «φιλόσοφος» του μεσσιανικού ρωσισμού Ντούγκιν, τις διαδίδουν ακατάπαυστα. Τα παραληρηματικά συγγράμματα του Ντούγκιν είναι υποχρεωτικό ανάγνωσμα σε όλες τις ρωσικές στρατιωτικές σχολές. Από όλους αυτούς διατυμπανίζεται ότι η Ρωσία αποτελεί πολιτισμό ανώτερο από την εκφυλισμένη Δύση με καθοδηγητική αξία την «λαϊκή κοινότητα» και όχι το άτομο, ότι υπήρξε πάντοτε μια αυτοκρατορία που επεκτεινόταν με την στρατιωτική της ισχύ, ότι οι Ουκρανοί δεν είναι ξεχωριστός λαός αλλά μέλος της Ρωσικής Αγίας Τριάδος (των Μεγάλων Ρώσων, των Μικρών Ρώσων και των Λευκών Ρώσων). Ο Λαβρώφ δηλώνει ότι οι καθοδηγητές της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας είναι ο Μεγάλος Πέτρος και η Μεγάλη Αικατερίνη. Στα περιβόητα ιστορικά του δοκίμια ο Πούτιν καταλογίζει στον Λένιν την εκ του μηδενός δημιουργία μιας τεχνητής εθνότητας, της ουκρανικής. Οι ιστορικοί, μας πληροφορεί, κατηγορούν τον Μ. Πέτρο ότι κατέκτησε με τη βία τις Σουηδικές επαρχίες της Βαλτικής, όμως αυτό είναι ψέμα: τα εδάφη αυτά ήταν πατρογονικές εστίες των Σλάβων που απλώς ο Πέτρος τις έφερε πάλι υπό την στέγη της ενιαίας πατρίδας. Πρόκειται για ατόφιο το μεσαιωνικό δόγμα της otschina. Σε πρόσφατο σημαντικό έργο ο Γιώργος Βαρουξάκης αναλύει πώς συγκροτήθηκε η έννοια της «Δύσης», όχι ως μια γεωγραφική περιοχή, αλλά ως μια ενότητα λαών με κοινές πολιτιστικές αξίες.[6] Η κατανόηση αυτή εκφράσθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα. Μέχρι τότε η κυρίαρχη έννοια στον ιστορικό λόγο ήταν εκείνη της «Ευρώπης». Η νέα διάκριση κατέστη αναγκαία επειδή έγινε φανερό ότι η Ευρώπη περιείχε μέσα της λαούς που διαχώριζαν τον εαυτό τους από το δυτικό τμήμα της. Ένας από αυτούς ήταν οι Γερμανοί, που μέσα από την διχοτομία Haendler und Helden (έμποροι και ήρωες) που ανέπτυξε ο Β. Ζόμπαρτ, απέρριπταν τις πολιτικές και ηθικές αξίες του φιλελευθερισμού. Η Δύση στην αντίληψη αυτή κυριαρχείται από τον στυγνό υλισμό και τον κτητικό ατομισμό, ενώ οι Γερμανοί είναι οι κατ’ εξοχήν φορείς της «πνευματικής καλλιέργειας» (Kultur). Οι ιδέες αυτές διαδόθηκαν μέσα από τους Στοχασμούς ενός απολιτικού του Τόμας Μαν κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Όμως η τευτονική φαντασίωση περί Ηρώων θα ξεδίπλωνε την δολοφονική της δυναμική αργότερα κατά τον 20ό αιώνα, απογυμνωμένη βέβαια και από κάθε ίχνος Kultur.[7] Το άλλο έθνος που κατά τον 19ο όριζε τον εαυτό του αντιθετικά προς την Δύση ήταν οι Ρώσοι. Η επεκτατική τους ορμή είχε ήδη εκδηλωθεί μετά την ήττα του Ναπολέοντα και την σύμπηξη της «Ιεράς Συμμαχίας», την κατάπνιξη των επαναστάσεων του 1848 και βέβαια την ενσωμάτωση της Φινλανδίας, της Πολωνίας και των Βαλτικών χωρών και με προφανείς βλέψεις στα Βαλκάνια. Η πολιτιστική έννοια της Δύσης, συμπεραίνει ο Γ. Βαρουξάκης, συγκροτήθηκε με σκοπό την οριοθέτηση ενάντια στην Ρωσία. Ο κύριος θεωρητικός εκπρόσωπος της δυτικής ιδέας ήταν ο ιδρυτής της κοινωνιολογίας Ωγκύστ Κοντ. Η «Δύση» έχει αντι-ιμπεριαλιστικό περιεχόμενο.[8] Δεν είναι κατασκεύασμα της ακμής του ιμπεριαλισμού: οι λευκοί αποικιοκράτες στην Αφρική και την Ασία ήταν συλλήβδην γνωστοί ως Ευρωπαίοι και όχι ως Δυτικοί. O αποκλεισμός από την πολιτισμική Δύση αφορά τους ανατολικούς Σλάβους, τουτέστιν ειδικά τους Ρώσους, των οποίων το επίσημο κρατικό δόγμα από την εποχή της σκληρά αντιδραστικής βασιλείας του Νικολάου Α΄ «Ορθοδοξία, Απολυταρχία, Λαϊκότητα» (Pravoslavie, Samoderzhavie, Narodnost)[9] βρισκόταν σε απόλυτη αντίθεση με τις αξίες του (Δυτικού) Διαφωτισμού, ειδικά λόγω του ενδιάθετου ρατσισμού του που εκδηλωνόταν κυρίως εναντίον των Εβραίων και δευτερευόντως κατά των «προδοτών» του πανρωσισμού Ουκρανών.[10] Αντίθετα, οι δυτικοί Σλάβοι (Πολωνοί και Τσέχοι κυρίως) διεκδικούσαν ανέκαθεν την οργανική ένταξή τους στην Δύση. Ο Μ. Κούντερα ως γνωστόν ονόμασε την υπό σοβιετική κατοχή Ανατολική Ευρώπη με τον περίφημο όρο «η Δύση που έχει απαχθεί» (the kidnapped West). 2. Οι ιστορικές ρίζες του σημερινού πολέμου: οι Ρως του Κιέβου και η Μοσχοβία Η σημερινή σύγκρουση Ρωσίας και Ουκρανίας ανάγεται στις απαρχές του Ρωσικού Κόσμου. Η ιστορία της Ρωσίας είναι η ιστορία τριών πόλεων, του Κιέβου, της Μόσχας και της Πετρούπολης. Καθεμιά αντιπροσωπεύει και μια διαφορετική πολιτιστική εποχή: εκείνη των Ρως του Κιέβου, της Μοσχοβίας και της στρατοκρατικής απολυταρχίας του Πέτρου. Η πιο βαθιά διαχωριστική γραμμή είναι ανάμεσα στην πρώτη και τις δύο άλλες. Με τον Πέτρο εντάθηκε στο έπακρο η πολιτική τάση της Μοσχοβίας: η μηχανική δουλοφροσύνη της κοινωνίας μπροστά στην κεντρική εξουσία, απαλλαγμένη όμως από τον εξωτερικό διάκοσμο του μεσαιωνικού μυστικισμού. Ο Πέτρος απλώς ανάγκασε την αριστοκρατία να ξυριστεί και να φορέσει περούκες και δαντέλες, την Αυλή να μιλάει γαλλικά και για πρώτη φορά ναυπήγησε ποντοπόρο πολεμικό στόλο.[11] Αλλά κάτω από τον ευρωπαϊκό επενδύτη ο Ρώσος, όπως το εκφράζει ο Μαρκήσιος Κυστίν, εξακολουθούσε να φοράει γούνα αρκούδας. Ο κόσμος των Ρως,[12] όπως αναφέρονται στις βυζαντινές πηγές, απλωνόταν κατά μήκος του «Δρόμου των Ελλήνων», στις όχθες των μεγάλων ποταμών που ενώνουν την Βαλτική με τη Μαύρη Θάλασσα. Οργανώθηκε πολιτικά και στρατιωτικά από τους Σκανδιναβούς θαλασσοπόρους πολεμιστές που εγκαταστάθηκαν εκεί κατά τον 9ο αιώνα,[13] μετά από πρόσκληση όπως λέει το Αρχαίο Χρονικό[14] των τοπικών σλαβικών φύλων για να βάλουν τέρμα στην αιματηρή αναρχία που μάστιζε τον τόπο τους.[15] Ο πρώτος Βάραγγος[16] (Βίκινγκ) ηγεμόνας ήταν ο Ρούρικ που εγκαταστάθηκε στο Νόβγκοροντ και ίδρυσε την δυναστεία των Ρουρικιδών, που κυβέρνησε τους Ρως μέχρι τον 16ο αιώνα. Οι απόγονοι του Ρούρικ έκαναν έδρα τους το Κίεβο στις όχθες του Δνείπερου, απ’ όπου ήταν εύκολη η επικοινωνία με το «Τσάργκραντ», δηλαδή την Κωνσταντινούπολη, δηλαδή την ελληνορωμαϊκή Ευρώπη.[17] Η κοινωνία των Ρως λειτουργούσε γύρω από δύο άξονες. Πρώτον, την εμπορική δοσοληψία με το Βυζάντιο, όπου κόμιζαν μέλι, κερί, γούνες και δέρματα. Και, δεύτερον, την ένοπλη άμυνα κατά των λαών της στέπας (Κουμάνοι, Πετσενέγκοι κ.ά.) που απειλούσαν τους εμπορικούς δρόμους. Με το Βυζάντιο είχαν συνάψει λεπτομερείς εμπορικές συμφωνίες. Η παραβίαση των όρων καθώς και η επιθέσεις κατά Βαράγγων εμπόρων στην Κωνσταντινούπολη οδήγησαν κατά καιρούς στις γνωστές επιδρομές των Ρως, με πρώτη εκείνη του 860 που περιγράφει ο Φώτιος και την σύγκρουση Τζιμισκή και Σβιατοσλάβου το 972. Ο τερματισμός όμως των στρατιωτικών συγκρούσεων οδηγούσε πάντα στην αποκατάσταση των εμπορικών σχέσεων. Όπως επισημαίνει ο Κλιουτσέφσκι, όλα τα ονόματα των Ρως που υπογράφουν τις συμφωνίες έχουν σκανδιναβική προέλευση. Η επαφή με το Βυζάντιο οδήγησε και στην υιοθέτηση της Ορθοδοξίας ως θρησκείας των Ρως από τον ηγεμόνα Βλαδίμηρο το 988, του οποίου η γιαγιά Όλγα (Χέλγκα στα σκανδιναβικά) ήταν η πρώτη πριγκίπισσα του Κιέβου που βαπτίσθηκε ορθόδοξη το 957.[18] Η οργανική συνάφεια της κοινωνίας των Ρως με την ελληνορωμαϊκή Δύση είχε δραστικές επιπτώσεις και στην εσωτερική της οργάνωση. Ο πρώτος κώδικας δικαίου ήταν η Russkaya Pravda του 11ου αιώνα βασισμένη επάνω στην Εκλογή Νόμων του Λέοντος Γ΄ Ισαύρου, με προσαρμογές σύμφωνα με το τοπικό εθιμικό δίκαιο.[19] Οι δημοτικές της παραδόσεις κατάγονταν από την εμπορική και στρατιωτική παράδοση των Σκανδιναβών, όπου ο κάθε Βίκινγκ ήταν ο πρώτος μεταξύ ίσων ανάμεσα στους ακολούθους του. Η ένοπλη αυτή ακολουθία ονομάσθηκε Druzhina και τα μέλη της Βογιάροι. Έτσι, η κάθε αυτόνομη ηγεμονία των Ρως διοικούνταν από ένα Ρουρικίδη πρίγκιπα, του οποίου οι εξουσίες ήταν σαφώς προσδιορισμένες από ενός είδους συμβόλαιο με την αριστοκρατία και τα εμπορικά στρώματα. Δίπλα του βρισκόταν και ένας «δήμαρχος» εκλεγμένος από τον λαό (που δεν περιλάμβανε φυσικά τους δούλους και τους χωρικούς της ενδοχώρας). Κατά τακτά διαστήματα συνερχόταν, με το χτύπημα μιας καμπάνας στο κυβερνείο, και μια λαϊκή συνέλευση (vetche),[20] όπου οι άρχοντες έδιναν λόγο και άκουγαν αιτιάσεις και αιτήματα. Η πιο σημαντική δημοκρατία των Ρως ήταν εκείνη του Νόβγκοροντ, του «Μεγάλου Κυρίου Νόβγκοροντ» όπως ήταν το επίσημο όνομά του. Το Νόβγκοροντ, με την αχανή επικράτειά του που έφθανε μέχρι την Λευκή Θάλασσα, ήταν η ανατολικότερη εσχατιά του μεγάλου δικτύου των εμπορικών πόλεων της Βαλτικής, της Χάνσα. Το Κίεβο, όπου η μοναρχική ιδέα ήταν για ιστορικούς λόγους ισχυρότερη, καταστράφηκε από τους Μογγόλους το 1238, αλλά το Νόβγκοροντ επιβίωσε μέχρι το 1472, οπότε και η αυτονομία του καταλύθηκε από τον Ιβάν Γ΄, τον πρώτο ηγεμόνα της Μόσχας που ονόμασε τον εαυτό του «Τσάρο» (Καίσαρα). Πορτρέτο του Ρώσου ιστορικού Βασίλυ Οσίποβιτς Κλιουτσέφσκι (1844-1911). Η εποχή των Ρως έφθασε στο τέρμα της με την εισβολή των Μογγόλων, υπό τον Μπατού Χαν, εγγονό του Τζένγκις Χαν, το πρώτο μισό του 13ου αιώνα. Ο «Δρόμος των Ελλήνων» κόπηκε. Κατά τους δυο αιώνες που ακολούθησαν οι διάσπαρτες ρωσικές ηγεμονίες τελούσαν υπό την κυριαρχία των Ταρτάρων (όπως αποκλήθηκαν οι Τουρκασιάτες κατακτητές) που ίδρυσαν την πρωτεύουσά τους στο Σαράι επί του Βόλγα. Οι Ρώσοι πρίγκιπες υποχρεώνονταν να ταξιδέψουν στο Σαράι για να λάβουν –μετά από μια ταπεινωτική τελετή όπου σέρνονταν στο χώμα και φιλούσαν τα πόδια του– από τον Μεγάλο Χαν την άδεια (γιαρλίκ) για να ανέβουν στον θρόνο τους. Το ταξίδι επαναλαμβανόταν μια φορά τον χρόνο για να αποδώσουν στον κατακτητή τον φόρο που είχε επιβληθεί στις χώρες τους. Ο Τουρκασιατικός δεσποτισμός, με την αλύπητη βία πάνω στους υποτελείς του σουλτάνου όποια κι αν ήταν η θέση τους στην ιεραρχία, έγινε το πρότυπο και για τους Ρώσους ηγεμόνες – μαζί με όλα τα παρεπόμενα της απόλυτης εξουσίας, αμφιέσεις, τελετουργία αυλική, το ήθος της τυφλής δουλοφροσύνης. Ο Ρώσος πρίγκιπας ήταν δούλος του Μογγόλου, αλλά στο εσωτερικό του πριγκιπάτου του οι υποτακτικοί του ήταν δούλοι του δούλου. Μόνο χρησιμοποιώντας μογγολική βία μπορούσε να συγκεντρώσει τον υπέρογκο φόρο που απαιτούσαν οι Τάρταροι – και βέβαια επιπλέον ποσό για το δικό του θησαυροφυλάκιο. Εξαφανίστηκαν έτσι όχι μόνο οι εμπορικές αλλά και οι δημοτικές παραδόσεις του Κιέβου. Ο πλούτος συγκεντρωνόταν τώρα όχι από το εμπόριο, αλλά από την αδίστακτη απομύζηση των υπηκόων του. Την ίδια περίοδο ο ρωσικός κόσμος πιεζόταν και από τα δυτικά με την επέλαση των Λιθουανών και των Τευτόνων Ιπποτών. Ο Αλέξανδρος, πρίγκιπας του Νόβγκοροντ και Βλαντίμιρ, σταμάτησε την προέλαση των ιπποτών πρώτα στις όχθες του Νέβα (1238) και λίγο αργότερα (1242) πάνω στην παγωμένη λίμνη Πεϊπούς. Για τις νίκες αυτές ονομάσθηκε Νιέφσκυ και αργότερα αγιοποιήθηκε από την Ρωσική Εκκλησία ως πρόμαχος της Ορθοδοξίας απέναντι στον Ρωμαιοκαθολικισμό. Η μορφή του χρησιμοποιήθηκε από τον Στάλιν ως αντιγερμανικό σύμβολο (την εποχή που ο Στάλιν δεν ήταν ακόμα σύμμαχος του Χίτλερ). Εκείνο που αποσιωπήθηκε όμως από την ρωσική προπαγάνδα (τσαρική και σταλινική) είναι ότι ο «άγιος» Νιέφσκυ ήταν το κύριο εκτελεστικό όργανο της Μογγολικής (μουσουλμανικής) εξουσίας στον Ρωσικό Κόσμο. Επέβαλε με στρατιωτική βία στους πρίγκιπες που ζητούσαν να αποτινάξουν τον Ταρταρικό ζυγό την υποταγή στον Μεγάλο Χαν κι έτσι η κυριαρχία των Ταρτάρων εξασφαλίσθηκε για δύο και πλέον αιώνες (μέχρι το 1480). Υπό τις συνθήκες αυτές αναδείχθηκε σταδιακά η μικρή και άγνωστη (αναφέρεται για πρώτη φορά το 1147) ηγεμονία της Μόσχας. Σε ευνοϊκή γεωγραφική θέση πάνω, εκεί που συναντιούνται η «μαύρη γη» του Νότου, η στέπα της Ανατολής και τα αχανή δάση του Βορρά, η επικράτειά της ήταν η κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή που είχε απομείνει στον δυτικό και βόρειο ρωσικό κόσμο μετά την αποκοπή του δρόμου προς το Βυζάντιο. Αποφασιστικό ρόλο στην κυριαρχία της Μόσχας έπαιξε η ανάθεση στον μοσχοβίτη πρίγκιπα από τους Ταρτάρους του ρόλου του κύριου φοροσυλλέκτη τους. Αυτό έγινε τον 14ο αιώνα επί Ιβάν (Ιωάννη) Α΄, που επονομάσθηκε Καλίτα, τουτέστιν «ο άνθρωπος με τα πουγκιά». Έτσι οι υπόλοιποι Ρώσοι πρίγκιπες υποτάχθηκαν αναγκαστικά στην εσωτερική επικυριαρχία της Μόσχας, και ο τεράστιος πλούτος από την στυγνή εκμετάλλευση των υπηκόων τους συγκεντρωνόταν στη Μόσχα για να διοχετευθεί κατά μεγάλο μέρος –όχι όλος βέβαια– στο Σαράι. Η Μόσχα έγινε έτσι Μοσχοβία, τουτέστιν μια ντε φάκτο εσωτερική αυτοκρατορία, αν και υπό την επικυριαρχία των Μογγόλων. Η τάση αυτή της βίαιης εσωτερικής συνένωσης «Πασών των Ρωσιών» κορυφώθηκε επί Ιβάν Γ΄, του λεγόμενου Μεγάλου (1440-1505). Ήταν μια κομβική ιστορική στιγμή. Η Κωνσταντινούπολη έπεφτε στους Τούρκους, ταυτόχρονα όμως και η μογγολική αυτοκρατορία (η Χρυσή Ορδή) κατακερματιζόταν σε αλληλοσπαρασσόμενα τμήματα. Το 1480 ο Ταρταρικός ζυγός έφθασε στο τέλος του, όχι μέσα από κάποια επική μάχη, αλλά επειδή οι κατακτητές είχαν πλέον εξαντληθεί: οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στις όχθες του ποταμού Ούγκρα, αλλά υποχώρησαν αμοιβαίως χωρίς να πολεμήσουν. Το 1472 ο Ιβάν είχε ήδη καταστρέψει την ανεξαρτησία του Νόβγκοροντ, καταλύοντας και τις δημοτικές του ελευθερίες. Ξήλωσε συμβολικά την μεγάλη καμπάνα που συγκαλούσε την συνέλευση του λαού και την μετέφερε στη Μόσχα. Αυτό που χρειαζόταν τώρα ήταν μια ανώτερη νομιμοποίηση της στρατιωτικής αρπαγής. Το κατόρθωσε με τον γάμο του με την Ζωή Παλαιολογίνα, την ανιψιά του τελευταίου Ρωμαίου Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που πήρε στην Μόσχα το όνομα Σοφία.[21] Έδωσε στον εαυτό του το όνομα «Τσάρος» (Καίσαρ) και κήρυξε το δόγμα της «Τρίτης Ρώμης». Η «Δεύτερη Ρώμη» (η Κωνσταντινούπολη) έπεσε γιατί προσχώρησε στην Λατινική αίρεση (με την Σύνοδο της Φλωρεντίας). Η Μόσχα ήταν πλέον η ακρόπολη της αληθινής πίστης. Η Εκκλησία από την μεριά της, με πρωτοστατούντα τον ηγούμενο Ιωσήφ του Βολοκολάμσκ, κήρυξε την ιερότητα της βασιλικής εξουσίας: ο Τσάρος είναι εντολοδόχος του Θεού και κάθε παρακοή αμαρτία. Την εποχή αυτή ιδρύονταν πολλά μοναστήρια από καλογήρους από τον Άθωνα, όπου είχε επικρατήσει ο Ησυχασμός. Ο φανατικός αντιδυτικισμός των Ησυχαστών, διάστικτος με ένα εκκλησιαστικό ανθελληνισμό, σφραγίζει μέχρι σήμερα την Ρωσική Εκκλησία.[22] Η εχθρότητα απέναντι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο που εκδηλώθηκε τόσο επιθετικά με αφορμή την Αυτοκεφαλία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι η πιο πρόσφατη έκφραση μιας μακραίωνης στάσης. Στην εποχή του Ιβάν Γ΄ ο Κλιουτσέφσκι ανιχνεύει της απαρχές του ρωσικού έθνους και της συλλογικής του συνείδησης: συγκεντρωτική εξουσία, αγιότητα του κυρίαρχου, οργανική συνένωση των μελών του εθνικού σώματος. Την χαλαρή συνομοσπονδία των ηγεμονιών της εποχής του Κιέβου διαδέχεται τώρα μια κεντρική «βούληση για επέκταση» και κοινωνική ομογενοποίηση με μεταφυσικές προφάσεις.[23] Επί Ιβάν Γ΄ η «Δούμα των Βογιάρων», ένα άτυπο συμβουλευτικό σώμα της αριστοκρατίας, έπαιζε ακόμα κάποιο ρόλο. Η Δούμα, π.χ. αντιμαχόταν τις προσπάθειες της Τσαρίνας Παλαιολογίνας να επιβάλει τον βυζαντινό καισαροπαπισμό. Ο εγγονός της όμως Ιβάν Δ΄, ο επονομαζόμενος Τρομερός (1530-1584),[24] ήταν αυτός που κατέστρεψε το «ενδιάμεσο σώμα» των Βογιάρων εντείνοντας σε υπερθετικό βαθμό το απόλυτο της βασιλικής εξουσίας.[25] Όπως αναφέρει στην περίφημη επιστολή του στον πρίγκιπα Αντρέι Κούρμπσκι, τον πρώην αρχηγό του στρατού του που αυτομόλησε στην Λιθουανία, είναι πατρογονικό ήθος στην Ρωσία οι βουλές του ηγεμόνα να είναι ακαταμάχητες. Είσαστε όλοι «δούλοι, δούλοι, δούλοι» μου, κραυγάζει. Ο Ιβάν Δ΄ έδωσε στον εαυτό του επίσημα την επωνυμία Τσάρος και μοίρασε την ρωσική επικράτεια σε δύο μέρη. Το μεγαλύτερο και πλουσιότερο το κράτησε ως χωριστή προσωπική ιδιοκτησία (oprichnina) που την διοικούσε μέσω μιας μαυροντυμένης φρουράς αδίστακτων εκτελεστών. Τα τελευταία του χρόνια μια παρανοϊκή μανία σκοτείνιασε τα λογικά του. Στο όργιο των δολοφονιών του πρώτη θέση κατέχει εκείνη του γιου του, που ο ίδιος τού τσάκισε το κρανίο με το σκήπτρο του. Επί των ημερών του η ρωσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε ως την καρδιά της Σιβηρίας. Δεν είναι τυχαίο που η σταλινική τυραννία επέλεξε να τον υμνήσει ως πρότυπο ισχυρού ηγέτη.[26] Η «εποχή των ταραχών» που ακολούθησε την βασιλεία του καταραμένου Τσάρου Μπορίς Γκοντουνώφ τερματίσθηκε με την ανάρρηση των Ρωμανώφ (1613), της δυναστείας που κράτησε τριακόσια χρόνια. Το κύριο «επίτευγμα» των πρώτων Ρωμανώφ ήταν η νομική επιβολή της δουλοπαροικίας, το σιδερένιο δέσιμο των χωρικών στην δικαιοδοσία του γαιοκτήμονα σε όλους τους τομείς της ζωής.[27] Η δουλοπαροικία ήταν η κατάρα που βάραινε πάνω στην Ρωσία μέχρι το τέλος του Τσαρισμού και προκάλεσε την κατάρρευση της αυτοκρατορίας (αν και φυσικά αναβίωσε υπό διαφορετικό ιδεολογικό πρόσημο επί Στάλιν, ως «κολλεκτιβοποίηση», κυρίως στην μαρτυρική Ουκρανία). Ναύτες κατά τη διάρκεια τελετής υποδοχής των λειψάνων του Ρώσου ναυάρχου Ουσακώφ, στην Αγία Πετρούπολη, στις 9 Αυγούστου 2016. Η μεταφορά πραγματοποιήθηκε με αφορμή την 15η επέτειο της αγιοποίησής του. Είναι ο αγαπημένος ναύαρχος του Πούτιν, ο οποίος προγραμμάτισε την εισβολή στην Ουκρανία το 2022 ανήμερα των γενεθλίων του Θεοδώρου Ουσακώφ, στις 24 Φεβρουαρίου. © Igor Russak/ NurPhoto/ Getty Images/ Ideal Image Το πρώτο μέλημα του Πέτρου ήταν η μετατροπή της Ρωσίας από χερσαία σε ποντοπόρα δύναμη, η πρόσβαση στον Εύξεινο και τη Βαλτική. Η αυτοκρατορία έπρεπε να μεταμορφωθεί σε μια γιγάντια πολεμική μηχανή.[28] Το εγχείρημα αυτό δεν θα τελεσφορούσε, εάν η εξουσία δεν τίναζε από πάνω της τα παραλυτικά δεσμά του των μεσαιωνικών παραδόσεων. Για να ανταγωνισθεί την Ευρώπη, έπρεπε να δανεισθεί από την Ευρώπη τις τεχνολογικές της προόδους. Η ίδρυση της Πετρούπολης, της «ψεύτικης πόλης» όπως την έλεγαν οι Σλαβόφιλοι, το 1703 πάνω στους βάλτους των εκβολών του Νέβα, δεν ήταν τόσο πολιτιστικό άνοιγμα προς την Δύση, αλλά κήρυξη πολέμου εναντίον της. Στον Μεγάλο Πόλεμο του Βορρά ο Πέτρος νίκησε τον άλλο μεγάλο στρατηλάτη, τον Κάρολο ΙΒ΄ της Σουηδίας, και κατέκτησε τις σουηδικές χώρες της Βαλτικής. Οι πόλεμοι του Πέτρου φόρτωσαν ακόμα ένα συντριπτικό φορτίο στην πλάτη των χωρικών. Στο εσωτερικό ενισχύθηκε στο έπακρο η απολυταρχία. Καταργήθηκε το Πατριαρχείο Μόσχας, και στο εξής η Εκκλησία διοικείτο από Σύνοδο υπό την εποπτεία ενός πολιτικού επιτρόπου. Παράλληλα ο Πέτρος συνέτριψε και τα τελευταία υπολείμματα της παλαιάς αριστοκρατίας, της οποίας η ένοπλη εξέγερση είχε βάψει με αίμα την πρώτη φάση της βασιλείας του (εξέγερση των Στρέλτσυ). Επινόησε νέους τίτλους ευγενείας. Θεσμοθέτησε τον «Ιεραρχικό Πίνακα των Αξιωμάτων», που κατέταξε σε βαθμούς όλους όσους υπηρετούσαν το Στέμμα, στην κεντρική και επαρχιακή διοίκηση, στην δικαιοσύνη, στο στράτευμα και στην Εκκλησία. Επρόκειτο για ένα δαίδαλο γραφειοκρατικών διακρίσεων με αμόρφωτους, διεφθαρμένους και αρπακτικούς αξιωματούχους, που έδωσε άφθονο υλικό για σάτιρα σε συγγραφείς όπως ο Γκόγκολ. Κάθε βαθμός είχε την στολή και τα διάσημά του, την επίσημη προσφώνησή του, τα καθήκοντά του. Κριτήριο προβιβασμού ήταν η τυφλή υποταγή στην βούληση των ανωτέρων. Οι ανώτεροι βαθμοί ήταν κληρονομικοί. Ο πατέρας του Ουλιάνωφ, π.χ., είχε κληρονομικό τίτλο ευγενείας. Το σύνολο του ελεύθερου πληθυσμού μετατράπηκε έτσι σε στρατιωτικά πειθαρχημένη αγέλη εκτελεστών της ανεξέλεγκτης βούλησης του αυτοκράτορα. Ο «Πίνακας των Αξιωμάτων» καταργήθηκε το 1917, μια νέα εκδοχή του όμως τέθηκε σε ισχύ επί Πούτιν. Το 1721 ο Πέτρος έδωσε στον εαυτό του την προσωνυμία Μέγας και άλλαξε τον επίσημο τίτλο του από το Μοσχοβίτικο Τσάρος στο «ευρωπαϊκό» Imperator. 3. Ο Αυτοκράτορας είναι γυμνός: Τσααντάγιεφ και Κυστίν Μέσα στον ζόφο της αντιδραστικής βασιλείας του Νικολάου Α΄ ακούστηκε, γράφει ο Αλεξάντερ Χέρτσεν, ένας πυροβολισμός που ξύπνησε πολλούς από τον εθελόδουλο και εθελότυφλο λήθαργό τους. Το 1836 δημοσιεύθηκε στην Πετρούπολη ένα δοκίμιο με τίτλο Πρώτο φιλοσοφικό γράμμα.[29] Ο λογοκριτής το πέρασε επειδή όταν τού το υπέβαλαν έπαιζε χαρτιά, ο εκδότης του περιοδικού πίστευε ότι η οξεία γλώσσα του θα αύξανε την κυκλοφορία του: και οι δύο κατέληξαν στην εξορία. Ο συγγραφέας ήταν ένας πρώην αξιωματικός που ανδραγάθησε στους Ναπολεόντειους πολέμους και έγινε μέλος της προσωπικής φρουράς του Τσάρου Αλεξάνδρου Α΄, ο Πιοτρ Τσααντάγιεφ. Φίλος του Πούσκιν και συνθιασώτης των συνταγματικών ιδεών, παραιτήθηκε από το στράτευμα και περιόδευσε στην Ευρώπη, όπου εντρύφησε στα ρομαντικά ρεύματα της εποχής. Γνώρισε τον Σέλλινγκ και επηρεάστηκε από τον καθολικισμό του Ντε Μαιστρ. Η ιστορία, πίστευε, κυβερνάται από τις οικουμενικές αλήθειες που πηγάζουν από τη βούληση του Θεού. Στην Ρωσία όμως δεν υπάρχουν ούτε αλήθειες ούτε αληθινή θρησκεία. Η καταδίκη της Ρωσικής κοινωνίας από τον Τσααντάγιεφ ήταν σαρωτική: το παρελθόν μας, δήλωνε, είναι ένα πνευματικό σκοτάδι θεμελιωμένο στη δουλεία: «Πρώτα κτηνώδης βαρβαρότητα, κατόπιν άξεστη δεισιδαιμονία, και στη συνέχεια άγρια και ταπεινωτική υποταγή σε ξένους που το πνεύμα τους κληρονομήθηκε από την εθνική μας κυβέρνηση». Η αντίθεσή του στην δουλοπαροικία ήταν αδιάλλακτη. Η Ρωσία δεν εντάχθηκε ποτέ στον πολιτισμό, που φύτρωσε οργανικά στην ευρωπαϊκή Δύση: «Η Ρωσία μεγαλώνει σε ηλικία, δεν ωριμάζει». Οι ιδέες του νόμου, της συνταγματικής τάξης και της κριτικής ελευθερίας που ενοποιούν τον δυτικό πολιτισμό τής είναι άγνωστες. «Για να τραβήξει την προσοχή» της ανθρωπότητας επεκτείνεται εδαφικά, από τον Όντερ μέχρι τον Βερίγγειο πορθμό. Ο δανεισμός της Ορθοδοξίας από «το άθλιο Βυζάντιο» ήταν το αρχέκακο ατόπημα, επειδή έτσι η Ρωσία αποσχίσθηκε από το πανανθρώπινο πνεύμα, που διαποτίζει παρ’ όλα τα ιστορικά του αμαρτήματα τον καθολικισμό. Δεν πήρε τίποτα και δεν έδωσε ποτέ τίποτα στην ανθρωπότητα: «Είναι φανερό ότι στην περίπτωσή μας έπαψε να ισχύει ο γενικός νόμος της ανθρωπότητας. Μόνοι μας μέσα στον κόσμο δεν δώσαμε τίποτα στον κόσμο, δεν πήραμε τίποτα από τον κόσμο, δεν καταθέσαμε την παραμικρή ιδέα στο κοινό ταμείο των ανθρώπινων ιδεών, δεν έχουμε προσφέρει τίποτα στην πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος, και έχουμε διαστρεβλώσει κάθε τι το φιλοπρόοδο που έφθασε ως εμάς. Από την πρώτη στιγμή της κοινωνικής μας ύπαρξης τίποτε δεν έχει εκπορευθεί από εμάς για το κοινό καλό της ανθρωπότητας. Ούτε μια χρήσιμη ιδέα δεν έχει φυτρώσει στο άγονο έδαφος της πατρίδας μας. Δεν έχουμε γεννήσει καμία μεγάλη αλήθεια. Δεν μας ενδιέφερε να επινοήσουμε τίποτα μόνοι μας, και έχουμε υιοθετήσει μόνο την απατηλή πρόφαση και την άχρηστη πολυτέλεια από όλα τα πράγματα που άλλοι έχουν εφεύρει.» Ο Τσααντάγιεφ ήταν εύκολος στόχος, επειδή η δυτικοφροσύνη του ήταν επηρεασμένη από τον καθολικισμό. Του απαγορεύθηκε να γράφει και τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό υπό ιατρική επιτήρηση ως ψυχασθενής.[30] Τα σκληρά και άφοβα λόγια του ήταν όμως το έναυσμα για την διαμάχη Δυτικόφιλων και Σλαβόφιλων που σφράγισε τον ρωσικό 19ο αιώνα.[31] Την πνευματική αγωνία του Τσααντάγιεφ ήρθαν να επιβεβαιώσουν οι επί του εδάφους παρατηρήσεις ενός οξυδερκούς ταξιδιώτη, του Γάλλου Μαρκήσιου Αστόλφ ντε Κυστίν (Astolphe de Custine). Το βιβλίο του Η Ρωσία το 1839 που δημοσιεύθηκε το 1843 έκανε πάταγο σε όλη την Ευρώπη και συνέβαλε με την ζωντάνια των περιγραφών και την λαμπρότητα του ύφους στην αίσθηση της ρωσικής απειλής.[32] Ο Κυστίν καταγόταν από λαμπρή αριστοκρατική οικογένεια που είχε δολοφονηθεί από τον Τρόμο. Ήταν αναπόφευκτα μοναρχικών φρονημάτων με νοσταλγία για το Παλαιό Καθεστώς. Αντιμετώπιζε με αηδία την πολιτεία του «αστού Βασιλέα» Λουδοβίκου Φίλιππου, όταν το εμπορικό ήθος της αγοραπωλησίας είχε κατακλύσει κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής, και ιδίως τον πολιτισμό. Αποκλεισμένος από τα σαλόνια της αριστοκρατίας λόγω της ομοφυλοφιλίας του βρήκε καταφύγιο στην λογοτεχνική συγγραφή χωρίς επιτυχία. Μοίρα του Ρωσικού Ναυτικού υπό τις διαταγές του Ουσακώφ διασχίζει τον Βόσπορο στις 8 Σεπτεμβρίου 1798. Έργο του Μιχαήλ Ιβάνοφ, 1799. Κρατικό Ρωσικό Μουσείο, Αγία Πετρούπολη. Παρακινήθηκε να ταξιδέψει στη Ρωσία από την δημοσίευση του αριστουργήματος ενός άλλου αριστοκράτη, του Αλεξίς ντε Τοκβίλ, για την δημοκρατία στην Αμερική. Ο Τοκβίλ είχε κάνει την πρόγνωση ότι το μέλλον της Ευρώπης θα διαμορφωνόταν υπό την επιρροή του ήθους της ισότητας που πηγάζει από την Αμερική και τον στρατοκρατικό επεκτατισμό της Ρωσίας. Ο Κυστίν φιλοδόξησε να συμπληρώσει το δεύτερο σκέλος εκείνης της προφητείας. Το αποτέλεσμα φυσικά δεν έχει το κοινωνιολογικό βάθος του έργου του Τοκβίλ. Είναι μια καλειδοσκοπική συλλογή εντυπώσεων της ρωσικής κοινωνίας, οι οποίες όμως είναι τόσο πνευματώδεις όσο και διεισδυτικές, καθώς προεικονίζουν την ιστορική πορεία της χώρας μέχρι σήμερα. Εκτός από τον Τοκβίλ, ο Κυστίν παρακινήθηκε να επισκεφθεί τη Ρωσία λόγω της συναναστροφής με τους κύκλους των Πολωνών εξορίστων που είχαν καταφύγει στο Παρίσι μετά την κατάπνιξη της Πολωνικής επανάστασης του 1830. Ανάμεσα σ’ αυτούς ήταν και ο μεγάλος ποιητής Άνταμ Μίσκιεβιτς, ο οποίος είχε ήδη καταγγείλει με οξύτητα την απειλή του ρωσικού επεκτατισμού. Ο Κυστίν είχε επίσης επαφές με παλαιούς Δεκεμβριστές που είχαν καταφύγει στη Γαλλία μετά το 1825, όπως ο Νικολάι Τουργκένιεφ, εξάδελφος του μεγάλου συγγραφέα Ιβάν Τουργκένιεφ, ο οποίος τον εφοδίασε με συστατικές επιστολές. Ο Κυστίν γνώριζε επίσης το Γράμμα του Τσααντάγιεφ (που είχε δημοσιευθεί στα Γαλλικά).[33] Η Ρωσική κυβέρνηση υποδέχθηκε τον Κυστίν με ευμένεια, προσδοκώντας ότι τα μοναρχικά του φρονήματα θα τον προδιέθεταν ευνοϊκά απέναντι στο καθεστώς. Αυτό, μαζί με προσωπικές διασυνδέσεις, του άνοιξαν τις πόρτες ακόμα και των Ανακτόρων. Ο Κυστίν μάς λέει ότι πήγε στη Ρωσία ως οπαδός της απόλυτης μοναρχίας και εχθρός του κοινοβουλευτικού συνταγματισμού και γύρισε ακριβώς το αντίθετο. Αυτά που είδε εκεί τον δίδαξαν ότι όσο ηθικά και αισθητικά ανυπόφορη κι αν είναι η αντιδικία των ιδιωτικών συμφερόντων στο συνταγματικό πολίτευμα, είναι πολύ προτιμότερη από τον θάνατο του πνεύματος, της ελευθερίας και αυτής της ανθρώπινης ουσίας που χαρακτηρίζει τον ρωσικό απολυταρχισμό. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο αριστοκράτης Κυστίν αρχίζει την περιγραφή του με διεξοδική αναφορά στην κατάσταση των χωρικών. Ο δουλοπάροικος στη Ρωσία δεν λογίζεται άνθρωπος, αλλά απλώς έμβιο πράγμα. Ο πλούτος των γαιοκτημόνων «πριγκίπων» μετριέται με μονάδα τις ανθρώπινες «ψυχές» που έχουν στην ιδιοκτησία τους: «Το κάθε τι εδώ έχει επάνω του κηλίδες από αίμα. Ο αριθμός των ανθρώπινων πλασμάτων που είναι καταδικασμένα να υποφέρουν μέχρι θανάτου για να προμηθεύσουν το ύφασμα από το οποίο είναι ραμμένη η τουαλέτα μιας όμορφης κυρίας της Αυλής βασανίζει τη σκέψη μου.»[34] Χειρότερο είναι ότι και ο ίδιος ο χωρικός έχει ταυτίσει την ύπαρξή του όχι με το χώμα που καλλιεργεί, αλλά με ιδιοκτήτη του σώματός του. Η μόνη του ελπίδα στη ζωή είναι κάποιος γαιοκτήμονας με ψήγματα ανθρωπιάς. Στη Ρωσία, λέει ο Κυστίν, η ανθρώπινη ζωή δεν έχει αξία, ούτε για τον καθένα η ζωή του ίδιου του εαυτού του. Αυτή είναι μια αχανής χώρα με μεγάλο πληθυσμό, αλλά χωρίς έθνος. Χωρίς δηλαδή μια συλλογική συνείδηση προσφοράς στο κοινό καλό. Το μόνο ένστικτο είναι η προσκύνηση μπροστά στον ανώτερο από τον οποίο κρέμεται του καθενός η επιβίωση. Ο εκφυλισμός της ορθόδοξης θρησκείας (της «ελληνικής» όπως την αποκαλεί ο Κυστίν) είναι η πρώτη αιτία γι’ αυτό το λαϊκό ήθος: διδάσκει μόνο τις γονυκλισίες και τα σταυροκοπήματα και την ταπείνωση μπροστά στην αγιοποιημένη εξουσία. Η Ρωσία είναι ένα χοντρό βιβλίο με εκτενή πίνακα περιεχομένων, αλλά με όλες τις σελίδες λευκές. Τα πάντα εδώ είναι μια πρόσοψη, χωρίς να υπάρχει τίποτε από πίσω, όπως τα χωριά του Ποτέμκιν. Η αρχιτεκτονική της Πετρούπολης είναι μηχανική απομίμηση της ιταλικής, αλλά πατάει επάνω σε βάλτους όπου είναι θαμμένοι οι χιλιάδες χωρικοί που πέθαναν για να θεμελιώσουν την πόλη: «Η Σιβηρία αρχίζει στον Βιστούλα». Οι εξωτερικοί τύποι μιας διοικητικής μηχανής που είναι δανεισμένοι από την Ευρώπη υποστηρίζουν μιαν ασιατική τυραννία. Πρόκειται για έναν ημιάγριο πληθυσμό ο οποίος έχει στρατολογηθεί και εκπαιδευθεί στην τυφλή υπακοή, χωρίς να εκπολιτισθεί. Η κτηνώδης βία της αστυνομίας, της οποίας ο Κυστίν ήταν αυτόπτης μάρτυς, απλώς συγκαλύπτει την βαρβαρότητα, όχι για να την εξαλείψει αλλά για να την διαιωνίσει. Ο ρωσικός λαός έχει καταντήσει μια αγέλη που την φρουρούν καλά εκπαιδευμένα λυκόσκυλα. Ουκρανοί διασώστες στον τόπο της ρωσικής επίθεσης σε νηπιαγωγείο στο Χάρκοβο, στη βορειοανατολική Ουκρανία, στις 22 Οκτωβρίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Sergey Kozlov Στις συνθήκες αυτές ο κοινωνικός κανόνας είναι η δεξιοτεχνία στο ψέμα, στην υποκρισία και την εξαπάτηση. Ο φόβος έχει εξαλείψει την κριτική σκέψη. Η Ρωσία είναι ένα γιγάντιο σώμα χωρίς ζωή, ένας κολοσσός που ζει μονάχα με το κεφάλι, δηλαδή τον αυτοκράτορα, ενώ τα υπόλοιπα μέλη είναι χωρίς ζωτικές δυνάμεις. Όλοι τρώνε, πίνουν και αναπνέουν εδώ, αλλά μόνο ένας ζει. Ο Τσάρος είναι ο επί γης Θεός, όπου γύρω του περιστρέφεται μια άπειρη χορεία δούλων. Χωρίς «ενδιάμεσα σώματα» με αληθινή αυτονομία (όπως οι παλιές αριστοκρατίες της Ευρώπης, που ήταν πάντα τροχοπέδη στην μοναρχική αυθαιρεσία) η βούλησή του είναι σιδερένια, αναμφίλεκτη, αποκλειστική. Σε μια χώρα χωρίς δικαιοσύνη δεν υπάρχουν και μεσαίες τάξεις, όπως οι δικηγόροι που περιβάλλουν την εξουσία με τα δεσμά του νόμου. Η Ρωσία είναι «ένας στρατιώτης, μια φυλακή». Η ελεύθερη πολιτιστική επικοινωνία με την Ευρώπη θα κατέστρεφε ένα τέτοιο κοινωνικό σύστημα μέσα σε είκοσι χρόνια. Για τον λόγο αυτό εξουσία περιορίζει όσο είναι δυνατόν τα ταξίδια στο εξωτερικό. Μέσω του «Πίνακα των Αξιωμάτων» ο Πέτρος μετέτρεψε εξήντα εκατομμύρια υπηκόων σε ένα στρατιωτικό σύνταγμα. Όμως ο γιγάντιος αυτός στρατός είναι λαμπρό θέαμα μόνο για τις παρελάσεις. Η καθημερινή ζωή των (χωρικών) στρατιωτών είναι μια κόλαση κακουχιών και βασανιστηρίων. Στην όψη τους είναι ίδια πτώματα, στην συμπεριφορά τους άγρια θηρία. Ο φρικτός θυμός που φωλιάζει μέσα τους μπορεί να εκτονωθεί μονάχα αν διοχετευθεί σε κατακτήσεις ξένων χωρών. Ή σε εξεγέρσεις (όπως του Στένκα Ραζίν και του Εμελιάν Πουγκατσώφ) που εκφυλίζονται σε ανήκουστη βία. Η Ρωσία είναι ένα γεμάτο καζάνι πάνω στη φωτιά. Η έκρηξη όταν γίνει θα είναι «πιο τρομακτική από την δική μας Επανάσταση». Εάν η Ρωσία βρει την ελευθερία, θα μεγαλουργήσει. Αλλά όπως είναι σήμερα αποτελεί ένα μεγάλο κίνδυνο για τις αξίες του πολιτισμού. Τα συμπεράσματα του Κυστίν είναι απαισιόδοξα και προβλέπουν το κακό μέλλον: «Από τότε που ήρθα στη Ρωσία διαμόρφωσα μια ζοφερή άποψη για το μέλλον που επιφυλάσσεται στην Ευρώπη. … Στέκομαι δίπλα σ’ αυτόν τον κολοσσό. … και μού φαίνεται ότι προορίζεται κυρίως για να τιμωρήσει τον διεφθαρμένο πολιτισμό της Ευρώπης μέσα από μια νέα εισβολή. Η αιώνια τυραννία της Ανατολής μάς απειλεί αδιάκοπα και θα αναγκαστούμε να υποκύψουμε σ’ αυτήν εάν οι υπερβολές και οι αδικίες μας μάς κάνουν άξιους της τιμωρίας.»[35] 4. Η πολτοποιημένη κοινωνία «Εάν η Ρωσία βρει την ελευθερία;». Σε μια συνομιλία του με τον Κυστίν ο Τσάρος Νικόλαος διατυπώνει μιαν ανατριχιαστικά ορθή κρίση. Η απολυταρχία, λέει, είναι ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος για να κυβερνηθεί μια τέτοια αχανής και πολυεθνική χώρα. Αλλά όχι μόνον αυτό: η απολυταρχική ιδέα έχει διαμορφώσει αυτό καθαυτό το πνεύμα του λαού.[36] Είναι μια ρήση που την επιβεβαίωσε η εμπειρία των πρωτεργατών της προσπάθειας για την εισαγωγή ελεύθερων θεσμών επί Γκορμπατσώφ. Τόσο ο Αλεξάντερ Γιάκοβλεφ όσο και ο Ντιμίτρυ Βολκογκόνωφ μαρτυρούν ότι η μεγαλύτερη αντίσταση στην ελευθερία προήλθε όχι από την κομματική ηγεσία, αλλά από την πλειονότητα του ίδιου του λαού που έχει ψυχολογικά και ιδεολογικά διαποτισθεί από την λατρεία του θεϊκού ηγέτη. Η μαρτυρία του Κυστίν δεν κάλυψε όλες τις πτυχές της ρωσικής κοινωνίας. Ιδίως, λέει ο Τζωρτζ Κένναν, δεν έδωσε έμφαση στο υπόγειο φιλελεύθερο πνεύμα που εκφράσθηκε τόσο στην επανάσταση του 1905 όσο και σε εκείνη του Φεβρουαρίου του 1917. Όμως, συμπεραίνει ο μεγάλος διπλωμάτης, αποτελεί την καλύτερη προεικόνιση του σταλινισμού, του οποίου η πολτοποίηση της κοινωνίας μέσα από την αδίστακτη βία ήταν το λειτουργικό θεμέλιο αλλά δυστυχώς και η διαρκής κληρονομιά. [1] Karl Marx, Secret Diplomatic History of the Eighteenth Century, Eleanor Marx Aveling (ed.), Swann Sonnenschein, Λονδίνο 1899, κεφ. VI. [2] Ο Κλιουτσέφσκι είναι ο μεγαλύτερος ιστορικός του ρωσικού έθνους, ο αντίστοιχος του δικού μας Παπαρρηγόπουλου, και στην ιστορία του καθώς και την αντίστοιχη του Bernard Pares που είναι ο κύριος μαθητής και συνεχιστής του στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, έχει στηριχθεί κυρίως η ανάλυση που ακολουθεί. Ο Κλιουτσέφσκι γράφει κοινωνική ιστορία σε καρποφόρα διασύνδεση με την ιστορία των κυρίαρχων ιδεολογιών. Βλ. V. O. Kluchevsky, A History of Russia, volumes One, Two and Three, Dutton, Νέα Υόρκη, 1911. Βλ. επίσης Bernard Pares, A History of Russia, Knopf, Νέα Υόρκη, 1928. [3] Kluchevsky, ό.π., τόμ. II, κεφ. II. [4] Η απέχθεια για την Ρωσία, που ας θυμηθούμε ότι είχε αποφασιστική συμμετοχή στην κατάπνιξη των επαναστάσεων του 1848, ήταν και ο λόγος για την υιοθέτηση από τον Μαρξ της θεωρίας του Φαλμεράυερ και την αρνητική του στάση απέναντι στην ελληνική επανάσταση του 1821. Η ελληνική επανάσταση ήταν κατ’ αυτόν μια συνωμοσία της ρωσικής διπλωματίας με πρωταγωνιστή τον Κόμη Καποδίστρια για να επεκτείνει την ρωσική επιρροή στη Μεσόγειο. [5] Ο Σολοβιώφ είχε στην ιδιοκτησία του δύο ανακτορικού μεγαλείου επαύλεις στην Λίμνη Κόμο, οι οποίες φυσικά κατασχέθηκαν από το ιταλικό κράτος μετά την εισβολή στην Ουκρανία και τις κυρώσεις κατά των ολιγαρχών. Έκτοτε μαίνεται από τηλεοράσεως κατά της Δύσης που δεν σέβεται τα θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα όπως η …ιδιοκτησία. [6] Georgios Varouxakis, The West: The History of an Idea, Princeton University Press, Πρίνστον 2025. [7] Εκτός αν υπολογίσουμε το γεγονός ότι ο δήμιος Χάυντριχ ήταν δεξιοτέχνης βιολιστής και ο Χίτλερ βέβαια θαυμαστής του Βάγκνερ. [8] Ο Γ. Βαρουξάκης τονίζει την σημασία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 για την διαμόρφωση της δυτικής ιδέας. Υπό την επιρροή του Κοραή και του συντάγματος της Επιδαύρου οι δυτικοευρωπαίοι φιλέλληνες κατανοούσαν τον ελληνικό αγώνα ως πόλεμο του φιλελεύθερου συνταγματισμού εναντίον του «ανατολίτικου δεσποτισμού». Για τον Μπενζαμέν Κονστάν, γράφοντας το 1825, οι Έλληνες είναι οι τολμηροί πρωτομάχοι της χριστιανικής ελευθερίας. Το δίλημμα «είναι η Ελλάδα Ανατολή ή Δύση» και τέθηκε με ιδεολογικά οξύ τρόπο κατά τις πρώτες δεκαετίες του ανεξάρτητου βασιλείου, με τον Μάρκο Ρενιέρη να απαντάει στο ομώνυμο δοκίμιό του κατηγορηματικά ότι η ιστορική αποστολή της Ελλάδας είναι ως εμπροσθοφυλακή του δυτικού πολιτισμού στην Ανατολή. Βλ. Georgios Varouxakis, ό.π., κεφ. IV και VII. Για τον Ρενιέρη, βλ. και Pericles Vallianos, “The Ways of the Nation: Messianic and Universalist Nationalism in Renieris, Zambelios and Paparrigopoulos”, The Historical Review, vol. XV (2018). [9] Ήταν τούτο το τσαρικό ιδεολόγημα που μεταποίησαν οι Σλαβόφιλοι διανοούμενοι, με πρώτον τον Ντοστογιέφσκυ, σε φιλοσοφία και λογοτεχνία, κατά θαυμαστό ομολογουμένως τρόπο. Το Narodnost μεταφράζεται συχνά και ως «εθνικό φρόνημα», αλλά η απόδοση αυτή εξαλείφει την έμφαση στην φυλετικότητα που σφραγίζει τον μεγαλορωσικό εθνικισμό. [10] Η συνένωση απολυταρχίας (με ισχυρές δόσεις σταλινικού ολοκληρωτισμού) και ορθοδοξίας είναι η ιδεολογική προμετωπίδα του καθεστώτος Πούτιν. Την ίδια στιγμή που φυτρώνουν στον υπόγειο σιδηρόδρομο της Μόσχας και καθ’ άπασαν την επικράτεια αποθεωτικά αγάλματα του Στάλιν, ο Βοζντ (Αρχηγός, Φύρερ) του Κρεμλίνου εμφανίζεται στην Μητρόπολη να κάνει τον σταυρό του με το κερί της Ανάστασης στο χέρι. [11] Οι Ρως ταξίδευαν με πλοιάρια και μονόξυλα κατάλληλα για ποταμοπλοΐα. [12] Το όνομα Ρως έχει και αυτό Αρχαία Νορβηγική ρίζα και σημαίνει «κωπηλάτες». Οι Σουηδοί ονομάζονταν επίσης Ruotsy. [13] Την ίδια εποχή που οι ίδιοι «άνθρωποι του Βορρά», οι Νορμανδοί, ενέσκηπταν στην Σκωτία, Αγγλία και Γαλλία. [14] Το πρώτο σλαβονικό χρονικό που γράφτηκε τον 12ο αιώνα στο Μοναστήρι των Σπηλαίων στο Κίεβο και αποδίδεται συμβατικά στον μοναχό Νέστορα. Περιγράφει την άφιξη των Βαράγγων στον Ελληνικό Δρόμο και την ίδρυση της ηγεμονίας του Κιέβου. [15] Η σκανδιναβική ή «βαραγγική θεωρία» για την ίδρυση των Ρως αμφισβητήθηκε πρώτα από τον πολυμαθή επιστήμονα Λομονόσωφ τον 18ο αιώνα και με ιδιαίτερη ένταση από τους Σλαβόφιλους του 19ου, για τους οποίους δεν ήταν δυνατόν «οι ξένοι» να ιδρύσουν οποιοδήποτε πολιτισμό στη χώρα της εκλεκτής σλαβικής φυλής. Όμως την αποδέχεται με λεπτομερή επιχειρήματα και ακράδαντα τεκμήρια ο Β. Κλιουτσέφσκι. [16] Βάραγγοι ήταν το όνομα με το οποίο ήταν γνωστοί οι Σκανδιναβοί έμποροι και ενίοτε επιδρομείς στην Βυζαντινή Ανατολή. Viking τους αποκαλούσαν στην Δύση, αρχαία νορβηγική (Old Norse) λέξη από την οποία προέρχεται το γερμανικό Koenig (βασιλέας) και το ρωσικό Kniaz (πρίγκιπας). [17] Για τους Βάραγγους και την κοινωνική οργάνωση των Ρως του Κιέβου μέχρι την Μογγολική κατάκτηση μια κατατοπιστική σύνοψη είναι στο ακόλουθο: Jesse D. Clarkson, A History of Russia, Random House, Νέα Υόρκη, 1969, κεφ. 2 και 3. [18] Kluchevsky, ό.π. Όλος ο πρώτος τόμος (volume I) είναι αφιερωμένος στους Ρως. [19] Οι Σλαβόφιλοι απέρριπταν επίσης την καταγωγή της Russkaya Pravda από το ελληνορωμαϊκό δίκαιο του Βυζαντίου, την οποία πάλι όμως επιβεβαιώνει η λεπτομερής ιστορική ανάλυση του Κλιουτσέφσκι. Βλ. Kluchevsky, ό.π., τόμ. I, κεφ. X. [20] Η λέξη έχει την ίδια ρίζα με το soviet, που σημαίνει συμβούλιο. Και οι δύο όροι έχουν ουσιώδεις δημοκρατικές συνδηλώσεις. Τα vetche όμως της εποχής του Κιέβου καταλύθηκαν με τη βία πρώτα από τους Μογγόλους και μετά από τους Τσάρους της Μοσχοβίας. Ενώ η δημοκρατική προοπτική των soviet πνίγηκε από τον ολοκληρωτισμό των μπολσεβίκων. [21] Η Ζωή ήταν κόρη του Δεσπότη Θωμά Παλαιολόγου και μετά την Άλωση βρήκε καταφύγιο στην αυλή του Πάπα. Ο Πάπας συγκατατέθηκε στον γάμο με τον Ιβάν, υπολογίζοντας πιθανώς ότι ως αυτοκράτειρα η Ζωή θα ενεργούσε για την ένωση των εκκλησιών. Ο γάμος έγινε το 1472. Βλ. περισσότερα στο άρθρο του Γιάννη Πολέμη στις επόμενες σελίδες. [22] Για την ιεροποίηση της εξουσίας («ιεράτευμα») επί Ιβάν Γ΄ υπό την επήρεια του Αθωνίτικου Ησυχασμού μια διεισδυτική ανάλυση είναι εκείνη του Billington. Βλ. James H. Billington, The Icon and the Axe: An Interpretive History of Russian Culture, Vintage, Νέα Υόρκη 1970, Part II, chapter I, “The Muscovite Ideology”. [23] Kluchevsky, ό.π., τόμ. II, κεφ. II. [24] Ακριβέστερη απόδοση του ρωσικού grozny είναι: αυτός που ενσπείρει τρόμο, ο τρομοκράτης. [25] Για την βασιλεία του Ιβάν Δ΄ που τονίζει τις μεταρρυθμιστικές του προσπάθειες στην πρώτη της φάση βλ. Bernard Pares, ό.π., κεφ. 6. [26] Kluchevsky, τόμ. II, κεφ. IV. [27] Bernard Pares, ό.π., κεφ. IX. [28] Η πλέον συνοπτική αλλά και κατατοπιστική ανάλυση της βασιλείας του Πέτρου από την σκοπιά της στρατοκρατικής οργάνωσης της κοινωνίας είναι από τον Pares. Βλ. Bernard Pares, ό.π., κεφ. XI και XII. [29] Raymond T. McNally, The Major Works of Peter Chaadayev, University of Notre Dame Press, Νοτρ Νταμ/Λονδίνο 1969, 23-51. [30] Από τότε χρονολογείται η χρήση της Ψυχιατρικής για πολιτική καταπίεση που γνώρισε την άνθησή της τις τελευταίες δεκαετίες του σοβιετικού καθεστώτος. [31] Οι Μπολσεβίκοι, όπως γενικά ο ρωσικός μαρξισμός, εντασσόταν φυσικά στο δυτικόφιλο στρατόπεδο. Αυτό διήρκεσε όλη την δεκαετία του 1920. Ο Λένιν περίμενε την κομμουνιστική επανάσταση στη Δυτική Ευρώπη που ήταν η ιστορική πατρίδα του προλεταριάτου αλλά και της μαρξιστικής θεωρίας. Έτσι θα ολοκληρωνόταν η ρωσική επανάσταση. Το δόγμα της «διαρκούς επανάστασης» του Τρότσκυ ήταν μια εκδοχή αυτής της ιδέας. Όμως η επικράτηση του Στάλιν το 1929 επέφερε ριζική στροφή προς την σλαβοφιλία. Το δόγμα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» ήταν η νεκρανάσταση της τσαρικής «Τρίτης Ρώμης». Η παγκόσμια ιστορία άρχισε να ξαναγράφεται ρωσοκεντρικά. Ορόσημο στην στροφή αυτή αποτέλεσε η καταδίκη του διακεκριμένου μπολσεβίκου ιστορικού Μιχαήλ Ποκρόφσκυ (για «χυδαίο κοινωνιολογισμό»), επειδή επέκρινε τις μεγάλες μορφές του αυτοκρατορικού παρελθόντος, όπως τον Ιβάν Δ΄ και τον Μ. Πέτρο. Ο Ποκρόφσκυ πρόλαβε να πεθάνει το 1932 πριν δολοφονηθεί κατά τον σταλινικό Τρόμο. Καταδικάστηκε επίσης (για «συκοφαντία του ρωσικού λαού») και ο κατ’ εξοχήν «προλετάριος ποιητής» Ντέμυαν Μπέντνυ που είχε επικρίνει την υιοθέτηση του Χριστιανισμού από τους Ρως. Για να εξιλεωθεί άρχισε να υμνεί ποιητικά τις δίκες της Μόσχας και να καθυβρίζει τα θύματα. Συνέπεια της σλαβόφιλης στροφής ήταν και η βίαιη κατάπνιξη του κινήματος «επιστροφή στις ρίζες» στην Ουκρανία που είχε οδηγήσει στην ουκρανική γλωσσική και λογοτεχνική αναγέννηση. Ο Στάλιν ίδρυσε πάλι το Πατριαρχείο της Μόσχας (υπό την εποπτεία της KGB) και έβγαλε τις εικόνες από τις εκκλησίες σε λιτανεία όταν εισέβαλε ο Χίτλερ. Μνημόνευε επίσης τους Σουβόρωφ, Κουτούζωφ και Ουσακώφ. Ο τελευταίος, ο κατακτητής των Ιονίων μετά το Τίλσιτ και «άγιος» επίσης της Ρωσικής Εκκλησίας, είναι ο αγαπημένος ναύαρχος του Πούτιν που σχεδίασε την εισβολή στην Ουκρανία το 2022 ανήμερα των γενεθλίων του Θεοδώρου Ουσακώφ, στις 24 Φεβρουαρίου. [32] Marquis de Custine, Russia, Appleton, Νέα Υόρκη 1854. [33] Η πιο βαθυστόχαστη και τεκμηριωμένη ανάλυση του έργου του Κυστίν οφείλεται στον μεγαλύτερο διπλωμάτη του εικοστού αιώνα και μελετητή του ρωσικού πολιτισμού Τζωρτζ Κένναν, από τον οποίο αντλούμε εδώ για την βιογραφία του Κυστίν και το ανθρώπινο και ιδεολογικό περιβάλλον του ταξιδιού του. Βλ. George F. Kennan, The Marquis de Custine and His “Russia in 1839”, Hutchinson, Λονδίνο, 1971. [34] Custine, ό.π., 74. [35] Custine, ό.π., 208. [36] Custine, ό.π., 127.

Oι μακρές διάρκειες της ρωσικής ιστορίας: απολυταρχία, επεκτατισμός, κοινωνική πολτοποίηση

Σύνδεση