H τυφλή κηλίδα της επιστήμης

Adam Frank, Marcelo Gleiser, Evan Thompson, The Blind Spot: Why Science Cannot Ignore Human Experience [Το τυφλό σημείο: Γιατί η Επιστήμη δεν μπορεί να αγνοήσει την ανθρώπινη εμπειρία], MIT Press, 2024, σελ. 328 Όποτε μελετώ κάποιο περίπλοκο θέμα, θυμάμαι την συμβουλή του καθηγητή Φυσικής που είχα στο Γυμνάσιο. Το όνομά του ήταν Δημήτριος Κρέμος. Είχε δε μία μοναδική ικανότητα να εξηγεί σύνθετες έννοιες με απλότητα που επέτρεπε την κατανόησή τους ακόμα και από άτομα χωρίς την απαιτούμενη κατάρτιση. Η συμβουλή του αναφερόταν με γλαφυρότητα σε ένα άλλο μέλος του προσωπικού του σχολείου, τον κ. Βασιλειάδη, που ήταν ένας απλός καλοκάγαθος άνθρωπος στο θυρωρείο της κεντρικής εισόδου στο κτίριο και ήταν γνωστός σε όλους ως «κωδωνοκρούστης» επειδή είχε την ευθύνη να κρούει τον περίφημο «κώδωνα» για την έναρξη και την λήξη των διαλειμμάτων και των περιόδων διδασκαλίας. Αυτή η συμβουλή ήταν μάλλον ένας «αφορισμός» που είχε σημαντική ευρύτητα και βάθος παρά την απλή διατύπωσή της που έλεγε: «Αν δεν μπορείς να εξηγήσεις κάτι, ώστε να το καταλάβει και ο κ. Βασιλειάδης, τότε δεν το έχεις καταλάβει ούτε εσύ». Το εν λόγω βιβλίο καταπιάνεται με ένα σοβαρότατο θέμα που συνήθως έχει περιορισμένη εμβέλεια λόγω της πολυπλοκότητάς του. Και ακολουθεί άθελά του την συμβουλή του Δημήτρη Κρέμου. Αισθάνομαι δε και εγώ το βάρος του εγχειρήματος καθώς θα προσπαθήσω με το παρόν να εξηγήσω το μήνυμα των συγγραφέων στον συμβολικό αναγνώστη κ. Βασιλειάδη. Πρώτα απ’ όλα, οι συγγραφείς του εν λόγω βιβλίου είναι διακεκριμένοι καθηγητές Φυσικής (οι δύο πρώτοι) και Φιλοσοφίας (ο τρίτος) σε έγκριτα πανεπιστήμια των ΗΠΑ. Ο τίτλος (The Blind Spot) αναφέρεται στο «τυφλό σημείο», το οποίο βρίσκεται στο βάθος του οφθαλμού όπου καταλήγει το οπτικό νεύρο και στο οποίο δεν υπάρχουν κύτταρα ανίχνευσης φωτός. Ως εκ τούτου η περιοχή αυτή του οπτικού δίσκου δεν δύναται να αντιληφθεί το φως. Στα ελληνικά ο όρος είναι «οπτικό σκότωμα» (εκ του «σκότους»). Η στερεοσκοπική όρασή μας όμως ξεπερνά τις συνέπειες αυτής της έλλειψης γιατί ό,τι δεν αντιλαμβάνεται ο ένας οφθαλμός λόγω αυτού του «τυφλού» σημείου είναι διαφορετικό από ό,τι δεν αντιλαμβάνεται ο άλλος οφθαλμός. Έτσι ο εγκέφαλος μπορεί να συνδυάσει τα σήματα των δύο οπτικών νεύρων και να ξεπεράσει το πρόβλημα. Δεν έχει δε καμία σχέση αυτό το σημείο με την λεγόμενη «ωχρά κηλίδα» που είναι υπεύθυνη για την καθαρότητα της «ευθείας» όρασης και που βρίσκεται πλησίον του λεγομένου σκοτώματος του οφθαλμού. Μεταφορικά ο όρος αναφέρεται στην ύπαρξη ενός ελαττώματος στην αντίληψη του νου και της συνείδησης για μερικές πλευρές ορισμένων θεμάτων. Ποιο είναι, λοιπόν, κατά τους συγγραφείς, το τυφλό σημείο στη σύγχρονη Επιστήμη; Ας το πούμε πρώτα απλά: Η Επιστήμη σήμερα αγνοεί την αφετηρία της που συνίσταται στην ανθρώπινη εμπειρία. Δηλαδή ό,τι έχει πετύχει για την ανθρωπότητα η Επιστήμη στηρίζεται στην αίσθηση και αντίληψη του ανθρώπου που παρατήρησε και επισήμανε φαινόμενα, προβλήματα ή γνώσεις από την εμπειρία του. Αλλά κατά την εξέλιξη της μελέτης αυτών των θεμάτων που είχαν την αρχή τους στην ανθρώπινη αισθητικότητα, η Επιστήμη προχώρησε σε έναν διαχωρισμό –τον οποίο οι συγγραφείς αποκαλούν «λανθάνουσα αντικατάσταση» (surreptitious substitution)– ώστε να αντιστρέψει την αρχική σχέση με την γένεσή της (που ήταν συνέπεια της ανθρώπινης εμπειρίας) και να θεωρεί αυτήν την εμπειρία σαν συνέπεια της «ανεξάρτητης» πλέον Επιστήμης. Αυτό είναι το «τυφλό σημείο» της Επιστήμης. Η αντιστροφή αυτής της σχέσης έχει συνέπειες και στην φιλοσοφία του νου αλλά και στην καθημερινότητα της ζωής. Προφανώς αυτός ο ισχυρισμός χρειάζεται παραδείγματα που να επεξηγούν και να θεμελιώνουν τη σημασία του. Το βιβλίο παρουσιάζει πολλά, από μερικά απλά και χειροπιαστά μέχρι τα πιο δύσκολα και βαθύτερα που χρειάζονται ειδικές γνώσεις, όπως αυτές της Κβαντικής Φυσικής και της Τεχνητής Νοημοσύνης. Το πρώτο απλό παράδειγμα στηρίζεται στην έννοια της θερμοκρασίας. Αρχικά οι άνθρωποι ανακάλυψαν την διάκριση μεταξύ ζέστης και κρύου. Η επιστημονική προσέγγιση απέβλεψε στην θεμελίωση μιας ποσοτικής έκφρασης αυτής της διάκρισης. Έτσι, με πειραματισμό και μελέτη πρότεινε μία κλίμακα μέτρησης της θερμοκρασίας με βάση τον βαθμό ζέστης που προκαλούσε την εξάτμιση του νερού και τον βαθμό ψύχους που προκαλούσε την στερεοποίησή του με την μορφή πάγου. Έτσι γεννήθηκε η «κλασική» έννοια της θερμοκρασίας. Όμως τα πράγματα δεν σταμάτησαν εκεί. Σύντομα διαπιστώθηκε ότι το νερό εξατμιζόταν σε χαμηλότερη θερμοκρασία στα μεγάλα υψόμετρα. Περαιτέρω διερεύνηση του φαινομένου της ζέστης οδήγησε στην διαπίστωση ότι αυτή εξαρτάται από την κινητικότητα των σωματιδίων του περιβάλλοντος και, κατά συνέπεια, στην ανάπτυξη της θεωρίας της Θερμοδυναμικής. Έννοιες όπως το «απόλυτο μηδέν», όπου κάθε κινητικότητα και ενέργεια εξαφανίζεται, ή οι νόμοι για την σχέση όγκου και πίεσης αερίων υπό σταθερή θερμοκρασία δημιούργησαν ένα οικοδόμημα γνώσης που συνεχώς απομακρυνόταν από την ανθρώπινη αντίληψη περί ψύχους και ζέστης και έφτασε να καθιερωθεί σαν η βάση της έννοιας της θερμότητας. Και το πιο σημαντικό είναι ότι, πλέον, η ανθρώπινη αντίληψη κρύου ή ζέστης θεωρήθηκε σαν συνέπεια του αυτόνομου και θεμελιώδους επιστημονικού οικοδομήματος της Κλασικής Φυσικής. Και λέμε «Κλασικής» γιατί η περαιτέρω ανάπτυξη της Φυσικής, που οδήγησε στις Θεωρίες της Σχετικότητας και στην Κβαντομηχανική, ξεπέρασε πλήρως και την Θερμοδυναμική. Ασφαλώς η χρήση της γνώσης ακόμα και της «απλής» Θερμοδυναμικής συνέβαλε σημαντικά στην δημιουργία προϊόντων και διαδικασιών που ωφέλησαν και ωφελούν την ανθρωπότητα. Αυτό δεν αμφισβητείται. Όμως η απαρχή της πορείας από την ανθρώπινη εμπειρία μέχρι την διαμόρφωση των εννοιών της Φυσικής ερμηνεύεται σαν απλή συνέπεια αυτών των προϋπαρχουσών εννοιών. Αυτό αποτελεί κατά τους συγγραφείς παράδειγμα της «λανθάνουσας αντικατάστασης». Άλλο απλό παράδειγμα είναι η έννοια του χρώματος. Ο άνθρωπος γνώρισε και καθιέρωσε την διάκριση μεταξύ των χρωμάτων στο περιβάλλον του. Αν αγνοήσουμε τις λίγες περιπτώσεις αχρωματοψίας, η «έννοια» του τι είναι π.χ. «πράσινο» ήταν πλήρως αντιληπτή πολύ πριν η «Επιστήμη» ανακαλύψει ότι η αντίληψη ενός χρώματος πηγάζει από συγκεκριμένη συχνότητα του οπτικού φάσματος ακτινοβολίας. Με την σειρά της αυτή η συχνότητα εξαρτάται και δημιουργείται από σωματίδια που κινούνται στον μικρόκοσμο της Φυσικής. Η προσέγγιση της «Επιστήμης» στο θέμα του χρώματος οδήγησε σε έννοιες βαθύτερες που έφτασαν στην διατύπωση της Κβαντικής Θεωρίας που αποτελεί ίσως το πλέον δυσχερές να κατανοηθεί κομμάτι της Φυσικής. Πώς μπορούμε να εννοήσουμε ότι ένα φυσικό σωματίδιο μπορεί να αποτελείται από ύλη αλλά μπορεί και να είναι ταυτόχρονα ηλεκτρομαγνητικό κύμα; Άρα, η ανθρώπινη αντίληψη του χρώματος ερμηνεύεται σαν συνέπεια της «αντικειμενικής» αλήθειας που προϋπάρχει και η οποία ξεφεύγει πλήρως, για τους περισσότερους από εμάς, από την δυνατότητα κατανόησής της. Έτσι, και πάλι, παρά τα αδιαμφισβήτητα οφέλη που επήγασαν από την εμβάθυνση της Επιστήμης στο αρχικά απλό θέμα του «χρώματος», η αρχική ανθρώπινη αφετηρία για αυτήν την εμβάθυνση αντικαταστάθηκε από την «αντικειμενική» φυσική βάση που ξεπερνάει τον νου. Τέλος, ιδού ένα ακόμα παράδειγμα που ανακεφαλαιώνει την ιδέα της «λανθάνουσας αντικατάστασης». Σχεδόν σε όλους τους τομείς της επιστημονικής έρευνας, η αναμφισβήτητη πρόοδος που συσσωρεύθηκε ανά τους αιώνες στηρίχθηκε στην εξιδανίκευση εννοιών και προτύπων, καθώς και στην δημιουργία μαθηματικών μοντέλων, που συχνά αποτελούσαν προσεγγίσεις στα φυσικά φαινόμενα. Η εξέλιξη αυτής της διαδικασίας εξώθησε τις επιστημονικές θεωρίες σε σημείο που, όλο και περισσότερο, απομακρύνθηκαν από τα αίτια και τις πηγές που τις δημιούργησαν. Το αποτέλεσμα είναι ότι η αντίληψη των θεμάτων επιστημονικής μελέτης εκλαμβάνεται πλέον σαν η αντικειμενική αλήθεια, ενώ οι αρχικές ανθρώπινες παρατηρήσεις που τις «γέννησαν» εκλαμβάνονται σαν απλή εφαρμογή ή (και αυτό είναι σημαντικό) σαν απλή ανθρώπινη ψευδαίσθηση. Η φράση «η Επιστήμη λέει ότι…» έχει μεταβληθεί σε ιερή προσευχή ή ψαλμωδία (mantra) που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Και εκεί ακριβώς έγκειται ο κίνδυνος που προκαλεί η «λανθάνουσα αντικατάσταση» της Τυφλής Κηλίδας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δυσκολεύεται να κατανοήσει έννοιες έξω από το πεπερασμένο εξελικτικό του πλαίσιο, όπως το άπειρο, ο πολυδιάστατος χώρος, οι ακραίες κλίμακες (σε μέγεθος, χρόνο ή αριθμούς) και αφηρημένα φαινόμενα όπως η ακριβής φύση της συνείδησης ή πολλές θρησκευτικές και φιλοσοφικές έννοιες. Οι αισθήσεις και η γνωστική αρχιτεκτονική μας περιορίζονται μόνον σε τρεις χωρικές διαστάσεις και ένα συγκεκριμένο εύρος αισθητηριακών εισροών, καθιστώντας δύσκολη τη διαισθητική κατανόηση πραγμάτων όπως η κβαντομηχανική ή άλλα φαινόμενα που ξεπερνούν την ικανότητά μας να τα αντιληφθούμε. Τι είναι, φερ’ ειπείν, ένας πενταδιάστατος χώρος; Μπορούμε να τον απεικονίσουμε στον νου μας; Το μόνο που μπορούμε είναι να τον επεξεργαστούμε σαν μαθηματικό εργαλείο σε υπολογισμούς και στο εργαστήριο. Ορίζουμε την ύπαρξή μας με βάση τις εμπειρίες και τη συνείδησή μας και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας μέσω των αισθήσεών μας. Όλα τα άλλα δεν είναι παρά δημιουργήματα νοητικών διεργασιών που στηρίζονται σε μεθόδους εξιδανίκευσης, επέκτασης, και φαντασίας. Είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να φανταστούμε τι θα σήμαινε να μην υπάρχουμε, επειδή η ίδια η πράξη της φαντασίας απαιτεί την συνείδηση και την ύπαρξή μας. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως το άπειρο επειδή το μυαλό μας είναι πεπερασμένο και το άπειρο ορίζεται ως μια έννοια η οποία είναι θεμελιωδώς ασυμβίβαστη με τις γνωστικές μας ικανότητες να επεξεργαζόμαστε πληροφορίες μέσα σε ένα περιορισμένο πλαίσιο. Ο εγκέφαλός μας είναι «καλωδιωμένος» για πεπερασμένες εμπειρίες και αντικείμενα, καθιστώντας αδύνατο να οπτικοποιήσουμε ή να συλλάβουμε κάτι πραγματικά ατελείωτο, όπως μια άπειρη ποσότητα ή το ατελεύτητο του σύμπαντος. Αντίθετα, μπορούμε να κατανοήσουμε το άπειρο μόνο μέσω αφηρημένης σκέψης και μαθηματικών εννοιών, και όχι μέσω άμεσης νοητικής απεικόνισης ή σωματικής εμπειρίας. Δηλαδή μέσω και πάλι μιας «λανθάνουσας αντικατάστασης». Περιληπτικά, η «Τυφλή Κηλίδα» που έχει κατά τους συγγραφείς μολύνει την Επιστήμη απαρτίζεται από, και συμπεριλαμβάνει (όχι αποκλειστικά), τις εξής έννοιες: Διακλάδωση (Bifurcation). Πρόκειται για τον διαχωρισμό μεταξύ Ψευδαίσθησης και Αλήθειας. Διαχωρίζει το «τι είναι» από το «τι φαίνεται πως είναι». Δηλαδή, για παράδειγμα, η αντίληψη του χρώματος είναι διαφορετική έννοια από το τι πράγματι είναι (και τι θα πει) χρώμα. Αναγωγισμός (Reductionism). Πρόκειται για την έμφαση στην διερεύνηση των στοιχειωδών σωματιδίων που αποτελούν την βάση του φυσικού κόσμου. Για παράδειγμα, οι βιολόγοι ενδίδουν στους χημικούς, οι οποίοι ενδίδουν στους φυσικούς, οι οποίοι, με την σειρά τους, παραχωρούν στους μαθηματικούς, που, τελικά, και αυτοί υποκλίνονται στον… Θεό! Αντικειμενισμός (Objectivism). Πρόκειται για μορφή «Υλισμού» που θεωρεί την ύπαρξη αντικειμενικής αλήθειας απαραίτητη και θεωρεί ότι κάθε έννοια είναι ανεξάρτητη από ανθρώπινη παρατήρηση. Φυσικαλισμός (Physicalism). Πρόκειται για την θεώρηση των πάντων σαν φυσικά αντικείμενα. Πρόκειται μάλλον για μεταφυσική θεώρηση και όχι για επιστημονική θεωρία. Και «σκοντάφτει» στο πώς μπορεί να θεωρήσει π.χ. την συνείδηση σαν φυσικό αντικείμενο. Υποστασιοποίηση ιδεών (Reification of ideas). Πρόκειται για τον ισχυρισμό ότι και οι αφηρημένες έννοιες (συνείδηση, ύπαρξη, κ.λπ.) αντιστοιχούν σε, ή είναι, ή προκαλούνται από «φυσικά» σώματα ή όντα. Οι μαθηματικές έννοιες προϋπάρχουν και ρυθμίζουν την Φύση ανεξάρτητα από την ανθρώπινη αντίληψη. Επιφαινομεναλισμός (Epiphenomenalism). Πρόκειται για τον ισχυρισμό ότι η ανθρώπινη αντίληψη δεν είναι παρά επιφαινόμενο, μία «φαινομενική» απεικόνιση της πραγματικότητας, μία ψευδαίσθηση. Όπως η Πλατωνική πρόταση ότι ο άνθρωπος βλέπει μόνο σκιές της πραγματικότητας που τον περιβάλλει. Όλες αυτές οι συγγενείς μεταξύ τους έννοιες καταλήγουν στην πρόταση ότι η Επιστήμη υπάρχει και υφίσταται ερήμην της ανθρώπινης ύπαρξης που την «ανακάλυψε». Προφανώς υπάρχει στοιχείο παραλογισμού σε αυτήν την πρόταση. Πώς είναι δυνατόν να έχουμε ανακαλύψει και αναπτύξει κάτι που υφίσταται και υπάρχει πέραν και ανεξάρτητα από την δική μας ύπαρξη; Η έκθεση και αποτύπωση των βάσεων που απαρτίζουν και συνιστούν την τοποθέτηση των συγγραφέων είναι εκτεταμένη, πυκνή, και απαιτεί προσεκτική ανάγνωση, συγκέντρωση, καθώς και σημαντική προσπάθεια κατανόησης. Η μέχρι τώρα περιγραφή στο παρόν άρθρο αποτελεί μόνο μία εισαγωγή στο συναρπαστικό θέμα τού τι ακριβώς είναι «Επιστήμη» και πώς αυτή συνδυάζει έννοιες Φιλοσοφίας και Φυσικής. Επιπλέον, πώς πρέπει να χρησιμοποιούμε τα «συμπεράσματά» της στην πράξη; Με λίγα λόγια, η υποδομή του οικοδομήματος της Επιστήμης και των εφαρμογών της, που έχουν κυριολεκτικά αλλάξει την ανθρωπότητα, έχει στο «υποσυνείδητό» της μία σημαντική αδυναμία, μία οπή, μία «τυφλή κηλίδα». Ήτοι, την αποξένωσή της από την απαρχή της που εστιάστηκε απλά και μόνο στις περιορισμένες ανθρώπινες δυνατότητες αντίληψης και κατανόησης. Αλλά το ζητούμενο βέβαια είναι πώς μπορεί να εξαλειφθεί αυτή η «τυφλή κηλίδα». Σε αυτό οι συγγραφείς παραδέχονται ότι δεν έχουν να προτείνουν λύση. Αλλά όπως σε όλα τα προβλήματα, η διάγνωση προηγείται της θεραπείας. Το σημαντικό αυτό βιβλίο επισημαίνει μία λεπτή (άλλα θεμελιώδη) έλλειψη στο επιστημονικό οικοδόμημα. Αυτό και μόνον έχει τεράστια σημασία. Επαφίεται πλέον στην επιστημονική ερευνητική κοινότητα να ξεπεράσει (αν μπορέσει) αυτήν την αδυναμία της «λανθάνουσας αντικατάστασης». Οι επιπτώσεις της στην ανθρωπότητα μπορούν να είναι από βλαβερές έως και καταστροφικές.

H τυφλή κηλίδα της επιστήμης

Σύνδεση