Δανειστείτε (με μέτρο), κάνει καλό

Barry Eichengreen, Asmaa El-Ganainy, Rui Esteves, Kris James Mitchener, Υπέρ του δημοσίου χρέους, μτφρ. Ανδρέας Κακριδής, Άγγελος Φιλιππάτος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2024, σελ. 404 Με το χρέος (δημόσιο και ιδιωτικό) συμβαίνει ό,τι με το αλκοόλ: σε μικρές ποσότητες βοηθά στην αντιμετώπιση των δυσκολιών και τονώνει την δραστηριότητα, σε μεγάλες ποσότητες οδηγεί σε δράματα και καταστροφές. Ενίοτε δε οδηγεί και σε εξάρτηση! Ο δανειζόμενος δεν μπορεί να ζήσει αν δεν συνεχίζει να δανείζεται… Το βιβλίο των Μπάρι Άϊχενγκριν, Ασμαά Ελ-Γκαναϊνί, Ρουί Εστέβες και Κρις Τζέιμς Μίτσενερ επιχειρεί να αναδείξει την χρησιμότητα του δημόσιου δανεισμού μέσω μιας λεπτομερούς και τεκμηριωμένης αναδρομής στην παγκόσμια ιστορία, από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι την κρίση της πανδημίας Covid-19. Οι συγγραφείς είναι έμπειροι οικονομολόγοι, κατά σειρά, καθηγητής στο Μπέρκλεϊ, στέλεχος του ΔΝΤ, καθηγητές στη Γενεύη και στη Σάντα Κλάρα αντίστοιχα. Οι Έλληνες αναγνώστες γνωρίζουν τον Μπάρι Άϊχενγκριν από το βιβλίο του για την Ευρωπαϊκή Οικονομία μετά το 1945,[1] αλλά και από τις δημόσιες παρεμβάσεις του κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης χρέους 2008-2019. Η βασική θέση του βιβλίου είναι ότι «το δημόσιο χρέος είναι χρήσιμο» όταν χρησιμοποιείται σωστά και «επιζήμιο όταν χρησιμοποιείται λανθασμένα» (σ. 16). Η ιστορική αναδρομή αποδεικνύει ότι ο δημόσιος δανεισμός είναι συνυφασμένος με το Κράτος και τις ανάγκες συγκρότησής του. Στην ουσία, συναρτάται με το βασικό χαρακτηριστικό μιας κρατικής υπόστασης που είναι οι φόροι. Όταν τα δημόσια έσοδα δεν καλύπτουν τις κρατικές δαπάνες, τα κράτη –ανά τους αιώνες– δανείζονται! Είτε για να αντιμετωπίσουν μια στρατιωτική απειλή αλλά και όταν θεωρούν αναγκαία μια στρατιωτική επέκταση σε βάρος όποιων αντιπάλων, είτε για να αντιμετωπίσουν μια φυσική ή υγειονομική καταστροφή, είτε πολύ πρόσφατα –μόλις τον 20ό αιώνα– για να στηρίξουν την κοινωνική ευημερία των πολιτών (υγεία, παιδεία, συντάξεις κ.λπ.) τα κράτη δανείζονται. Πολλές φορές υπερδανείζονται, ξεπερνώντας τη δυνατότητα αποπληρωμής των δανείων. Γι’ αυτό συχνά τα κράτη πτωχεύουν. Οι συγγραφείς εξετάζουν δεκάδες κρατικές πτωχεύσεις και διασώσεις. Βεβαίως, σε αντίθεση με τους ιδιώτες, τα κράτη όταν αθετούν τις δανειακές τους υποχρεώσεις πτωχεύουν μόνον προσωρινά, και αφού διασωθούν, ξανά προς τη δόξα τραβούν. Η μακράς διάρκειας ιστορική προοπτική επιτρέπει στον αναγνώστη να δει τις αλλαγές στη χρήση του δημόσιου χρέους, αλλά και στους μηχανισμούς δημιουργίας και διαχείρισης αυτού του χρέους. «Αναμφίβολα, οι πόλεμοι[2] ευθύνονται για τις ταχύτερες συσσωρεύσεις χρέους στην ιστορία» (σ. 21). Αν και ο δανεισμός μεταξύ ιδιωτών είναι παλαιότερος, κάποιες Αρχαίες Ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν εφεύρει συστήματα δημόσιου δανεισμού για ειρηνικούς (θρησκευτικούς) και για πολεμικούς (αμυντικούς) σκοπούς, όπως αναφέρει σχετικά ο Αριστοτέλης στα Οικονομικά. Μετά τους Ρωμαίους που χρηματοδότησαν τους Καρχηδονιακούς πολέμους με δημόσιο δανεισμό (σ. 30), το δημόσιο χρέος συνδέεται συστηματικά με τις συχνές πολεμικές διαμάχες στην Ευρώπη του Ύστερου Μεσαίωνα. Στην πράξη, ο δημόσιος δανεισμός ξεκίνησε σχεδόν ταυτόχρονα με τη δημιουργία των εμπορικών τραπεζών. Μόλις οι Ιταλοί τραπεζίτες της Τοσκάνης και της Γένοβας κατάφεραν να συγκεντρώσουν σημαντικές καταθέσεις για να εξυπηρετήσουν το ανερχόμενο διεθνές εμπόριο στην Ευρώπη του 13ου αιώνα, οι ηγεμόνες της Κεντρικής και της Δυτικής Ευρώπης βρήκαν μια εύκολη πηγή δανεισμού που πολλαπλασίαζε τις χρηματοδοτικές τους δυνατότητες για τη διεξαγωγή πολεμικών συγκρούσεων με τους αντιπάλους τους. Μετά την σταδιακή κατάρρευση της φεουδαρχίας και την αδυναμία συγκρότησης ιδιωτικών στρατών, η έκδοση μακροπρόθεσμων δανείων από τους Ιταλούς τραπεζίτες προς τους Δυτικούς Ηγεμόνες κατέστη μονόδρομος. Καθόλου τυχαία τα δάνεια αυτά ονομάστηκαν monti, δηλαδή «βουνά χρέους» (σ. 37). Ο Αλεξάντερ Χάμιλτον. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, Ουάσιγκτον. Το συσσωρευμένο βάρος αυτών των χρεών οδήγησε σε μια ακόμη χρηματοδοτική καινοτομία, τη δημιουργία δευτερογενών αγορών δημόσιου χρέους. Σταδιακά όλοι οι οίκοι δανεισμού άρχισαν να μεταπωλούν τα χρέη των ηγεμόνων σε μικροεπενδυτές σε μερίδια συμβολαίων, δίνοντάς τους το δικαίωμα είσπραξης μιας μακρόχρονης ροής τόκων ως σταθερό εισόδημα. Έτσι γεννήθηκαν οι «ράντες» και οι ραντιέρηδες. Ήδη τον 16ο αιώνα είχαν δημιουργηθεί όλα τα προαπαιτούμενα για τη λειτουργία των σύγχρονων αγορών δημοσίου χρέους (σ. 44). Το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου και η νέα ευρωπαϊκή πραγματικότητα που προέκυψε από τη Συνθήκη της Βεστφαλίας επαύξησε τις χρηματοδοτικές ανάγκες των κρατών, ειδικά των νέων, και γέννησε καινούργια εργαλεία: τα κρατικά ομόλογα πεπερασμένης διάρκειας και σταθερής απόδοσης, στην Ολλανδία και στην Αγγλική παραλλαγή τους, τα «έντοκα γραμμάτια δημόσιας πίστης» (σ. 63). Φυσικά όλα αυτά τα χρεόγραφα διακινούνταν ελεύθερα και μεταπωλούνταν μεταξύ ιδιωτών εξυπηρετώντας αμοιβαία χρέη, ως μια μορφή χρήματος. Η ανάγκη κεντρικής διαχείρισης αυτής της αγοράς, όπως και της αγοράς τραπεζογραμματίων, γέννησε την ανάγκη δημιουργίας Κεντρικών Τραπεζών, που όχι τυχαία ιδρύθηκαν στην Ολλανδία και την Αγγλία τον 17ο αιώνα. Η εθνική αφύπνιση πολλών λαών στην Ευρώπη και στην Αμερική δημιούργησε νέα εθνικά κράτη και νέες ανάγκες δημόσιου δανεισμού. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, γεννήθηκαν με ένα τεράστιο εσωτερικό χρέος άνισα κατανεμημένο μεταξύ των Πολιτειών και χρειάστηκε η πολιτική ευφυΐα ενός Αλεξάντερ Χάμιλτον για να δοθεί η δυνατότητα στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση να ενοποιήσει τα χρέη επιβάλλοντας φόρους και δασμούς και δημιουργώντας ένα ομοσπονδιακό χρεολυτικό κεφάλαιο με σκοπό την απόσβεσή τους. «Στην πράξη, το κράτος δεσμευόταν από τη μια να πληρώνει τόκους για το χρέος του, και από την άλλη να στηρίζει τις τιμές των χρεογράφων και να τα αποπληρώνει εμπρόθεσμα» (σ. 69). Νέα κράτη και νέα δημόσια χρέη βάδισαν έκτοτε χέρι-χέρι: Αργεντινή, Βραζιλία, Μεξικό, Κολομβία και Ελλάδα, αλλά και παλιά κράτη με νέες ανάγκες, όπως Πορτογαλία, Ιαπωνία και Οθωμανική Τουρκία, συσσώρευσαν σε μερικές δεκαετίες κατά τον 19ο αιώνα τεράστια δημόσια χρέη, όχι μόνο γιατί τα έσοδά τους υπολείπονταν των δαπανών τους, αλλά και γιατί οι δανειστές υπεραφθονούσαν και ήταν πρόθυμοι να δανείσουν. Λονδίνο, Παρίσι, Βερολίνο, Βρυξέλλες, Ζυρίχη, σε πλείστα μέρη της Δυτικής Ευρώπης υπήρχαν διεθνείς χρηματοδοτικοί οίκοι που συγκέντρωναν εκτός από εύπορους επενδυτές από τον χώρο της βιομηχανίας, των σιδηροδρόμων και του διεθνούς εμπορίου, οι οποίοι αναζητούσαν μανιωδώς να τοποθετήσουν τα χρήματά τους επικερδώς, αλλά και από μικροεπενδυτές «πάσης φύσεως» που εκμεταλλεύτηκαν τις ευκαιρίες. Στην επαναστατημένη Ελλάδα, λόγου χάρη, επιβλήθηκαν δυσμενέστατοι όροι στα δύο δάνεια της Ανεξαρτησίας, αλλά και στο τρίτο δάνειο των 60 εκατ. φράγκων που συνόδευσε τη Δυναστεία του Γεωργίου.[3] Τα ίδια έγιναν και με την Αργεντινή, το Μεξικό, την Οθωμανική Τουρκία και αλλού (σ. 100). Το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό αυτής της φάσης δημόσιου δανεισμού είναι ότι ο κύριος σκοπός των δανειζόμενων δεν ήταν πλέον η άμυνα (ή ο πόλεμος), αλλά οι δημόσιες υποδομές και η διοικητική μεταρρύθμιση. Τα κράτη είχαν ανάγκη οδικών συγκοινωνιών, σιδηροδρόμων, λιμένων, δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης κ.ο.κ. Κάποιοι οικονομολόγοι της εποχής (όπως ο Μάλθους και ο Μιλ) απενοχοποίησαν τη λύση του δανεισμού ως πηγή δημόσιας χρηματοδότησης, σε μια συγκυρία όπου «η αγορά χρέους παγκοσμιοποιήθηκε και ταυτόχρονα εκδημοκρατίστηκε» (σ. 94). Κάθε εύπορη αστική οικογένεια της εκβιομηχανισμένης Ευρώπης ήθελε πλέον να επενδύσει σε ξένα κρατικά ομόλογα. Η εναλλακτική ήταν η αύξηση των φόρων, σε κοινωνίες όπου η «φορολογία εισοδήματος» ήταν άγνωστη έννοια μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Η τρίτη φάση ξεκινά στον Μεσοπόλεμο με την ανάδυση του κοινωνικού χαρακτήρα των δυτικών δημοκρατιών. Η διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου στις μεσαίες και κατώτερες τάξεις, σε αναγνώριση της αιματοχυσίας τους κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως και η άνοδος της δύναμης των συνδικάτων, αλλά (θα πρόσθετα εδώ) και η εμφάνιση ενός αντίπαλου ιδεολογικά δέους, της Σοβιετικής Ένωσης, όλα μαζί συνέτειναν σε μια γρήγορη και επιτακτική ανάγκη αύξησης των κοινωνικών δαπανών. Και πάλι ο δημόσιος δανεισμός έδωσε τις λύσεις, όχι τα δημόσια έσοδα. Οι λόγοι είναι πολλοί. Δεν είναι απλώς ότι η επίδραση των φόρων είναι άμεση ενώ η αποπληρωμή των χρεών μετατίθεται στο μέλλον, με αποτέλεσμα οι κυβερνώντες να προτιμούν συνήθως το σενάριο «έργα τώρα - πληρωμή αύριο», όπως είχε πρώιμα διαγνώσει ο Χιουμ[4] (1752). Είναι επίσης ότι σπάνια οι δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις έχουν τόσο ευρεία πλειοψηφία ώστε να αδιαφορούν για την επανεκλογή τους. Συνήθως ο πολιτικός κατακερματισμός είναι τέτοιος που οδηγεί σε οδυνηρούς συμβιβασμούς σε βάρος των επόμενων γενεών (σ. 156). Διακόσια χρόνια κάτι ξέρουμε από την ιστορία του ελληνικού δημόσιου χρέους.[5] Έτσι μπαίνουμε στην τέταρτη φάση της περιόδου 1945-1990. Από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι το 1973 και την μακρά περίοδο στασιμοπληθωρισμού που ακολούθησε, οι διεθνείς συμφωνίες του Μπρέτον Γουντς, οι θεσμοί που δημιουργήθηκαν και ο Ψυχρός Πόλεμος διατήρησαν χαμηλά τις ανάγκες δημόσιου δανεισμού. Συνέβαλλαν σε αυτό και οι μεγάλοι ρυθμοί ανάπτυξης της χρυσής τριακονταετίας του καπιταλισμού. Πολύ απλά ο ρυθμός μεγέθυνσης υπερκάλυπτε το επιτόκιο εξόφλησης του δημόσιου χρέους σχεδόν παντού στη Δύση. Όταν η μεγέθυνση μηδενίστηκε, η ανεργία αυξήθηκε και η επίτευξη δημοσιονομικών πλεονασμάτων παρέμεινε όνειρο, επέστρεψαν τα δημόσια χρέη, ώστε να διατηρηθεί κάποιο επίπεδο ευημερίας. Μεταξύ 1973 και 1982 το δημόσιο χρέος αυξήθηκε παντού, και στις ανεπτυγμένες και στις αναδυόμενες οικονομίες (σ. 201). Η άνοδος των πτωχεύσεων των χωρών είχε ως αποτέλεσμα την αναζήτηση τρόπων αναδιάρθρωσης των χρεών, μέσω ανταλλαγής παλαιών με νέα δάνεια, αν όχι και διαγραφής χρεών σε 18 χώρες (σ. 206). Και μπορεί οι οικονομίες να «εξυγιαίνονται» και να επιστρέφουν στις διεθνείς αγορές, οι κακές συνήθειες ωστόσο επιμένουν: χωρίς ισχυρή παραγωγική βάση με εξαγωγικό προσανατολισμό οι περισσότερες αναδυόμενες οικονομίες εκτέθηκαν ανεπανόρθωτα σε δημόσιο δανεισμό για να καλύψουν το παραγωγικό τους κενό και να διατηρήσουν μια στοιχειώδη κοινωνική ειρήνη. Η γήρανση του πληθυσμού και οι αυξημένες χρηματοδοτικές ανάγκες του κράτους πρόνοιας εντείνανε δραματικά τις ανάγκες δανεισμού. Στην τελευταία περίοδο που προηγήθηκε της κρίσης του 2008, κάποιες οικονομίες όπως η Αμερικανική είδαν το χρέος τους να συρρικνώνεται προσωρινά εξαιτίας της εφαρμογής τεράστιων περικοπών στις κοινωνικές δαπάνες. Σε άλλες, όπως η Ιαπωνία παρά την ισχυρή της εξαγωγική βιομηχανία, η ραγδαία ανατίμηση των ακινήτων οδήγησε σε αποδιάρθρωση του τραπεζικού τομέα και σε παρέμβαση του κράτους με αποτέλεσμα τον τριπλασιασμό του δημοσίου χρέους μετά το 1992 σε 15 χρόνια (σ. 227). Η φούσκα των ακινήτων στις ΗΠΑ ήταν επίσης η αφορμή της έναρξης της τραπεζικής κρίσης του 2008, αν και η αιτία βρίσκεται στην απορρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και στην αδυναμία δημόσιου ελέγχου «διαβόητων χρηματοοικονομικών πρακτικών» (σ. 250). Το εξαιρετικά ενδιαφέρον εύρημα του βιβλίου είναι πως η διεθνής οικονομία έμαθε από την κρίση του 2008, ότι «όσο περισσότερο καθυστερεί η αντίδραση [του κράτους] τόσο μεγαλύτερο ήταν το τελικό κόστος της παρέμβασης» (σ. 271). Έτσι, όταν ξέσπασε η πανδημία του Covid-19, η κλίμακα και η ταχύτητα της δημοσιονομικής αντίδρασης ξεπέρασαν κάθε ιστορικό προηγούμενο: μέσα σε έξι μήνες από την έναρξη της κρίσης που έφερε το lockdown, «οι κυβερνήσεις των G20 είχαν ήδη διαθέσει δημοσιονομικούς πόρους ύψους 15 τρισεκατομμυρίων δολαρίων»! Χάριν σύγκρισης, μιλάμε για 10 ετήσιους προϋπολογισμούς της ΕΕ. Ποια είναι τα κύρια διδάγματα του βιβλίου; Θα προσπαθήσω να τα συνοψίσω με τη μορφή τεσσάρων ρητορικών ερωτημάτων. 1. Γιατί δανείζονται τα κράτη; Νομίζω ότι η απάντηση τεκμηριώθηκε επαρκώς. Στην αρχή δανείζονταν για λόγους έκτακτης ανάγκης προκειμένου να αντιμετωπίσουν μια στρατιωτική απειλή ή εκστρατεία. Στη συνέχεια για να δημιουργήσουν τις δημόσιες υποδομές τους, και τα τελευταία εκατό χρόνια για να στηρίξουν το κράτος πρόνοιας. Προφανώς, οι τρεις λόγοι δύνανται να συνυπάρχουν. 2. Με δεδομένο ότι όλα τα κράτη δανείζονται υπάρχει κάποιος κανόνας που επιτρέπει να αξιολογούμε πότε ένα δημόσιο χρέος είναι βιώσιμο; Το βασικό κριτήριο είναι η σχέση επιτοκίου δανεισμού (π.χ. των δεκαετών ομολόγων) και ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης: «αν οι τόκοι που πρέπει να καταβάλλει το κράτος αυξάνονται βραδύτερα από την ικανότητά του να εξυπηρετεί και να αποπληρώνει τα χρέη του» (σ. 86). Συνεπώς, αν με τα δανεικά επενδύεις και αυξάνεις την απόδοση της οικονομίας, τότε δεν υπάρχει πρόβλημα βιωσιμότητας. Αν δανείζεσαι για να τα καταναλώσεις σε παροχές και συντάξεις, τα χρέη θα συσσωρεύονται γρήγορα, με μοιραίες συνέπειες. 3. Γιατί όμως τα κράτη σπεύδουν αργά ή γρήγορα να πληρώσουν τα χρέη τους; Τι συμβαίνει αν αρνηθούν να πληρώσουν; Ένας λόγος είναι «ο φόβος της επιβολής αντιποίνων στις εξαγωγές τους» (σ. 175). Αν δεν πληρώνεις τις δόσεις εγκαίρως κινδυνεύεις να βρεθείς εκτός διεθνούς εμπορίου. Το έπαθε η Αργεντινή τη δεκαετία του 1930 και αποκλείστηκε και από τις διεθνείς αγορές αγαθών και από τις διεθνείς χρηματαγορές. Τηρουμένων των αναλογιών, το έπαθε και η ΕΣΣΔ, όταν δεν αναγνώρισε τα χρέη του προηγούμενου καθεστώτος, αλλά εν μέρει και ο Χίτλερ όταν αρνήθηκε να τηρήσει τους (καταχρηστικούς κατά τον Κέυνς[6]) όρους της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Υπάρχουν βέβαια και άλλοι λόγοι-τρόποι πιο άμεσης διεκδίκησης των οφειλόμενων: «έως το 1914 καταγράφονται 18 περιπτώσεις άσκησης στρατιωτικών πιέσεων ή επιβολής ξένου ελέγχου, που αποτελούν αντίδραση σε προβλήματα χρέους» (σ. 125). Οι συγγραφείς τους ονομάζουν χαριτωμένα «πλωτούς μηχανισμούς δέσμευσης» (σ. 109), αναφερόμενοι στον αποκλεισμό των κινέζικων λιμανιών το 1911 από βρετανικές κανονιοφόρους. Το ξέρουμε όμως και από τον ναυτικό αποκλεισμό και την κατάληψη του τελωνείου του Πειραιά από τους Γάλλους το 1854. 4. Γιατί πτωχεύουν τελικά τα κράτη; Μόνον το 19ο αιώνα σαράντα επτά (47) κράτη πτώχευσαν! Μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Αργεντινή πτώχευσε επτά φορές, η Τουρκία έξι φορές, η Πορτογαλία πέντε φορές και η Ελλάδα τέσσερις φορές. Τα αίτια είναι πολλά, αλλά όχι και τόσο διαφορετικά: η πολιτική αστάθεια, τα αδύναμα δημοσιονομικά συστήματα, οι εμφύλιες συγκρούσεις και ενίοτε και τα αμφιλεγόμενα κίνητρα των δανειστών: αρκετοί «επενδυτές» έδιναν υπερβολική έμφαση στις προμήθειες που εισέπρατταν προκαταβολικά και όχι στις μακροπρόθεσμες αποδόσεις (σ. 117). Τα δάνεια της Ελληνικής Ανεξαρτησίας είναι ένα διαβόητο παράδειγμα. Υπάρχουν ωστόσο όροι για την καλύτερη διαχείριση του χρέους. Ένα από τα πιο κρίσιμα διδάγματα του βιβλίου αφορά τις πολιτικές προϋποθέσεις αποτελεσματικής αντιμετώπισης ενός υψηλού δημόσιου χρέους: «η βιώσιμη αντιμετώπισή του προϋποθέτει την οικοδόμηση ενός σταθερού πολιτικού συνασπισμού που να υποστηρίζει τις αναγκαίες πολιτικές» (σ. 170). Το είδαμε ζωντανά να συμβαίνει στην κρίση χρέους των ευρωπαϊκών χωρών. Χώρες όπως η Ιρλανδία, η Πορτογαλία αλλά και η Κύπρος είχαν πολιτικά κόμματα και ηγέτες που συναίνεσαν στο τι δέον γενέσθαι για να βγουν από την κρίση και αναγνώρισαν την πατρότητα των δυσάρεστων μέτρων που έπρεπε να ληφθούν, υπέγραψαν ένα πρόγραμμα στήριξης (Μνημόνιο) και «βγήκαν» από αυτό σε 2-3 χρόνια. Στην Ελλάδα χρειάστηκαν τρία Μνημόνια και εννέα χρόνια! Κλείνω με την Ελληνική περίπτωση δημοσίου χρέους στην οποία οι συγγραφείς αφιερώνουν αρκετές σελίδες. Προς τιμήν τους, αναγνωρίζουν ότι το πρώτο πρόγραμμα στήριξης (το Μνημόνιο των 110 δισ. ευρώ του 2010) ήταν κακοσχεδιασμένο, υπερβολικά κοντόθωρο (με διάρκεια αποπληρωμής τρία χρόνια! – δηλαδή να επιστρέψουμε μισό ετήσιο ΑΕΠ σε τρία χρόνια) και κοινωνικά ανάλγητο: «το ΔΝΤ πήρε το μάθημά του και παραδέχθηκε ότι τα προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής οφείλουν να προστατεύουν τους φτωχούς» (σ. 264). Αλλιώς, οδηγούν σε καταστάσεις κοινωνικής πόλωσης φουσκώνοντας τα πανιά των ακροαριστερών και ακροδεξιών κομμάτων που διαφημίζουν απλουστευτικές λύσεις. Το δεύτερο μάθημα που πήρε το ΔΝΤ ήταν ότι κατάλαβε ότι «όταν δεν είναι βιώσιμα τα χρέη πρέπει να αναδιαρθρώνονται» (σ. 265). Όπερ και εγένετο, το ελληνικό χρέος αναδιαρθρώθηκε (βλ. PSI) και στη συνέχεια επαναχρηματοδοτήθηκε με 172,5 δισ. ευρώ το 2012. Τι άλλαξε στα δυο χρόνια που μεσολάβησαν; Οι λόγοι ήταν πολιτικοί: οι γερμανικές και γαλλικές τράπεζες είχαν μειώσει την έκθεσή τους στα ελληνικά ομόλογα, αφού τα χρέη αναλήφθηκαν από τις αντίστοιχες κυβερνήσεις. Το τρίτο μάθημα δόθηκε από τον Μάριο Ντράγκι ο οποίος συνειδητοποίησε τη θεμελιώδη αντίφαση στην αρχιτεκτονική της ζώνης του Ευρώ: «ενώ η ικανότητα έκδοσης χρέους παρέμενε σε εθνικό επίπεδο, η ικανότητα σταθεροποίησης της αγοράς χρέους είχε μετατεθεί σε έναν υπερεθνικό θεσμό, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα» (σ. 268). Όταν το αφεντικό της Τράπεζας ανακοίνωσε πως «θα κάνω ό,τι χρειαστεί» («whatever it takes»), δόθηκε το σήμα για τη δυνατότητα αγοράς από την ΕΚΤ ομολόγων των χωρών που αντιμετώπιζαν πρόβλημα. Δυστυχώς στο τελευταίο μάθημα οι Ευρωπαίοι ηγέτες έμειναν μετεξεταστέοι για έξι χρόνια. Χρειάστηκε μια πανδημία και εκατομμύρια θάνατοι διεθνώς για να εκδοθεί επιτέλους ένα ομόλογο της ΕΚΤ (750 δισ. ευρώ) έτσι ώστε ο δανεισμός να γίνει από τον ίδιο φορέα που έχει την ευθύνη ελέγχου και σταθεροποίησης των αγορών. Εν κατακλείδι, ευθύνη των εθνικών κυβερνήσεων δεν είναι να αποφεύγουν τα δάνεια, αλλά να διαθέτουν τις κατάλληλες δομές ώστε τα δάνεια να χρησιμοποιούνται παραγωγικά, θωρακίζοντας την κοινωνία απέναντι στις ολοένα και συχνότερα επαναλαμβανόμενες κρίσεις. [1] Barry Eichengreen, Η ευρωπαϊκή οικονομία μετά το 1945, μτφρ. Ευτυχία Παγουλάτου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013. [2] J. M. Keynes, How to Pay for the War, Macmillan and Co., Λονδίνο 1940. [3] Μ. Ψαλιδόπουλος, Τα δάνεια της Ελλάδας, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2019. [4] D. Hume, Essays Moral, Political and Literary [1752], Eugen Miller (ed.), Liberty Classics, Indianapolis 1987. [5] Μ. Ζουμπουλάκης, Χρ. Κόλλιας, Εθνικά Χρέη και Εθνική Άμυνα στην Ελλάδα. 200 χρόνια Ελληνικής Οικονομίας, Gutenberg, Αθήνα 2021. [6] J. M. Keynes, Οι οικονομικές συνέπειες της ειρήνης [1919], Παπαζήσης, Αθήνα 2009.

Δανειστείτε (με μέτρο), κάνει καλό

Σύνδεση