Η πιο μηδενιστική σύγκρουση στον κόσμο

Ο καταστροφικός εμφύλιος πόλεμος στο Σουδάν δείχνει τι θα αντικαταστήσει την φιλελεύθερη τάξη: η αναρχία και η απληστία. Τις εβδομάδες πριν παραδώσουν τον έλεγχο του Χαρτούμ, οι Δυνάμεις Ταχείας Υποστήριξης κάποιες φορές εκδικούνταν τους πολίτες. Αν κατά την διάρκεια της ημέρας οι στρατιώτες τους έχαναν έδαφος από τις Σουδανικές Ένοπλες Δυνάμεις, τότε τη νύχτα οι διοικητές της πολιτοφυλακής έστρεφαν το πυροβολικό τους προς τις κατοικημένες περιοχές. Τον Μάρτιο για πολλές συνεχόμενες νύχτες ακούγαμε επιθέσεις από το Ομντουρμάν, στην άλλη πλευρά του Νείλου, απέναντι από την πρωτεύουσα του Σουδάν. Από ένα διαμέρισμα που σε καλύτερες εποχές θα κατοικούνταν από μια μεσοαστική οικογένεια Σουδανών ακούγαμε μια έκρηξη. Μετά άλλες δύο. Κάποιες φορές ακολουθούσε απάντηση, οβίδες ή πυροβολισμοί από την άλλη πλευρά. Κάθε δυνατός θόρυβος σήμαινε ότι ένα παιδί είχε τραυματιστεί, μια γιαγιά είχε σκοτωθεί, ένα σπίτι είχε καταστραφεί. Σουδανοί πρόσφυγες περιμένουν τη σειρά τους για να πάρουν πόσιμο νερό από μια λασπωμένη λίμνη στο χωριό Γκερμπάνα, 22 χιλιόμετρα από τα σύνορα του Σουδάν, στο Νότιο Σουδάν, στις 13 Φεβρουαρίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Diego Menjibar Λίγα βήματα μακριά από εμάς, τα παντοπωλεία, γεμάτα κόσμο το βράδυ λόγω του Ραμαζανιού, πουλούσαν γάλα σε σκόνη, εισαγόμενη σοκολάτα, σακιά ρύζι. Οι πλανόδιοι πωλητές τηγάνιζαν φαλάφελ σε μεγάλα σιδερένια τηγάνια και μετά έβαζαν τις μπαλίτσες του ρεβυθιού σε χάρτινα χωνάκια. Μια νύχτα κάποιος έφερε πτυσσόμενες καρέκλες για κάποια υπαίθρια συναυλία και η μουσική ξεχύθηκε από τα σπασμένα ηχεία. Λίγες ώρες αργότερα οι βομβαρδισμοί ξανάρχισαν, χτυπώντας πιθανότατα παρόμοιους δρόμους και παντοπωλεία, παρόμοιους πάγκους φαλάφελ και παρόμοιους μουσικούς του δρόμου, κάποιες δεκάδες χιλιόμετρα μακριά. Δεν ήταν απλώς ο ήχος του πυροβολικού, αλλά ο ήχος του μηδενισμού και της αναρχίας, των ζωών που διαταράχθηκαν, των επιχειρήσεων που καταστράφηκαν, των πανεπιστημίων που έκλεισαν, του μέλλοντος που καταργήθηκε βίαια. Τα πρωινά οδηγούσαμε στους δρόμους των προαστίων του Χαρτούμ, που πρόσφατα είχαν μετατραπεί σε πεδία μάχης, κάνοντας ελιγμούς για να αποφύγουμε τα απομεινάρια επίπλων, τα κομμάτια μπετόν, τις λακκούβες και τα θραύσματα μετάλλων. Καθώς αποσύρονταν από το Χαρτούμ, οι Δυνάμεις Ταχείας Υποστήριξης (RSF) –η παραστρατιωτική οργάνωση της οποίας η διαμάχη για την εξουσία με τις Σουδανικές Ένοπλες Δυνάμεις (SAF) έχει εξελιχθεί σε κανονικό εμφύλιο πόλεμο από το 2023– συστηματικά λεηλατούσαν διαμερίσματα, γραφεία και καταστήματα. Μερικές φορές συναντούσαμε σωρούς από πλυντήρια ρούχων και έπιπλα που οι κλέφτες δεν είχαν προλάβει να πάρουν μαζί τους. Μια μέρα ακολουθήσαμε ένα αυτοκίνητο που μετέφερε άνδρες από τη Σουδανική Ερυθρά Ημισέληνο, ντυμένους με λευκές στολές προστασίας για επικίνδυνα υλικά. Βγήκαμε έξω για να δούμε, καλύπτοντας τα πρόσωπά μας με μαντίλια λόγω της δυσωδίας, καθώς η ομάδα έβγαζε πτώματα από ένα πηγάδι. Οι γείτονες συγκεντρώθηκαν δίπλα μας, ψιθυρίζοντας ότι είχαν υποψιαστεί πως υπήρχαν πτώματα εκεί κάτω. Στα δύο χρόνια κατοχής από τις RSF άκουγαν κραυγές μέσα στη νύχτα και είχαν μαντέψει τι συνέβαινε. Μια άλλη μέρα πήγαμε σε ένα σημείο διέλευσης, όπου άνθρωποι που έφευγαν από περιοχές κατεχόμενες από τις RSF έφταναν σε περιοχές ελεγχόμενες από τον σουδανικό στρατό. Πάνω σε κάρα που τα έσερναν γαϊδούρια, με την καρότσα γεμάτη έπιπλα, ρούχα και μαγειρικά σκεύη, περιέγραφαν ένα ταξίδι μέσα από μια κόλαση ανομίας. Στη διάρκεια του ταξιδιού πολλοί έμεναν χωρίς τροφή ή έπεφταν θύματα ληστείας, ή ακόμη χειρότερα. Σε ένα σπίτι κοντά στη γραμμή του πυρός, μια γυναίκα μου είπε ότι μια φάλαγγα των RSF είχε σταματήσει την ίδια και την έφηβη κόρη της και τις είχαν βιάσει. Καθόμασταν σε ένα άδειο δωμάτιο, χωρίς καμία διακόσμηση. Όσο η μητέρα μιλούσε, το κορίτσι έκρυβε το πρόσωπό του και δεν έλεγε κουβέντα. Στο νοσοκομείο Αλ Νάου, το μεγαλύτερο που εξακολουθεί να λειτουργεί στην περιοχή του Χαρτούμ, συναντήσαμε μερικά από τα θύματα βομβαρδισμών, μεταξύ των οποίων ένα μικρό αγόρι και ένα μωρό κοριτσάκι, τον Μπασίρ και τη Μιχάντ, δυο αδέλφια ντυμένα με μπλε και ροζ ρούχα αντίστοιχα. Ο τρόμος και οι κραυγές της προηγούμενης νύχτας είχαν υποχωρήσει, και τα δυο αδέρφια ήταν τυλιγμένα με επιδέσμους και ξαπλωμένα μαζί σε ένα ράντζο, σε έναν θάλαμο γεμάτο ανθρώπους. Μίλησα με τον πατέρα τους, τον Αχμέντ Αλί. Η ηχογραφημένη συνομιλία μας δεν ακούγεται ευκρινώς γιατί γύρω μας ήταν μαζεμένος αρκετός κόσμος, κάποιοι μάλιστα μιλούσαν δυνατά κοντά μας ενώ η Μιχάντ είχε αρχίσει να κλαίει. Ο Αλί μου είπε ότι προσπαθούσαν με την οικογένειά του να διαφύγουν από μια περιοχή ελεγχόμενη από τις RSF, αλλά τους πρόλαβε ο βομβαρδισμός στις 2 π.μ., αυτός που είχαμε ακούσει από το διαμέρισμά μας στο Ομντουρμάν. Τα παιδιά τραυματίστηκαν από θραύσματα. Δεν είχε πού αλλού να τα πάει εκτός από αυτόν τον θορυβώδη θάλαμο, και δεν είχε άλλα σχέδια πέρα από το να μείνουν στο νοσοκομείο και να περιμένει να δει τι θα συμβεί στη συνέχεια. Πρόσφυγες από το Νταρφούρ σε ένα υπαίθριο δημοτικό σχολείο που λειτουργεί η Χριστιανική Οργάνωση για την Αρωγή και την Ανάπτυξη (CORD) στο προσφυγικό στρατόπεδο Μπρετζίνγκ, στο ανατολικό Τσαντ, στις 2 Μαΐου 2007. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Stephen Morrison Ο πόλεμος έχει προκαλέσει τεράστιες υλικές καταστροφές, σαν τσουνάμι που καταστρέφει ό,τι βρει στο διάβα του. Αρκετά έξω από την πόλη, στο διυλιστήριο πετρελαίου Αλ Τζαΐλι, που παλιότερα ήταν το μεγαλύτερο και πιο σύγχρονο της χώρας –και το επίκεντρο σημαντικών κινεζικών επενδύσεων– οι φωτιές έκαιγαν τόσο δυνατά και για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, που οι γιγάντιοι αγωγοί και οι πανύψηλες δεξαμενές αποθήκευσης κείτονται στο έδαφος κατεστραμμένες, ένας σωρός από σιδερικά μαυρισμένα από την πύρινη κόλαση. Στα στούντιο του εθνικού ραδιοτηλεοπτικού φορέα του Σουδάν, ο καμένος σκελετός ενός τηλεοπτικού βαν, με το δορυφορικό πιάτο του ακόμα στην οροφή, έστεκε παρατημένο σε ένα γκαράζ, κοντά σε ένα λογιστικό γραφείο που είχε χρησιμοποιηθεί ως φυλακή. Ο τοίχος του γραφείου ήταν καλυμμένος με γκράφιτι με τους στίχους ενός τραγουδιού. Ρούχα, είδη γραφείου και συντρίμμια ήταν διάσπαρτα στο πάτωμα. Περάσαμε μέσα από σκονισμένα και εγκαταλελειμμένα ραδιοφωνικά στούντιο, με τις καρέκλες των παρουσιαστών πλακωμένες από πεσμένους σοβάδες. Στα τηλεοπτικά στούντιο, που είχαν πρόσφατα ανακαινιστεί με αμερικανική βοήθεια, είχαν φτιαχτεί οδοφράγματα από παλιές κασέτες που ανήκαν στο εθνικό αρχείο οπτικοακουστικού υλικού του Σουδάν. Για να εκφράσουμε την κλίμακα της καταστροφής στο Σουδάν χρησιμοποιούμε συχνά στατιστικά στοιχεία. Περίπου 14 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν εκτοπιστεί στα χρόνια των συγκρούσεων, περισσότεροι από όσους έχουν εκτοπιστεί από την Ουκρανία και τη Γάζα μαζί. Περίπου 4 εκατομμύρια από αυτούς έχουν διαφύγει πέρα από τα σύνορα, πολλοί σε άγονες, φτωχές περιοχές –Τσαντ, Αιθιοπία, Νότιο Σουδάν– όπου υπάρχουν ελάχιστοι πόροι για την στήριξή τους. Τουλάχιστον 150.000 άνθρωποι έχουν χάσει την ζωή τους στις συγκρούσεις, όμως ο αριθμός αυτός πιθανώς υποτιμάται σημαντικά. Ο μισός πληθυσμός, σχεδόν 25 εκατομμύρια άνθρωποι, αναμένεται να βιώσει συνθήκες πείνας. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι απειλούνται άμεσα με λιμοκτονία. Από τα 19 εκατομμύρια παιδιών, πάνω από 17 εκατομμύρια δεν πηγαίνουν σχολείο. Η επιδημία χολέρας σαρώνει. Η ελονοσία ενδημεί. Ωστόσο, κανένα νούμερο δεν μπορεί να εκφράσει την αίσθηση της ματαιότητας και της ανυπαρξίας νοήματος που άφησε πίσω του ο πόλεμος, παράλληλα με την υλική καταστροφή. Αυτό το ένιωσα πιο έντονα στον καταυλισμό εκτοπισμένων Αλ Αχάμντα, λίγο έξω από το Χαρτούμ –αν και η λέξη «καταυλισμός» είναι παραπλανητική, καθώς δίνει την ψευδή εντύπωση ότι πρόκειται για κάτι οργανωμένο, με κουζίνα και κανονικές σκηνές. Τίποτα από τα παραπάνω δεν υπήρχε σε αυτές τις εγκαταστάσεις που παλιότερα φιλοξενούσαν ένα σχολείο. Κάπου 2.000 άνθρωποι κοιμούνταν στο έδαφος κάτω από αυτοσχέδια καταλύματα ή μέσα σε άδεια δωμάτια από μπετόν, χρησιμοποιώντας ό,τι κουβέρτες είχαν φέρει από αυτό που κάποτε αποκαλούσαν σπίτι τους. Μια νεαρή με μαύρο μαντίλι μου είπε ότι όταν ξέσπασε ο εμφύλιος είχε μόλις δώσει εξετάσεις στο πανεπιστήμιο όπου φοιτούσε, αλλά πλέον είχε ήδη «ξεχάσει την εκπαίδευση». Μια μεγαλύτερη γυναίκα με ένα μωρό μου είπε ότι ο σύζυγός της είχε εξαφανιστεί τρεις ή τέσσερις μήνες νωρίτερα, αλλά δεν γνώριζε το πού ή το γιατί. Οι διεθνείς φιλανθρωπικές οργανώσεις ή υπηρεσίες ήταν άφαντες. Μόνο κάποιοι τοπικοί εθελοντές από τα Κέντρα Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών, το κίνημα αλληλοβοήθειας του Σουδάν, βρίσκονταν εκεί και οργάνωναν καθημερινά γεύματα για ανθρώπους που έμοιαζαν να έχουν βρεθεί εκεί τυχαία, μόνο και μόνο για να διαπιστώσουν μετά ότι δεν μπορούσαν να φύγουν. Καθώς μιλούσαμε με τους εθελοντές, αρκετά αγόρια που κρατούσαν επιδεικτικά στα χέρια τους τουφέκια, μας φρουρούσαν από κοντινή απόσταση. Ένα μικρότερο αγόρι με μπλουζάκι παραλλαγής και σανδάλια –μου είπε ότι ήταν 14 ετών αλλά φαινόταν πιο κοντά στα 10–τριγυρνούσε παρακολουθώντας τα μεγαλύτερα αγόρια. Όταν κάποιο από αυτά του έδωσε να κρατήσει ένα τουφέκι, τότε για λίγα λεπτά ίσιωσε το παράστημά του και πόζαρε με σοβαρό ύφος για να βγει φωτογραφία. Είχε σίγουρα δει ανθρώπους με όπλα, καταλάβαινε ότι αυτοί οι άνθρωποι είχαν δύναμη και ήθελε να γίνει ένας από αυτούς. Παιδιά της χριστιανικής ορθόδοξης μειονότητας του Νότιου Σουδάν παίζουν έξω από την Ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ οι γονείς τους παρακολουθούν την κυριακάτικη λειτουργία στην πόλη Ρενκ όπου έχουν βρει καταφύγιο εκατοντάδες εκτοπισμένοι στο Νότιο Σουδάν, στις 14 Μαΐου 2023. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA/ AMEL PAIN Ποια ήταν η εναλλακτική; Δεν υπήρχε σχολείο στο στρατόπεδο, ούτε δουλειά. Δεν υπήρχε τίποτε να κάνουν στη ζέστη των 40 βαθμών εκτός από το να περιμένουν. Τα πυρά του πυροβολικού, ο καμένος τηλεοπτικός σταθμός, το λιωμένο διυλιστήριο, οι βιασμοί και οι δολοφονίες, τα παιδιά στο νοσοκομείο – όλα αυτά δεν είχαν οδηγήσει σε τίποτα, δεν είχαν χτίσει τίποτα, μόνο αυτό το κενό. Κανένας διεθνής νόμος, καμία διεθνής οργάνωση, κανένας διπλωμάτης και σίγουρα κανένας Αμερικανός δεν ερχόταν να το γεμίσει. Η φράση το τέλος της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης ακούγεται συχνά σε αίθουσες συνεδριάσεων και αμφιθέατρα πανεπιστημίων σε μέρη όπως η Ουάσιγκτον και οι Βρυξέλλες. Στο Αλ Αχάμντα όμως η θεωρητική ιδέα έχει γίνει πραγματικότητα. Η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη έχει ήδη τελειώσει στο Σουδάν και δεν υπάρχει τίποτε να την αντικαταστήσει. Για να καταλάβετε το Σουδάν, όπως έγραψε κάποτε ο Βρετανός-Σουδανός συγγραφέας Τζαμάλ Μαχτζούμπ, χρειάζεστε ένα είδος άτλαντα με μια σειρά από διαφανείς χάρτες που τοποθετούνται ο ένας πάνω στον άλλο, όπως τα διαγράμματα που χρησιμοποιούσαν κάποτε στις εγκυκλοπαίδειες για να δείξουν τα βιολογικά συστήματα του ανθρώπινου σώματος. Ο ένας χάρτης μπορεί να δείχνει τις γλώσσες, ο επόμενος τις εθνοτικές ομάδες, ο τρίτος τα αρχαία βασίλεια και τις πόλεις: Κους, Ναπάτα, Μερόη, Φουντζ. Όταν οι διαφανείς χάρτες τοποθετηθούν ο ένας πάνω στον άλλο, «γίνεται σαφές», εξήγησε ο Μαχτζούμπ, ότι «η χώρα δεν είναι στην πραγματικότητα μια χώρα, αλλά πολλές». Η Ντέμπορα Σκρόγκινς, μια ξένη ανταποκρίτρια που κάποτε κάλυπτε την Αφρική για την εφημερίδα The Atlanta Journal-Constitution –μια δουλειά που δύσκολα σήμερα μπορούμε να φανταστούμε ότι υπήρχε– έγραψε το 2002 ότι μια εκδοχή των διαφανών χαρτών του Μαχτζούμπ θα μπορούσε επίσης να βοηθήσει να εξηγηθεί πώς οι πόλεμοι και οι εξεγέρσεις στο Σουδάν προκαλούνται όχι μόνο από εθνοτικές και φυλετικές διαιρέσεις, αλλά και από οικονομικές, αποικιακές και φυλετικές διαιρέσεις, καθεμία από τις οποίες επικαλύπτει την επόμενη, δημιουργώντας ένα «βίαιο οικοσύστημα ικανό να γεννά ατελείωτα νέα θέματα διαμάχης, χωρίς ποτέ να εξαλείφει τα παλιά». Πάνω από τους παλιότερους χάρτες, πρέπει τώρα να τοποθετηθούν νέοι. Ένας από αυτούς θα μπορούσε να δείχνει τις διαιρέσεις που δημιουργήθηκαν από έναν πιο πρόσφατο πόλεμο ιδεών. Στη μία πλευρά της μάχης βρίσκονται οι σουδανοί επαγγελματίες, δικηγόροι, φοιτητές και οι πολίτες που οργανώνονται σε συλλογικές δράσεις, οι οποίοι τον Δεκέμβριο του 2018 ξεκίνησαν ένα ευρύ, λαϊκό κίνημα διαμαρτυρίας με αιτήματα που περιλάμβαναν το κράτος δικαίου, τα βασικά δικαιώματα, την οικονομική μεταρρύθμιση και τους δημοκρατικούς θεσμούς. Το σύνθημα που φώναζαν στους δρόμους και έγραφαν στους τοίχους ήταν «Ελευθερία, ειρήνη και δικαιοσύνη». Τον Απρίλιο του 2019, μετά από χρόνια οργάνωσης, μήνες διαδηλώσεων στους δρόμους, και βίαιες συγκρούσεις των πολιτικών ακτιβιστών με τον στρατό και την αστυνομία, ο στρατός απομάκρυνε τον επί μακρόν δικτάτορα του Σουδάν, Ομάρ αλ-Μπασίρ, μαζί με το καταπιεστικό ισλαμικό καθεστώς του, σε μια προσπάθεια να κατευνάσει το μαζικό κίνημα πολιτών. Στη συνέχεια τη διακυβέρνηση της χώρας ανέλαβε για σύντομο χρονικό διάστημα μια πολιτική κυβέρνηση, υποστηριζόμενη από τον στρατό. Ο πρωθυπουργός αυτής της μεταβατικής κυβέρνησης, Αμπντάλα Χαμντόκ, που ζει σήμερα στο Άμπου Ντάμπι, μου είπε ότι «οι ελπίδες και οι προσδοκίες των ανθρώπων που συνέρρεαν εκείνη την εποχή ξεπερνούσαν κάθε φαντασία». Σουδανοί πρόσφυγες στο στρατόπεδο του Αντρέ, στα σύνορα με το Τσαντ, στις 5 Απριλίου 2024. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA/ Ricardo Garcia Vilanova Παρ’ όλο όμως που η εξουσία τώρα έγινε πολιτική, ο σουδανικός στρατός δεν εγκατέλειψε τις παλιές ιδέες του: ότι οι αξιωματικοί πρέπει να ελέγχουν την κυβέρνηση, να περιορίζουν τον εθνικό διάλογο και να κυριαρχούν στους πόρους. Το 2021, ορμώμενος από τα παραπάνω, ο στρατηγός Αμπντέλ Φατάχ αλ-Μπουρχάν, μαζί με τον αναπληρωτή του, υποστράτηγο Μοχάμεντ Χαμντάν Νταγκάλο, γνωστό ως Χεμετί, έκαναν πραξικόπημα και απομάκρυναν τον πρωθυπουργό Χαμντόκ. Ο Μπουρχάν ηγείται των Σουδανικών Ενόπλων Δυνάμεων, ευρέως γνωστών ως SAF, του σώματος που κυβερνά το Σουδάν, υπό διαφορετικούς ηγέτες, για πολλές δεκαετίες. Ο Χεμετί ελέγχει την RSF, μια πολιτοφυλακή προερχόμενη κυρίως από το Νταρφούρ, η οποία δημιουργήθηκε από τον Μπασίρ για τον έλεγχο των εθνοτικών μειονοτήτων και την καταστολή των επαναστατικών ομάδων. Η RSF, της οποίας τα πρώτα μέλη ήταν αραβόφωνοι νομάδες, ήταν αρχικά γνωστή ως Τζαντζαουίντ, μια αραβική λέξη που σημαίνει «έφιπποι διάβολοι». Όπως πολλοί είχαν προβλέψει, ο Μπουρχάν και ο Χεμετί ήρθαν σε ρήξη. Αν και δεν είναι ξεκάθαρο ποιος έκανε την αρχή, στις 15 Απριλίου 2023 η RSF επιτέθηκε στο αρχηγείο της SAF, στο αεροδρόμιο του Χαρτούμ και στο προεδρικό μέγαρο. Ο Μπουρχάν, πραγματικά αιφνιδιασμένος, τουλάχιστον από τη χρονική στιγμή της επίθεσης, έμεινε παγιδευμένος για πολλές εβδομάδες. Σύμφωνα με μια εκδοχή των γεγονότων, απελευθερώθηκε με τη βοήθεια Ουκρανών κομάντος. Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι τελικά κατάφερε να διαφύγει μέσα σε καταιγισμό πυροβολισμών. Μετά από αυτό, το Σουδάν διασπάστηκε σε μια πολυεπίπεδη σύγκρουση στην οποία πλέον δεν εμπλέκονται μόνο η RSF και η SAF, αλλά και μια περίπλοκη σειρά μικρότερων στρατών και πολιτοφυλακών που πολεμούν μαζί τους και εναντίον τους. Το δημοκρατικό κίνημα επίσης διασπάστηκε, με ορισμένα πρώην μέλη της πολιτικής κυβέρνησης να βρίσκονται στο πλευρό της RSF και άλλα στο πλευρό της SAF. Το χάος επέτρεψε να εξαπλωθεί ένα τρίτο μοντέλο διακυβέρνησης, όπως θα μπορούσαμε να το περιγράψουμε, ούτε δημοκρατικό ούτε κρατικιστικό, αλλά μάλλον αναρχικό, μηδενιστικό, συναλλακτικό. Αυτή η ιδεολογία, αν μπορεί να ονομαστεί έτσι, γεννήθηκε στο Χαρτούμ την άνοιξη του 2023, στη διάρκεια μιας εκκένωσης τόσο βίαιης και χαοτικής που οι άνθρωποι με τους οποίους μίλησα έκλαιγαν μιλώντας γι’ αυτήν δύο χρόνια μετά. Πρεσβείες, διεθνείς οργανισμοί και αποθήκες τροφίμων των Ηνωμένων Εθνών λεηλατήθηκαν. Διαμερίσματα πολιτών λεηλατήθηκαν, άδειασαν από έπιπλα και υπάρχοντα. Τρεις υπάλληλοι του Παγκόσμιου Επισιτιστικού Προγράμματος σκοτώθηκαν μέσα σε αυτό το χάος. Ο σουδανικός στρατός κατέφυγε στο Πορτ Σουδάν, μια μικρή παράκτια πόλη στην Ερυθρά Θάλασσα που δεν είχε ούτε τις υποδομές ούτε την διάθεση που θα της επέτρεπαν να γίνει πρωτεύουσα μιας μεγάλης χώρας. Καθώς η βία συνεχιζόταν οι άμαχοι δεν αποτελούσαν πλέον παράπλευρες απώλειες των συγκρούσεων, αλλά στόχο τους. Η συμμαχία της RSF περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα μαχητών από όλο το Σουδάν, τους οποίους δεν μπορεί πάντα να ελέγξει, καθώς και μισθοφόρους από την Κεντρική και Ανατολική Αφρική. Σε μια φυλακή ελεγχόμενη από την SAF στη στρατιωτική βάση του Ομντουρμάν, μου σύστησαν έναν από τους μισθοφόρους, έναν 17χρονο από το Τσαντ, ο οποίος είπε ότι εξαπατήθηκε από έναν στρατολόγο που ήρθε στον ποδοσφαιρικό του σύλλογο και πρόσφερε σε όλους 2.000 δολάρια για να καταταγούν στην RSF. Πήγε αμέσως, χωρίς να το πει στους γονείς του, εκπαιδεύτηκε για μία εβδομάδα, πολέμησε για λίγες μέρες και στη συνέχεια συνελήφθη, τον Φεβρουάριο του 2024. Δεν είδε ποτέ τα χρήματα, κάτι που είναι συνηθισμένο. Πολλοί μαχητές της RSF δεν πληρώνονται, και αυτό τους δίνει επιπλέον κίνητρο να ληστεύουν πολίτες, να λεηλατούν περιουσίες και να υπακούουν σε διοικητές που τους υπόσχονται ότι θα ανταμειφθούν για τον εκτοπισμό ολόκληρων χωριών ή ανθρώπων που κατέχουν εκτάσεις γης τις οποίες εποφθαλμιούν. Η SAF, η μοναδική ομάδα με αεροπορία, έχει πραγματοποιήσει εκτεταμένες βομβιστικές επιθέσεις σε κατοικημένες περιοχές, έχει εκδικηθεί με ασυδοσία τους φερόμενους ως συνεργάτες σε περιοχές που ανακατέλαβε και έχει κατηγορηθεί για χρήση χημικών όπλων, κάτι που αρνείται. Τόσο η RSF όσο και η SAF έχουν χρησιμοποιήσει τα τρόφιμα ως όπλο, στερώντας από τους εχθρούς τους την πρόσβαση σε εξωτερική βοήθεια και δημιουργώντας εμπόδια για τις οργανώσεις βοήθειας που δραστηριοποιούνται στο εσωτερικό της χώρας. Και στις δύο φωτογραφίες, Σουδανοί που εγκατέλειψαν το στρατόπεδο εσωτερικά εκτοπισμένων προσφύγων Ζαμζάμ κατευθύνονται προς τα στρατόπεδα Ταούιλα, εν μέσω των συνεχιζόμενων συγκρούσεων στο Βόρειο Νταρφούρ, Σουδάν, 14 Απριλίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Marwan Mohamed Η ένταση της βίας εξηγείται εν μέρει από το ότι στο Σουδάν εξορύσσεται χρυσός από την αρχαιότητα. Οποιοσδήποτε πολυεπίπεδος χάρτης του Σουδάν θα έπρεπε να περιέχει μια διαφάνεια που να δείχνει τη θέση των χρυσωρυχείων, καθώς και των πολλών ανθρώπων εντός και εκτός χώρας που θέλουν να αποκτήσουν πρόσβαση σε αυτά. Τα μικροσκοπικά παραδοσιακά χρυσωρυχεία –ένας παραπλανητικά γοητευτικός όρος– μπορούν να βρεθούν σε όλη τη χώρα. Σταματήσαμε σε ένα τέτοιο ορυχείο στον δρόμο από το Χαρτούμ προς το Πορτ Σουδάν, το οποίο δεν ήταν παρά μια βαθιά τρύπα στο έδαφος, με μια παράγκα φτιαγμένη από φύλλα πλαστικού, ξύλινους πασσάλους και ίνες άχυρου, που χωρούσε έναν μόνο ανθρακωρύχο. Υπάρχουν όμως και πολύ μεγαλύτερα ορυχεία, κάποια από τα οποία συνδέονται με την τεράστια υποσαχάρια φλέβα χρυσού, η οποία ανακαλύφθηκε το 2012 και έχει γίνει αιτία να ξεσπάσει βία στο Μάλι, την Μπουρκίνα Φάσο και τον Νίγηρα, καθώς και στο Τσαντ και το Σουδάν. Αυτά τα μεγαλύτερα ορυχεία διαμορφώνουν την πολιτική του Σουδάν, φανερά αλλά και κρυφά. Ο έλεγχος του Χεμετί επί ενός μεγάλου κοιτάσματος χρυσού στο Τζεμπέλ Αμίρ, στο Βόρειο Νταρφούρ, εν μέρει εδραίωσε την εξουσία του επί της RSF. Ένας από τους λόγους που ο Μπουρχάν και ο Χεμετί προχώρησαν σε πραξικόπημα το 2021 ήταν ο φόβος τους ότι ο έλεγχος του στρατού από τους πολίτες θα περιόριζε την πρόσβασή τους στον χρυσό και σε άλλους πόρους. Τόσο η SAF όσο και η RSF χρηματοδοτούν τους στρατιώτες τους εξάγοντας χρυσό – κυρίως παράνομα, για να παρακάμπτουν τις κυρώσεις, και συχνά μέσω των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Πέρυσι, η εφημερίδα The New York Times δημοσίευσε μια περιγραφή ενός αεροπλάνου στο αεροδρόμιο της Τζούμπα, στο Νότιο Σουδάν, το οποίο ήταν φορτωμένο με χρυσό από το Νταρφούρ αξίας 25 εκατομμυρίων δολαρίων, και είχε προορισμό τα ΗΑΕ. Η ρωσική Wagner Group, που τώρα έχει αναδιοργανωθεί και μετονομαστεί σε Africa Corps –ένα όνομα που τυχαία ή σκόπιμα θυμίζει το Afrika Korps, την ναζιστική εκστρατευτική δύναμη– έχει επίσης συμφέροντα που συνδέονται με τον χρυσό, όπως και η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία και το Κατάρ. Για να εξηγήσουμε πλήρως όχι μόνο τον ρόλο του χρυσού στη σύγκρουση, αλλά και τον ρόλο αυτών των πολλών εξωτερικών δυνάμεων, χρειαζόμαστε μια τελευταία διαφάνεια στον άτλαντά μας: έναν χάρτη των ξένων επιρροών που να δείχνει τη θέση του Σουδάν σε έναν αναρχικό, μετα-αμερικανικό κόσμο, σε μια εποχή που ακόμα δεν έχει όνομα. Η αποικιοκρατία έχει παρέλθει προ πολλού, ο Ψυχρός Πόλεμος έχει τελειώσει και η σημερινή εξαφάνιση κάθε μορφής διεθνούς τάξης έχει αφήσει το Σουδάν στο επίκεντρο ενός έντονου ανταγωνισμού μεταξύ χωρών που δεν είναι υπερδυνάμεις, αλλά μάλλον μεσαίες δυνάμεις. Οι μεσαίες δυνάμεις στέλνουν χρήματα και όπλα στο Σουδάν, ελπίζοντας να επηρεάσουν την έκβαση της σύγκρουσης. Κάποιες συμμετέχουν στον πόλεμο των ιδεών. Κάποιες άλλες θέλουν τον χρυσό. Και υπάρχουν κι αυτές που βρίσκονται εκεί επειδή βρίσκονται εκεί οι αντίπαλοί τους, και το Σουδάν προσφέρεται ως περιοχή για πόλεμο. Στις μεσαίες δυνάμεις περιλαμβάνεται η Τουρκία, που έχει ιστορικούς δεσμούς με το Σουδάν, καθώς και συμφέρον –όπως μου είπε ένας Τούρκος διπλωμάτης– να διασφαλίσει ότι θα υπάρχει κάποιος να κυβερνά το Σουδάν. Τόσο οι Σαουδάραβες που βρίσκονται ακριβώς από την απέναντι μεριά της Ερυθράς Θάλασσας –η Τζέντα απέχει μία ώρα πτήσης από το Πορτ Σουδάν– όσο και οι Αιγύπτιοι, λατρεύουν εξίσου την ιεραρχία και τον έλεγχο. Η Αίγυπτος έχει δεσμούς με τον σουδανικό στρατό που χρονολογούνται από τον 19ο αιώνα, ενώ οι Σαουδάραβες έχουν πραγματοποιήσει σημαντικές επενδύσεις σε γη και γεωργία στο Σουδάν. Και οι τρεις χώρες είτε πωλούν όπλα στη SAF, είτε χρηματοδοτούν την αγορά τους. Από την άλλη πλευρά της σύγκρουσης, τα Εμιράτα όχι απλά υποστηρίζουν την RSF, αλλά τα χρήματα που διοχετεύουν και η αφοσίωσή τους αρκούν για να πυροδοτήσουν θεωρίες συνωμοσίας. Μετά από ένα δείπνο ιφτάρ στο Πορτ Σουδάν [το δείπνο στο τέλος κάθε ημέρας νηστείας κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού], ένας σουδανός στρατιωτικός αξιωματικός έβγαλε έναν χάρτη, πέρασε το χέρι του πάνω από το Σαχέλ και το Κέρας της Αφρικής και μου είπε ότι τα Εμιράτα μετέτρεπαν τους αραβόφωνους νομάδες σε μια δύναμη σχεδιασμένη έτσι ώστε να κυριαρχήσει σε όλη την περιοχή και να δημιουργήσει μια νέα αυτοκρατορία. Άκουσα και κάποιες πιο σύνθετες θεωρίες, με υποτιθέμενα ισραηλινά συμφέροντα ή ακόμα και αμερικανικά συμφέροντα που κρύβονται πίσω από την υποστήριξη των Εμιράτων προς την RSF, για τις οποίες δεν υπάρχουν τεκμήρια. Υπάρχουν πολλά στοιχεία τα οποία συνδέουν τα ΗΑΕ με το εμπόριο χρυσού που κάνει η RSF, καθώς και με τις βλέψεις του σουδανικού στρατού για τον χρυσό, αλλά το Άμπου Ντάμπι έχει και άλλους επιχειρηματικούς δεσμούς και συμπάθεια προς την RSF. Οι ηγέτες των Εμιράτων έχουν προσλάβει στο παρελθόν την RSF για να πολεμήσει για λογαριασμό τους στη Λιβύη και την Υεμένη (οι Σαουδάραβες έχουν επίσης προσλάβει την RSF για να πολεμήσει στην Υεμένη). Έχουν δωρίσει δισεκατομμύρια σε βοήθεια στο Σουδάν και τους σουδανούς πρόσφυγες, χρησιμοποιώντας μέρος της βοήθειας για την ανέγερση νοσοκομείων στο Τσαντ και το Νότιο Σουδάν, που είναι γνωστό (ή πιστεύεται) ότι χρησιμοποιούνται για την περίθαλψη μαχητών της RSF. Πάνω απ’ όλα, τα Εμιράτα έχουν επανειλημμένα κατηγορηθεί –από τον σουδανικό στρατό, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον ΟΗΕ– ότι προμηθεύουν την RSF με τα χρήματα και όπλα που χρειάζεται για τον πόλεμο, χρησιμοποιώντας την ανθρωπιστική βοήθεια ως κάλυψη, μια κατηγορία που αρνούνται επανειλημμένα. Όταν ερωτώνται, τα Εμιράτα απαντούν ότι το κύριο ενδιαφέρον τους στο Σουδάν είναι να βοηθήσουν να αποκατασταθεί μια ανεξάρτητη πολιτική κυβέρνηση και να αποτρέψουν την επιστροφή ενός ισλαμιστικού καθεστώτος που απειλεί το θαλάσσιο εμπόριο και την περιφερειακή ασφάλεια. «Θα θέλαμε να μην δούμε ξανά το Σουδάν να γίνεται παγκόσμιος κόμβος τρομοκρατίας», όπως το έθεσε η Λάνα Νουσέιμπε, υψηλόβαθμη διπλωμάτις των ΗΑΕ που έχει λάβει μέρος στις διαπραγματεύσεις για το Σουδάν. Οι Ιρανοί, αντίθετα, μπορεί να δουν με χαρά την επιστροφή ενός ισλαμιστικού καθεστώτος ή τουλάχιστον μιας κυβέρνησης με κάποιες ισλαμιστικές φατρίες. Οι Ιρανοί είχαν κάποτε στενή σχέση με τον Μπασίρ, η SAF αποκατέστησε τις άμεσες σχέσεις με το Ιράν το 2023 και αυτή τη στιγμή οι ισλαμιστικές πολιτοφυλακές μάχονται στο πλευρό της SAF. Έξω από το Χαρτούμ είδαμε έναν από αυτούς να κουνάει σημαίες και τουφέκια από ένα στρατιωτικό φορτηγό που κατευθυνόταν προς την πρώτη γραμμή των μαχών. Σαφώς βέβαια το Ιράν βλέπει το Σουδάν και ως αγορά όπλων: στον εναέριο χώρο του Πορτ Σουδάν έχουν εντοπιστεί διερχόμενα ιρανικά στρατιωτικά αεροσκάφη, ενώ πάνω από πεδία μαχών έχουν θεαθεί ιρανικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Τα κίνητρά του μπορεί να μην είναι μόνο ιδεολογικά ή οικονομικά. Μπορεί επίσης να προσελκύεται από το κενό: εάν εκεί βρίσκονται η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τότε ίσως το Ιράν να θεωρεί ότι πρέπει να βρίσκεται και αυτό εκεί. Πάνω: Μια οικογένεια Σουδανών προσφύγων με όλα τα υπάρχοντά της στο χωριό Γκερμπάνα, 13 Φεβρουαρίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Diego Menjibar Κάτω: Γυναίκες ξεκουράζονται σε μια σκηνή στο «νοσοκομείο» του προσφυγικού στρατοπέδου του Ρενκ στο Νότιο Σουδάν, στις 11 Φεβρουαρίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Diego Menjibar Το ίδιο κενό έχει προσελκύσει και τους Ρώσους, όχι στη μία πλευρά, αλλά και στις δύο. Η στάση των Ρώσων απέναντι στο Σουδάν είναι απολύτως αμοραλιστική και καθαρά συναλλακτική. Αγοράζουν χρυσό και από τις δύο πλευρές και πωλούν όπλα και στις δύο πλευρές. Οι μισθοφόροι τους έχουν συνεργαστεί με την RSF στο παρελθόν. Επίσης, εδώ και πολλά χρόνια θέλουν να κατασκευάσουν ναυτική βάση στην ακτή της Ερυθράς Θάλασσας, και έτσι τώρα συνεργάζονται και με την SAF. Επειδή βρίσκονται εκεί οι Ρώσοι, βρίσκονται εκεί και οι Ουκρανοί. Όταν είπα σε έναν Ουκρανό γνωστό μου ότι θα ταξίδευα στο Σουδάν, χλώμιασε και μου είπε να μείνω μακριά από τους Ρώσους μισθοφόρους, γιατί μπορεί να είναι στόχοι των Ουκρανών. Μπορεί ο αριθμός τους να είναι μικρός και το ενδιαφέρον τους περιορισμένο, όμως η παρουσία τους αποκαλύπτει πολλά για τον πόλεμο. Οι Ουκρανοί που κυνηγούν Ρώσους στο Σουδάν δεν προσελκύονται από κάποιο ενδιαφέρον για τη σύγκρουση, αλλά από την ίδια την αναρχία. Τα συμφέροντα της Τουρκίας, της Αιγύπτου, της Σαουδικής Αραβίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, του Κατάρ, της Ρωσίας, του Ιράν και της Ουκρανίας διασταυρώνονται και αλληλοεπικαλύπτονται σε αυτό το τελικό στρώμα διαφανών χαρτών, καθιστώντας έτσι το Σουδάν –όπως την Υεμένη και τη Λιβύη– έναν τόπο όπου αντίπαλοι από όλο τον πλανήτη χρηματοδοτούν βίαιους πολέμους που διεξάγονται μέσω τρίτων, εις βάρος των ανθρώπων που ζουν εκεί. Οι γείτονες του Σουδάν, στους οποίους ανήκουν η Ερυθραία, η Αιθιοπία, η Κένυα, το Νότιο Σουδάν, το Τσαντ, η Λιβύη και η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, εμπλέκονται επίσης στη σύγκρουση, είτε υποκινούμενοι από τις μεσαίες δυνάμεις είτε μέσω δικών τους συνδέσμων. Οι Κινέζοι παρακολουθούν από απόσταση, αναζητώντας επιχειρηματικές ευκαιρίες. Ένα άλλο σημείο που τους προσελκύει όλους είναι η στρατηγική θέση του Σουδάν στην Ερυθρά Θάλασσα, μία από τις σημαντικότερες ναυτιλιακές οδούς του κόσμου. Στο μεταξύ, οι χώρες που κάποτε θα ενώνονταν για να σταματήσουν τις εχθροπραξίες έχουν χάσει το ενδιαφέρον ή την ικανότητά τους. Οι θεσμοί που κάποτε θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη διαμεσολάβηση για την επίτευξη εκεχειρίας είναι πλέον πολύ αδύναμοι και δεν μπορούν ή δεν θέλουν να βοηθήσουν. «Ζούμε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα, όπως την αποκαλούν πολλοί, νέα παγκόσμια τάξη», μου είπε ο Χαμντόκ, ο πρώην πρωθυπουργός του Σουδάν. «Ο κόσμος που γνωρίζαμε –η συναίνεση, η Pax Americana, η συναίνεση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο– απλά δεν υπάρχει πια». Φέτος ταξίδεψα δύο φορές στο Σουδάν, πηγαίνοντας και στις δύο πλευρές του μετώπου. Και τις δύο φορές με συνόδεψαν άνθρωποι που ήθελαν να μου παρουσιάσουν την άποψή τους για τον πόλεμο, να μου εξηγήσουν γιατί ξεκίνησε και να μου δείξουν τις φρικαλεότητες που διέπραξε η άλλη πλευρά. Στο Χαρτούμ και στο Πορτ Σουδάν, ταξίδεψα με έναν αξιωματικό πληροφοριών της SAF, και με άλλες δύο Αμερικανίδες. Επειδή αυτή τη στιγμή στο Σουδάν δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου ξένοι, και ιδίως Αμερικανίδες, τραβήξαμε την προσοχή κάποιων, αναπτερώσαμε τις ελπίδες άλλων, και κάποιους απλά τους ενοχλήσαμε. Αρκετοί μας σταμάτησαν στον δρόμο για να μας πουν περήφανα ότι είχαν εργαστεί στο παρελθόν για τον ΟΗΕ, τις ΗΠΑ ή μια ξένη πρεσβεία, πριν εξαφανιστούν όλοι. Μια γυναίκα μας πλησίασε, μας είπε ότι ήταν Χριστιανή και μετά απομακρύνθηκε απογοητευμένη, όταν έμαθε ότι δεν ήμασταν εργαζόμενοι σε χριστιανικές ανθρωπιστικές οργανώσεις. «Έχω ένα μήνυμα για την Ουάσιγκτον», είπε ένας άνδρας που στεκόταν στο προαύλιο του νοσοκομείου Αλ Νάου. Άνοιξα τη συσκευή ηχογράφησης και στράφηκε κατευθείαν προς αυτήν: «Σώστε το Σουδάν, έχουμε ανάγκη από φάρμακα». Άλλοι γνώριζαν ήδη ότι τα φάρμακα, όπως και άλλες μορφές βοήθειας, ενδέχεται να μην ξανάρθουν. Σε μια κοινοτική κουζίνα σε προάστιο του Χαρτούμ, ένας εθελοντής από την περιοχή μάς είπε ότι η ομάδα του σέρβιρε ένα απλό πιάτο με μαγειρεμένα φασόλια πέντε φορές την εβδομάδα. Λόγω των περικοπών της χρηματοδότησης από τις ΗΠΑ –πιθανώς αξίας μερικών σεντ, ενός ποσού μηδαμινού που όμως κάποτε κατέληγε να φτάσει σε αυτόν τον ημικατεστραμμένο παράδρομο– το σερβίρουν πλέον μόνο τρεις φορές την εβδομάδα. Είπε ότι θα ζητούσαν χρηματικές συνεισφορές χρησιμοποιώντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ήλπιζε να βρει σύντομα αρκετά για δύο ακόμη γεύματα την εβδομάδα. Δεν ήταν ο μόνος: αυτή την άνοιξη, περισσότερες από 1.700 κοινοτικές κουζίνες που λειτουργούσαν με εθελοντές στο Σουδάν έκλεισαν εντελώς, είτε άμεσα λόγω των περικοπών της USAID είτε λόγω του χάους που προκάλεσαν οι μαζικές απολύσεις και οι ακυρώσεις συμβολαίων από την αμερικανική κυβέρνηση, με αποτέλεσμα να επηρεαστούν σχεδόν 3 εκατομμύρια άνθρωποι. Υπήρχαν βέβαια και κάποιοι που ήθελαν να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους για την ελάχιστη βοήθεια που είχαν λάβει, σε βαθμό που ένιωσα ντροπή. Σε ένα άλλο ιατρικό κέντρο στο Ομντουρμάν, το παιδιατρικό νοσοκομείο Αλ-Μπουλούκ, ένας νεαρός γιατρός, ο Αχμέντ Κοτζαλί, μου είπε ότι είχε ακόμα μερικά πακέτα Plumpy’Nut, ένα ειδικό συμπλήρωμα διατροφής. Η αμερικανική κυβέρνηση, θεωρητικά, εξακολουθεί να στέλνει σε ολόκληρο τον κόσμο προμήθειες Plumpy’Nut για παιδιά με σοβαρό υποσιτισμό, αλλά η διανομή έχει διακοπεί. Ο Κοτζαλί μας πήγε στο νοσοκομείο για να δούμε τη μονάδα όπου περιθάλπονται τα θύματα υποσιτισμού. Περίπου είκοσι πέντε νέοι ασθενείς έφταναν κάθε εβδομάδα αυτή την άνοιξη. Είδαμε έναν θάλαμο γεμάτο σκελετωμένα παιδιά με άδεια πρόσωπα, ξαπλωμένα δίπλα στις εξαντλημένες μητέρες τους, οι περισσότερες από τις οποίες δεν ήθελαν να δώσουν συνέντευξη ή να φωτογραφηθούν. Όταν τα παιδιά φτάνουν για πρώτη φορά, το Plumpy’Nut είναι ένα από τα λίγα πράγματα που μπορούν να φάνε. Ο Κοτζαλί ήξερε ότι ορισμένοι Αμερικανοί ήθελαν να μειώσουν τη βοήθεια επειδή τη θεωρούσαν σπατάλη. «Δεν το σπαταλήσαμε, απλά το χρησιμοποιούμε», είπε ο γιατρός. Πάνω: Εκτοπισμένοι Σουδανοί επιβιβάζονται στο πλοίο για το επόμενο ταξίδι τους προς τον Νότο στον ποταμό του Ρενκ, στο Νότιο Σουδάν, στις 14 Μαΐου 2023. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA/ Amel Pain Κάτω: Μια γυναίκα ανάμεσα σε ερείπια στο Ομντουρμάν, την δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του Σουδάν δυτικά του Χαρτούμ. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA/ Sara Creta Όμως δεν αφορούσαν όλα τα σχόλια την αμερικανική βοήθεια. Στο Χαρτούμ, στο Νταρφούρ και οπουδήποτε συγκεντρώνονται τώρα οι εξόριστοι Σουδανοί –Άμπου Ντάμπι, Λονδίνο, Ντζαμένα, Ουάσιγκτον– μίλησα με πρέσβεις, διπλωμάτες, πολιτικούς και ειδήμονες επί του θέματος, που ρωτούσαν επανειλημμένα όχι μόνο για τους Αμερικανούς και τις φιλανθρωπικές τους δράσεις, αλλά για τους Αμερικανούς που θα έρχονταν από τον Λευκό Οίκο για να διαπραγματευτούν, να επαναφέρουν στην τάξη τους δύο αντίπαλους και να βρουν τρόπο να τερματίσουν τον πόλεμο. Ήθελαν Αμερικανούς που θα κινητοποιούσαν τη διεθνή κοινότητα, θα ενέπλεκαν τον ΟΗΕ, θα έφερναν ειρηνευτικές δυνάμεις, θα έκαναν κάτι να συμβεί: το μοντέλο του Τζίμι Κάρτερ στο Καμπ Ντέιβιντ ή του Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ στο Ντέιτον, της υψηλής αμερικανοκίνητης διπλωματίας που λύνει τα προβλήματα –η οποία κάποτε έπαιξε ρόλο και στο Σουδάν– τόσο επί δημοκρατικών όσο και επί ρεπουμπλικανικών κυβερνήσεων. Μετά το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πολλοί συνέχισαν να υποτάσσονται σε έναν μακρινό αυτοκράτορα, λειτουργώντας σαν αυτός να είχε ακόμα σημαντικό ρόλο. Στο Σουδάν, διαπίστωσα μια ανάλογη νοσταλγία για το ενδιαφέρον και την εμπλοκή που κάποτε είχε η Ουάσιγκτον. Όταν συνάντησα για πρώτη φορά τον Συνταγματάρχη Χασάν Ιμπραχίμ, τον σύνδεσμο Τύπου του σουδανικού στρατού στο Χαρτούμ, μας συστήθηκε με ένα σοβαρό και συγχρόνως ειλικρινές λογύδριο, με το οποίο περιέγραψε τη σύγκρουση στη χώρα του ως «ξεχασμένο πόλεμο», και πέρασε μέρες βοηθώντας μας να βρούμε τρόπους να παρακάμψουμε τους αυστηρούς κανόνες του στρατού, ώστε οι Αμερικανοί να μάθουν την αλήθεια για το Σουδάν και η αλήθεια αυτή να εμπνεύσει την αμερικανική δράση. Ο Φόλκερ Πέρτες, πρώην αξιωματούχος του ΟΗΕ, με διαβεβαίωσε ότι οι Αμερικανοί «έχουν επιρροή αν θέλουν να τη χρησιμοποιήσουν». Ένας πρέσβης της Μέσης Ανατολής στο Πορτ Σουδάν νόμιζε ότι αστειευόμουν όταν υπαινίχθηκα ότι οι ΗΠΑ ίσως δεν ενδιαφέρονται πλέον τόσο πολύ για την Αφρική. Αυτό ξεπερνούσε τη φαντασία του και τη φαντασία πολλών άλλων, που εξακολουθούν να πιστεύουν ότι κάποια μέρα, με κάποιο τρόπο, οι Αμερικανοί διπλωμάτες θα επιστρέψουν και θα κάνουν τη διαφορά. Ομολογουμένως, η ταχύτητα των αλλαγών είναι απίστευτη. Πριν από λίγο καιρό το Σουδάν ξυπνούσε αισθήματα συμπόνιας στους Αμερικανούς. Από τη δεκαετία του 1980, η σύγκρουση μεταξύ του κυρίως μουσουλμανικού βόρειου Σουδάν και του κυρίως χριστιανικού Νότου κέντρισε το ενδιαφέρον και προκάλεσε την εμπλοκή των αμερικανών ευαγγελιστών. Η φιλανθρωπική οργάνωση του Φράνκλιν Γκράχαμ, Samaritan’s Purse, μαζί με την World Vision και άλλες χριστιανικές φιλανθρωπικές οργανώσεις είχαν ισχυρούς δεσμούς με τις σουδανικές εκκλησίες και, σε άλλες εποχές, με τους αντάρτες του Νότου. Αυτό ισχύει ακόμα: η Samaritan’s Purse έχει δικά της αεροσκάφη και δικό της δίκτυο διανομής βοήθειας στο Σουδάν. Τη δεκαετία του 2000, πολλές αμερικανικές εκκλησίες, συναγωγές, αλλά και μη θρησκευτικές ομάδες πολιτών, εξοργίστηκαν και κινητοποιήθηκαν, καθώς το καθεστώς Μπασίρ χρησιμοποίησε τους Τζαντζαουίντ, προδρόμους της RSF, για την εθνοκάθαρση της περιοχής του Νταρφούρ από μη αραβικές φυλές. Το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών, στην Ουάσιγκτον, προέβαλε το 2006 δραματικές φωτογραφίες από το Νταρφούρ στους εξωτερικούς τοίχους του. Μια έκθεση φωτογραφίας ταξίδεψε επίσης σε διάφορα πανεπιστήμια. Σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, ο Τζορτζ Κλούνεϊ, η Αντζελίνα Τζολί, η Μία Φάροου, ο Ντον Τσιντλ και η Κίρα Νάιτλι επισκέφθηκαν το Σουδάν, ευαισθητοποιώντας το κοινό και συγκεντρώνοντας χρήματα. Οι εκστρατείες αυτές έφεραν αποτέλεσμα. Ο Τζορτζ Μπους είχε στενούς δεσμούς με τις θρησκευτικές φιλανθρωπικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν στο Σουδάν και όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του ήταν αποφασισμένος να βοηθήσει. Η κυβέρνηση Ομπάμα πίστευε στην «ευθύνη για την προστασία» που έχει η Αμερική έναντι των ευάλωτων ομάδων, τις οποίες πρέπει να βοηθήσει για να αποφύγουν τη σφαγή και τη γενοκτονία. Και οι δύο κατέβαλαν πραγματικές διπλωματικές και πολιτικές προσπάθειες στο Σουδάν, κυρίως επειδή το ήθελαν οι Αμερικανοί. Η Μελίσα Ζέλικοφ, που υπήρξε μέλος του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας του Τζο Μπάιντεν, μου είπε ότι όταν τη δεκαετία του 2010 άρχισε να εργάζεται για το Σουδάν, για λογαριασμό του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, «είχαμε μια υπηρεσία 25 ειδικών απεσταλμένων. Είχαμε ομάδες που εργάζονταν σε κάθε περιοχή, για κάθε ζήτημα, μελετώντας διαπραγματευτικές τακτικές και προσεγγίσεις». Ο Αλέξανδρος Λάσκαρης, πρώην διπλωμάτης του Στέιτ Ντιπάρτμεντ που υπηρέτησε στην Αφρική για δεκαετίες, πιο πρόσφατα ως πρέσβης στο Τσαντ, αποκαλεί αυτή την προσπάθεια «αξιοσημείωτη έκφραση της συμπόνιας του αμερικανικού λαού που ασκεί επιρροή στην κυβέρνηση μέσω των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών». Τον ρώτησα τι είχε αποφέρει η προσπάθεια, δεδομένου ότι η βία συνεχίστηκε. «Σώσαμε πολλές ζωές», μου είπε ο Λάσκαρης. «Πολλές ζωές». Οι Αμερικανοί βοήθησαν επίσης να τερματιστεί ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ Βορρά και Νότου, ένας από τους πιο μακροχρόνιους στην Αφρική. Το 2011, πάνω από 99% των κατοίκων του Νοτίου Σουδάν ψήφισαν υπέρ της ανεξαρτησίας σε ένα δημοψήφισμα με διεθνή υποστήριξη. Ακολούθησε ένα κύμα αμερικανικής υποστήριξης προς το Νότιο Σουδάν – διπλωματικής, πολιτικής, ανθρωπιστικής. Τώρα, μόλις 14 χρόνια αργότερα, αδυνατούμε ακόμα να συλλάβουμε την κλίμακα και τους φιλόδοξους στόχους αυτής της βοήθειας. Η Κέιτ Άλμκουιστ Νοφ, πρώην αξιωματούχος των ΗΠΑ που εργάστηκε επί σχεδόν δύο δεκαετίες ως ειδική στα θέματα της Αφρικής στην USAID και στη συνέχεια στο Υπουργείο Άμυνας, μου μίλησε σχεδόν με νοσταλγία για το ότι το Νότιο Σουδάν, που βιώνει και πάλι πολιτική βία, «σπατάλησε μια ευκαιρία που δεν θα ξανάρθει ποτέ». Ανεξάρτητα από το ποιος είναι Πρόεδρος, είπε, «κανένα από τα δύο κόμματα δεν πρόκειται να ξανακάνει κάτι τέτοιο για μια χώρα στην Αφρική». Η προσοχή από το αποκορύφωμά της το 2011 άρχισε να υποχωρεί, αρχικά αργά και στη συνέχεια πολύ γρήγορα. Το ανεξάρτητο Νότιο Σουδάν βυθίστηκε σε εσωτερικές εθνοτικές συγκρούσεις και δεν κατάφερε να αναπτυχθεί. Οι υποστηρικτές του απογοητεύτηκαν. Λίγες εφημερίδες μπορούσαν να πληρώσουν για συνεχή κάλυψη –που σημαίνει ότι δεν υπήρχε σχεδόν κανένας δημοσιογράφος από έντυπα όπως το The Atlanta Journal-Constitution– και η ιστορία έφυγε από τα πρωτοσέλιδα. Ίσως οι φωτογραφίες από πολέμους στο εξωτερικό έδειχναν πια πολύ κοινότοπες. Ίσως οι Αμερικανοί έγιναν αδιάφοροι. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έφεραν μια πλημμύρα παραπληροφόρησης, για το Σουδάν και όχι μόνο, καλλιεργώντας μια κουλτούρα κυνισμού και περιφρόνησης. Η συμπόνια σταμάτησε να είναι της μόδας. Η αμερικανική πολιτική άλλαξε επίσης. Η πρώτη κυβέρνηση Τραμπ εγκατέλειψε αμέσως την ιδέα της «ευθύνης για την προστασία» – και το παράδειγμά της ακολούθησαν όλοι οι υπόλοιποι. Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ του Ντόναλντ Τραμπ δεν έδειξε να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα ούτε για τη δημοκρατική επανάσταση του Σουδάν το 2019. Αντί να υποστηρίξει μια κυβέρνηση που πρόσφερε την πρώτη πραγματική πιθανότητα για ειρήνη και συμφιλίωση μετά από δεκαετίες, η ομάδα του Τραμπ ενδιαφερόταν κυρίως να πείσει το Σουδάν να υπογράψει τις Συμφωνίες του Αβραάμ και να αναγνωρίσει το Ισραήλ, κάτι που η πολιτική κυβέρνηση συμφώνησε να κάνει, τον Ιανουάριο του 2021, με αντάλλαγμα την αφαίρεση του Σουδάν από τον κατάλογο των χωρών που προωθούν την τρομοκρατία. Στο πλαίσιο αυτής της συμφωνίας, η κυβέρνηση διέθεσε με καθυστέρηση κονδύλια για να βοηθήσει τη μεταβατική κυβέρνηση, αλλά τα κονδύλια ανεστάλησαν ξανά δέκα μήνες αργότερα, μετά το πραξικόπημα, χωρίς να έχουν δαπανηθεί. Ακόμη και όταν ανέλαβε πρόεδρος ο Μπάιντεν, η προσοχή του αμερικανικού λαού και της πολιτικής σκηνής στράφηκε πρώτα στο Αφγανιστάν και στη συνέχεια στην Ουκρανία και τη Γάζα, χωρίς ποτέ να επιστρέψει στο Σουδάν. Μετά το πραξικόπημα του 2021, οι Αμερικανοί διπλωμάτες –σε συνεργασία με τους Βρετανούς, τους Σαουδάραβες, τα Εμιράτα και τον ΟΗΕ– προσπάθησαν να επαναφέρουν τη συμφωνία κατανομής εξουσίας του 2019, μια διαπραγμάτευση που σίγουρα δεν τράβηξε την προσοχή όπως εκείνη του Καμπ Ντέιβιντ, και από την οποία ως επί το πλείστον αποκλείονταν οι πολίτες που είχαν ηγηθεί της εξέγερσης κατά του Μπασίρ. Η ομάδα άφησε για το τέλος τις συζητήσεις περί μεταρρύθμισης του τομέα ασφαλείας και αγνόησε τις αναφορές για στρατιωτικές κινήσεις γύρω από το Χαρτούμ. «Δεν υπάρχει λόγος πανικού», είπε ένας ανώτερος Αμερικανός αξιωματούχος στους συναδέλφους του, λίγες μόνο ώρες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος που προέβλεπαν όλοι. Κανένας Αμερικανός διπλωμάτης δεν επέστρεψε από τότε, με μία μόνο εξαίρεση. Τον Φεβρουάριο του 2024, η κυβέρνηση Μπάιντεν όρισε τελικά έναν απεσταλμένο στο Σουδάν, τον πρώην βουλευτή Τομ Περιέλο, ο οποίος, χωρίς μεγάλη εσωτερική υποστήριξη ή προσοχή από τον Πρόεδρο, πέρασε μία ημέρα στο Πορτ Σουδάν (το μέγιστο που επέτρεπαν οι κανόνες ασφαλείας μετά τα γεγονότα της Βεγγάζης) και εγκαινίασε ένα νέο σχήμα εβδομαδιαίων διαπραγματεύσεων. Οκτώ μήνες μετά την επανεκλογή του Τραμπ, η κυβέρνηση Τραμπ δεν είχε διορίσει αντικαταστάτη απεσταλμένο, ούτε καν ανώτερους αξιωματούχους με βαθιά εμπειρία στην Αφρική. Ωστόσο, μέχρι φέτος, οι ΗΠΑ παρέμεναν ο μεγαλύτερος δωρητής του Σουδάν, όχι μόνο προσφέροντας εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια σε βοήθεια, αλλά και υποστηρίζοντας την υλικοτεχνική υποστήριξη των επιχειρήσεων του ΟΗΕ και άλλων επιχειρήσεων βοήθειας εντός και εκτός χώρας, όπως και των Σουδανών προσφύγων σε ολόκληρο τον κόσμο. Στο Σουδάν, οι ΗΠΑ είχαν ακόμα μεγάλη επιρροή όταν ζητούσαν να παρέχεται βοήθεια και στις δύο πλευρές της σύγκρουσης, ακόμη και αν αυτό σήμαινε να συνεργαστούν με την RSF παρά τις αντιρρήσεις της SAF. «Το μόνο που απέμενε από την ήπια δύναμη των ΗΠΑ ήταν η USAID», μου είπε ο Περιέλο. «Πιστεύω ότι απαλύναμε τον χειρότερο λιμό στον πλανήτη». Η οργάνωση της υποστήριξης σε τέτοια τεράστια κλίμακα έγινε δυνατή χάρη στην αφοσίωση της προηγούμενης γενιάς, ειδικά των παλαιότερων μελών και υπαλλήλων του Κογκρέσου, που θυμούνταν ακόμα τον ρόλο που είχαν παίξει οι ΗΠΑ στο Σουδάν, αν και το ανέφεραν αυτό σπάνια στους ψηφοφόρους τους. Τώρα η Ουάσιγκτον διοικείται από ανθρώπους αδιάφορους, αν όχι εχθρικούς, προς τις πολιτικές βοήθειας που μόλις πριν από λίγα χρόνια είχαν την αποδοχή και των δύο κομμάτων. Τον Φεβρουάριο του τρέχοντος έτους, μίλησα με μια υπάλληλο της USAID που ήταν άμεσα υπεύθυνη για την ανθρωπιστική βοήθεια προς τους σουδανούς πρόσφυγες εκτός Σουδάν. Μου είπε πως παρ’ όλο που γνώριζε πως η κυβέρνηση Τραμπ θα έκανε περικοπές, δεν είχε προβλέψει τις καταστροφικές επιπτώσεις της επίθεσης του Ίλον Μασκ κατά της USAID και άλλων προγραμμάτων βοήθειας, ούτε την απόλυτη αδιαφορία της νέας κυβέρνησης για τον αντίκτυπο που θα είχαν σε ολόκληρη την Αφρική οι απρογραμμάτιστες περικοπές. Την εποχή που μιλήσαμε, της είχαν κόψει την πρόσβαση στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και στα συστήματα που χρειαζόταν για να επεξεργαστεί τις πληρωμές, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να επικοινωνήσει με τους ανθρώπους στο πεδίο. Θεωρητικά, τα τρόφιμα άμεσης ανάγκης που διαχειριζόταν έπρεπε να συνεχίσουν να υπάρχουν, αλλά η υποστήριξη που αφορούσε την παράδοση τροφίμων και χρημάτων –οι συμβάσεις με εταιρείες μεταφορών και ασφαλείας, όπως και οι οργανισμοί που συλλέγουν στατιστικά στοιχεία για την υγεία, προβλέπουν ότι θα ξεσπάσει λιμός και βοηθούν τους αγρότες– είχε περικοπεί, μαζί με το προσωπικό τους. Αυτό επηρέασε τους πάντες: τον ΟΗΕ, άλλες φιλανθρωπικές οργανώσεις, ακόμη και ομάδες οργανωμένες από πολίτες όπως τα Κέντρα Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών του Σουδάν. Την ρώτησα πόσο σημαντική ήταν η αμερικανική συνεισφορά. Ξεκίνησε να απαντάει και μετά άρχισε να κλαίει. «Κάνουμε τόσο πολλά, και όλα μας τα παίρνουν, χωρίς προειδοποίηση», είπε αφού συνήλθε. «Δεν υπάρχει σχέδιο μετάβασης. Δεν υπάρχει παράδοση του έργου της βοήθειας στον επόμενο. Οι ΗΠΑ ήταν ανέκαθεν ο μεγαλύτερος δωρητής του Σουδάν και υποστηρικτής των σουδανών προσφύγων για πολύ καιρό. Είναι σκέτη καταστροφή». Την τελευταία δεκαετία οι πρόσφυγες έχουν σταδιακά εξαφανιστεί από τον δημόσιο διάλογο στην Αμερική, και εμφανίζονται μόνο ως ανεπιθύμητοι μετανάστες ή ως τροφή σε ακροδεξιά διαδικτυακά μιμίδια. Δεν έχουν βεβαίως χαθεί από τον κόσμο. Ίσα ίσα, ο αριθμός τους αυξάνεται. Οι πόλεμοι της δεκαετίας του 1990 δημιούργησαν έναν σταθερό πληθυσμό περίπου 40 εκατομμυρίων προσφύγων και εκτοπισμένων. Ωστόσο, το 2011, ο αριθμός τους άρχισε να αυξάνεται. Το 2024, το Γραφείο της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες κατέγραψε 123 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που ήταν πρόσφυγες, εκτοπισμένοι ή αιτούντες άσυλο. Οι αριθμοί αυτοί αντικατοπτρίζουν ένα βαθύτερο πρόβλημα. Η αύξηση των προσφύγων οφείλεται στην αύξηση των συγκρούσεων, η οποία με τη σειρά της οφείλεται στην αποδυνάμωση της διεθνούς συναίνεσης. Στη δεκαετία του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000, μια εποχή πολλαπλών ειρηνευτικών αποστολών, οι Κινέζοι έτειναν προς την ουδετερότητα ενώ οι Ρώσοι ενδιαφέρονταν για συνεργασία. Οι Αμερικανοί, μαζί με τους Ευρωπαίους συμμάχους τους, απολάμβαναν τόσο μεγάλη εξουσία και επιρροή στις διεθνείς σχέσεις που δεν τις συνειδητοποιούσαν καν πλήρως. Η εποχή αυτή έχει πλέον τελειώσει. Οι Ηνωμένες Πολιτείες χρησιμοποίησαν τα ψηφίσματα του ΟΗΕ για να δικαιολογήσουν την εισβολή στο Ιράκ, κάτι που συνέβαλε στην απονομιμοποίηση του ΟΗΕ και των διαδικασιών του στα μάτια του υπόλοιπου κόσμου. Η Ρωσία και η Κίνα έγιναν πλουσιότερες και πιο επιθετικές. Τώρα, και οι δύο αυτές χώρες και το δίκτυο των συμμάχων τους –από την Κούβα ως το Αζερμπαϊτζάν και έως την Ζιμπάμπουε– χλευάζουν ή υπονομεύουν τη γλώσσα των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Το ίδιο κάνει και η πτέρυγα των MAGA του Αμερικανικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Στο μεταξύ, οι ανθρωπιστικές οργανώσεις του ΟΗΕ, που ποτέ δεν λειτούργησαν υποδειγματικά, «γραφειοκρατικοποιήθηκαν» σε τέτοιο βαθμό, κατά τον Άλεξ Ρόντος, πρώην ειδικό εκπρόσωπο της ΕΕ για το Κέρας της Αφρικής, ώστε οι αξιωματούχοι «αρνούνταν να αναλάβουν κινδύνους, ακόμη και αν έτσι θα απέτρεπαν θανάτους». Ο ρόλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ άρχισε να αμφισβητείται, το δε Συμβούλιο έγινε μη λειτουργικό. Οι ανεξάρτητοι διαπραγματευτές του ΟΗΕ έχασαν την υποστήριξη και την επιρροή τους. Τελικά, η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έφερε για πρώτη φορά μετά τον Ψυχρό Πόλεμο ένα μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας σε άμεση αντιπαράθεση με τρία άλλα, τερματίζοντας, ίσως για πάντα, τον ρόλο του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ ως σοβαρού φορέα για τη συζήτηση θεμάτων πολέμου και ειρήνης. Εξαιτίας αυτών των αλλαγών, ο ΟΗΕ δεν έχει ξεκινήσει καμία απολύτως νέα ειρηνευτική αποστολή από το 2014. Ακόμη και η αποστολή στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία κατέστη δυνατή, όπως μου είπε ο Τζέρεμι Κόνιντικ της Refugees International, μόνο και μόνο επειδή αφορούσε μια χώρα «για την οποία, στην πραγματικότητα, καμία μεγάλη δύναμη δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα από στρατηγικής πλευράς». Οι διεθνείς διαπραγματευτές και οι απεσταλμένοι του ΟΗΕ που κάποτε θα μπορούσαν να πείσουν όλους τους παράγοντες να επιδιώξουν την ειρήνη στο Σουδάν δεν έχουν πια τον πρώτο ρόλο. Ο ΟΗΕ αντέδρασε αργά στην πολιτική επανάσταση του 2019. Μόνο μετά από ένα ασυγχώρητα μεγάλο χρονικό διάστημα, τον Ιανουάριο του 2021, ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, διόρισε έναν διπλωμάτη, τον Φόλκερ Πέρτες, επικεφαλής της αποστολής του ΟΗΕ στο Σουδάν, η οποία άκουγε στο μεγαλοπρεπές όνομα Ολοκληρωμένη Αποστολή Βοήθειας για τη Μετάβαση. Μετά την ανατροπή της κυβέρνησης από το στρατιωτικό πραξικόπημα, ο Πέρτες μου είπε: «Δεν είχαμε να βοηθήσουμε καμία μετάβαση». Παρέμεινε εντούτοις σε ενεργό δράση και προσπάθησε να διαπραγματευτεί την επιστροφή του πρωθυπουργού και να μεσολαβήσει μεταξύ των δύο στρατών. Ο σουδανικός στρατός όμως τον κατηγόρησε για μεροληψία, επειδή επέμενε να συζητά και με τις δύο πλευρές, και τελικά τον κήρυξε persona non grata. Μια δορυφορική φωτογραφία που τραβήχτηκε στις 16 Απριλίου 2025 και δημοσιεύθηκε την επομένη από την Maxar Technologies δείχνει την συνεχιζόμενη επίθεση των Δυνάμεων Ταχείας Αντίδρασης (RSF), την εκτεταμένη καταστροφή και την πυρπόληση σπιτιών και κτιρίων σε όλο το στρατόπεδο εσωτερικά εκτοπισμένων προσφύγων Ζαμζάμ στο Βόρειο Νταρφούρ του Σουδάν. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / MAXAR TECHNOLOGIES Οι σχέσεις του ΟΗΕ με το Σουδάν δεν αποκαταστάθηκαν ποτέ. Ο Γκουτέρες προβαίνει περιοδικά σε δηλώσεις («Πρέπει να κάνουμε περισσότερα –και μάλιστα τώρα– για να βοηθήσουμε τον λαό του Σουδάν να βγει από τον εφιάλτη»), αλλά ο ίδιος δεν έχει επισκεφθεί το Σουδάν. Ο απεσταλμένος του στο Σουδάν, πρώην υπουργός Εξωτερικών της Αλγερίας, έχει δεχθεί έντονη κριτική για εικαζόμενη μεροληψία, επειδή στην πράξη ο ΟΗΕ αντιμετωπίζει τις Σουδανικές Ένοπλες Δυνάμεις σαν νόμιμη κυβέρνηση. Το προσωπικό του ΟΗΕ στο Σουδάν έχει επανειλημμένως επισημάνει τα γραφειοκρατικά εμπόδια που θέτουν και οι δύο πλευρές των αντιμαχόμενων για να παρεμποδίσουν τη διανομή βοήθειας. Σε ενημέρωση προς το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ο Κρίστοφερ Λόκγιαρ, επικεφαλής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, δήλωσε ότι «η παράδοση ανθρωπιστικής βοήθειας στο Σουδάν παραμένει υπερβολικά και –σε μερικές περιπτώσεις– σκόπιμα περίπλοκη». Προειδοποίησε επίσης ότι και οι δύο πλευρές χρησιμοποιούν την παροχή βοήθειας και τις οργανώσεις ανθρωπιστικής βοήθειας ως πηγή νομιμότητας. Ένας πρώην διπλωμάτης του ΟΗΕ μου είπε, πιο ωμά, ότι ο σουδανικός στρατός «χρησιμοποιεί τον λιμό ως πολεμικό όπλο». Η κριτική αυτή υποδηλώνει μια μεγάλη απογοήτευση. Δεν εξάπτει όμως το συναίσθημα. Ο υπουργός Οικονομικών του σουδανικού στρατού, Τζιμπρίλ Ιμπραχίμ, μου είπε ότι η «διεθνής κοινότητα» σε μεγάλο βαθμό δεν ενδιαφέρεται και ότι «κυρίως οι χώρες του Κόλπου» παρέχουν την βοήθεια στα θύματα της σύγκρουσης. Παρότι αυτό δεν αληθεύει –έως πέρυσι εκατοντάδες εκατομμύρια αμερικανικά δολάρια συνέχιζαν να ρέουν προς το Σουδάν– το σχόλιο ήταν αποκαλυπτικό. Στην πράξη οι ηγέτες του Σουδάν, από όλες τις πλευρές της σύγκρουσης, έχουν ήδη απομακρυνθεί από τις ΗΠΑ, τον ΟΗΕ, τη διεθνή βοήθεια και το διεθνές δίκαιο, επειδή στον κόσμο τους όλα αυτά δεν σημαίνουν τίποτα. Περάσαμε τα σύνορα με το Σουδάν κοντά στην πόλη Αντρέ του Τσαντ, ένα μέρος κυριολεκτικά χτισμένο πάνω σε κινούμενη άμμο. Χωρίς δέντρα, βλάστηση και νερό, το Αντρέ φιλοξενεί σήμερα περισσότερους από 200.000 σουδανούς πρόσφυγες. Επισκέφθηκα τον κύριο καταυλισμό –έναν πραγματικό καταυλισμό, όχι κάποιο σχολείο που έχει μετατραπεί σε κέντρο φιλοξενίας– που εξωτερικά μοιάζει με οχυρωμένη φυλακή. Τα σύνορα είναι πλέον μια θορυβώδης ζώνη που δεν ανήκει σε κανέναν και είναι γεμάτη με μεγάλα φορτηγά, κάρα, αυτοκίνητα, μικρά φορτηγάκια, καμήλες και γαϊδούρια. Θα μπορούσες άνετα να τυλίξεις χρυσό ή όπλα σε μια κουβέρτα ή να τα κρύψεις κάτω από τα καθίσματα ενός βαν χωρίς να το αντιληφθεί κανείς. Δεν συνάντησα τελωνειακούς υπαλλήλους ή επίσημα συνοριακά φυλάκια καθώς διέσχιζα τα σύνορα από το Τσαντ προς το Σουδάν, επειδή δεν υπάρχει κανονική κυβέρνηση στην πλευρά του Σουδάν. Η RSF διατηρεί την τάξη στο Δυτικό Νταρφούρ (τουλάχιστον προς το παρόν). Άνδρες με πολυβόλα περιπολούν στις αγορές. Ημιφορτηγάκια που μεταφέρουν στρατιώτες σταματούν μπροστά στα ερειπωμένα κτίρια της τοπικής διοίκησης. Όμως οι άνδρες που ελέγχουν την πόλη δεν μπορούν να προσφέρουν πολύ περισσότερα. Θα μπορούσε κανείς να αποκαλέσει το Δυτικό Νταρφούρ ελευθεριακό παράδεισο: δεν υπάρχει φόρος εισοδήματος, δεν υπάρχει κυβέρνηση, δεν υπάρχουν κανονισμοί – αλλά επίσης δεν υπάρχουν πολλοί δρόμοι, νοσοκομεία ή σχολεία. Ταξίδεψα από το Αντρέ στην Ελ Τζενέινα, μια πόλη στο Δυτικό Νταρφούρ, με συνοδό που μας είχε διατεθεί από την RSF. Σπούδαζε στο Ντουμπάι και φορούσε αθλητικά παπούτσια και ένα περιποιημένο χακί παντελόνι, αντί για καφτάνι και τουρμπάνι. Μας πέρασε από όλα τα δεκάδες σημεία ελέγχου που συναντήσαμε, χαιρετώντας τους άνδρες με τα όπλα, αγκαλιάζοντάς τους και μερικές φορές σταματώντας για να κουβεντιάσει, ίσως για συγγενείς ή κοινούς φίλους. Την τελευταία μέρα του ταξιδιού μας, μου είπε ότι ήλπιζε κάποια μέρα να πάει στην Καλιφόρνια, να μάθει για την Καλιφόρνια και μετά να γυρίσει στην πατρίδα του και να κάνει το Νταρφούρ να μοιάζει περισσότερο με την Καλιφόρνια. Άλλοι μας είπαν επίσης ότι εμπνέονταν από τα ιδανικά που κάποτε πρέσβευε ο φιλελεύθερος κόσμος. Μεταξύ αυτών και ο Αλ Τιγκανί Καρσούμ, σημερινός κυβερνήτης του Δυτικού Νταρφούρ, ο οποίος είχε υπηρετήσει ως αναπληρωτής του προηγούμενου κυβερνήτη, Χαμίς Αμπακάρ. Ο διορισμός των δύο ανδρών είχε γίνει μετά τη σύναψη μιας κυβερνητικής συμφωνίας για επίτευξη ειρήνης και κατανομή της εξουσίας. Ο Αμπακάρ ανήκε στη φυλή Μασαλίτ, που πριν τον πόλεμο ήταν η μεγαλύτερη εθνοτική ομάδα στην Ελ Τζενέινα. Ο Καρσούμ έχει δεσμούς με τους αραβόφωνους αντιπάλους των Μασαλίτ, τις φυλές που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος των Τζαντζαουίντ και τώρα της RSF. Ο ανταγωνισμός μεταξύ Μασαλίτ και Αράβων είναι παλιός, αν και δεν ήταν πάντα θανατηφόρος. Οι Μασαλίτ, μαζί με άλλες φυλές, ήταν αγρότες, ενώ οι Άραβες ήταν νομάδες καμηλιέρηδες. Αν και θεωρούν τους εαυτούς τους εθνοτικά διαφορετικούς κατάφερναν να συνυπάρχουν, και μάλιστα στο Νταρφούρ, για αρκετές δεκαετίες, γίνονταν ακόμα και γάμοι μεταξύ τους, έως ότου η κλιματική κρίση αποξήρανε τη γη και μείωσε τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Μετά από τη μεγάλη ξηρασία και τον λιμό του 1984-85, όλοι άρχισαν να αγοράζουν όπλα. «Ένα κοπάδι από χίλιες καμήλες αξίζει πάνω από ένα εκατομμύριο δολάρια», έγραφε ο ιστορικός Άλεξ ντε Βάαλ το 2004. «Μόνο ένας εντελώς αφελής καμηλιέρης δεν θα προμηθευόταν αυτόματα τουφέκια». Αυτή η σύγκρουση ενισχύθηκε στη συνέχεια από την κυβέρνηση Μπασίρ στο Χαρτούμ, η οποία έδωσε στους νομάδες περισσότερα όπλα και δύναμη, όπως στους Τζαντζαουίντ, για να επιβληθούν στους γείτονές τους. Ο τωρινός εμφύλιος πόλεμος αναζωπύρωσε και ενέτεινε αυτή την παλιά αντιπαλότητα, όπως και πολλές άλλες αντιπαλότητες στο Σουδάν, καθώς επέτρεψε και στις δύο πλευρές να αποκτήσουν εξελιγμένα όπλα από όλο τον κόσμο. Ο κυβερνήτης Αμπακάρ και οι Μασαλίτ τάχθηκαν στο πλευρό των Σουδανικών Ενόπλων Δυνάμεων, οι οποίες διέθεταν άρματα μάχης και αεροπλάνα. Η RSF και οι νομάδες Άραβες έφεραν από το εξωτερικό μη επανδρωμένα αεροσκάφη, οβιδοβόλα, εκτοξευτές πολλαπλών ρουκετών και άλλα όπλα. Χρησιμοποίησαν το οπλοστάσιό τους για να εξαπολύσουν ένα κύμα βίας στις γειτονιές των Μασαλίτ στην Ελ Τζενέινα, σκοτώνοντας 10.000 έως 15.000 άτομα, σύμφωνα με έκθεση του ΟΗΕ. Όσο για τον Αμπακάρ, τον απήγαγαν και στη συνέχεια τον δολοφόνησαν. Κάτω από μια σκηνή, έξω από τον τεράστιο και όλο επεκτεινόμενο καταυλισμό προσφύγων στο Αντρέ, η Νταρασαλάμ, δασκάλα και διευθύντρια σχολείου, μου είπε ότι στη γειτονιά της, στην Ελ Τζενέινα, ήρθαν Άραβες στρατιώτες και τη διέταξαν να πάει στο Τσαντ. Της είπαν ότι ήθελαν να «καθαρίσουν την πόλη από τους μαύρους». Η RSF, τους οποίους αποκαλούσε οι Τζαντζαουίντ, σκότωσε ανθρώπους μπροστά στα μάτια της. «Είδα γυναίκες και άνδρες να βιάζονται μπροστά μου, ανθρώπους να ξυλοκοπούνται μπροστά μου». Το 2023, άλλοι εξόριστοι Μασαλίτ δήλωσαν στο Reuters ότι είχαν δει τον ίδιο τον Καρσούμ επάνω σε φορτηγάκι να δίνει εντολές για λεηλασία σπιτιών. Ως αποτέλεσμα αυτών και άλλων μαρτυριών, τις οποίες ο ίδιος αρνείται, ο Καρσούμ αντιμετωπίζει κυρώσεις από την ΕΕ. Η ιστορία που μου αφηγήθηκε ο Καρσούμ είναι διαφορετική. Ισχυρίστηκε, όπως αρκετοί άλλοι, ότι τη σύγκρουση ξεκίνησαν οι Μασαλίτ και η SAF. Εξέφρασε την αγωνία του για τα γεγονότα στην Ελ Τζενέινα. Μετά τη δολοφονία του Αμπακάρ, ήταν πολύ ταραγμένος για να συνεχίσει να ασκεί τα καθήκοντά του· ο Αμπακάρ, όπως μου είπε, ήταν «φίλος μου». Ένα συμβούλιο πρεσβυτέρων, στο οποίο συμμετείχαν δεκάδες αρχηγοί φυλών και θρησκευτικοί ηγέτες, ήρθε σπίτι του και του ζήτησε να παραμείνει. Κατά τα λεγόμενά του, αρχικά αρνήθηκε, όμως εντέλει συμφώνησε. Δεν ξέρω αν όσα μου είπε ο Καρσούμ αληθεύουν. Ήθελε πάντως να καταλάβω ότι είχε πραγματική υποστήριξη από την κοινωνία των πολιτών, ότι ο ίδιος ήταν πολίτης και ήθελε να δημιουργήσει μια πολιτική κυβέρνηση που θα εκπροσωπούσε όλες τις εθνοτικές ομάδες της περιοχής. Μου είπε ότι έπρεπε να διεξαχθεί ανεξάρτητη έρευνα για τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν την άνοιξη του 2023 (αν και ο ΟΗΕ έχει ήδη διεξαγάγει μία). Με διαβεβαίωσε ότι οι Μασαλίτ επέστρεφαν στο Σουδάν και με ενθάρρυνε να έρθω να παρακολουθήσω μια τοπική συνάντηση των Μασαλίτ και άλλων φυλών, που θα λάμβανε χώρα σε μια άλλη πόλη, σε απόσταση λίγων ωρών με το αυτοκίνητο. Η εκδήλωση δεν πραγματοποιήθηκε ή ίσως δεν με ήθελαν εκεί. Ο λόγος για την ακύρωση της πρόσκλησης δεν μου διευκρινίστηκε. Συνάντησα πάντως την επιτροπή συμφιλίωσης που υποστήριζε τον Καρσούμ. Περίπου δώδεκα μέλη της συγκεντρώθηκαν σε ένα άδειο δωμάτιο και συστήθηκαν, αναφέροντας ο καθένας τη φυλή ή την οικογένειά του. Ανάμεσά τους ήταν και ένας άνδρας που συστήθηκε ως Μασαλίτ. Συναντήσαμε επίσης τον Αμπντουλμπακί Αλί Χουσεΐν Άχμεντ, δικηγόρο και πρόεδρο της τοπικής συνέλευσης πολιτών. Με σοβαρό ύφος, μου έδειξε την παλιά αίθουσα του συμβουλίου, με τα φθαρμένα πλακάκια, τους τοίχους με τις υγρασίες και τα παράθυρα με τα ξύλινα παντζούρια, και υποσχέθηκε ότι κάποια μέρα θα χρησιμοποιηθεί ξανά από όλες τις εθνοτικές ομάδες της περιοχής. Στο εξωτερικό, η RSF θέλει επίσης να θεωρείται μια δύναμη που προάγει τη δημοκρατία, κι όχι μια άπληστη πολιτοφυλακή που εμπλέκεται σε εθνοκάθαρση. Την περασμένη άνοιξη, μαζί με πολιτοφυλακές των συμμάχων τους, μια ομάδα ηγετών της RSF ανακοίνωσε σχέδια για τον σχηματισμό μιας Κυβέρνησης Ειρήνης και Ενότητας και για την έκδοση διαβατηρίων και νομίσματος. Όλες αυτές οι προσπάθειες προκαλούν μεγάλη περιφρόνηση. Στο Αντρέ, ο Άσαντ Μπαχρ αλ-Ντιν, αδελφός του σουλτάνου των Μασαλίτ, μας είπε ότι παρ’ όλο που κάποιοι Μασαλίτ ίσως να επέστρεφαν στην Ελ Τζενέινα για να κάνουν εμπόριο ή για να μαζέψουν τα υπάρχοντά τους, λίγοι επιστρέφουν οριστικά. «Γίνονται διακρίσεις», μας είπε. «Δεν υπάρχει ελευθερία». Οι φερόμενοι ως εχθροί της RSF εξακολουθούσαν να εκφοβίζονται και μερικές φορές να ξυλοκοπούνται – αρκούσε και μόνο να μη δείχνουν αρκετά λυπημένοι μαθαίνοντας για τις ήττες της RSF στα πεδία των μαχών. Στο Πορτ Σουδάν, ρώτησα τον υπουργό Οικονομικών, που κατάγεται από το Νταρφούρ, τι γνώμη είχε για την Κυβέρνηση Ειρήνης και Ενότητας της RSF, και την απέρριψε αμέσως. «Δεν γνωρίζουν τίποτα για τη δημοκρατία. Στην πραγματικότητα, χρησιμοποιούνται από άλλους για να μιλούν για δημοκρατία». Η λέξη δημοκρατία ήχησε διαφορετικά. Σκεφτείτε ξανά τις δεκαετίες μετά την πτώση της Ρώμης. Πολύ καιρό αφότου η Αυτοκρατορία ήταν πολύ αδύναμη για να ασκήσει πραγματική εξουσία, τα λατινικά παρέμειναν η γλώσσα της επιστήμης, της Εκκλησίας, η κοινή σε όλους γλώσσα επικοινωνίας. Σε μεγάλο μέρος της υφηλίου, οι όροι δημοκρατία και κοινωνία των πολιτών λειτουργούν πλέον με τον ίδιο τρόπο: υποδηλώνουν ότι ο χρήστης προσβλέπει σε κάτι καλύτερο – τη νομιμότητα, την κρατική υπόσταση. Οι πολέμαρχοι μπορούν για κάποιο διάστημα να κυβερνούν με ωμή βία, αλλά μακροχρόνια επιθυμούν την αναγνώριση, την αποδοχή, ίσως την κρατική υπόσταση και ένταξη στον ΟΗΕ. Ο δρόμος προς τα παραπάνω εξακολουθεί να περνάει από το διεθνές δίκαιο, ακόμα και σε έναν κόσμο όπου το διεθνές δίκαιο περιφρονείται, απορρίπτεται και αγνοείται από τις χώρες που το επινόησαν. Μια από τις τελευταίες μέρες της διαμονής μας στην Ελ Τζενέινα, σχεδιάσαμε να φύγουμε νωρίς για να ταξιδέψουμε στο Ζαλινγκέι, μια άλλη πόλη περίπου 160 χιλιόμετρα ανατολικά, και να επιστρέψουμε την ίδια μέρα. Ο δρόμος της ερήμου μεταξύ των δύο πόλεων είναι από τους καλύτερους στο Νταρφούρ, που σημαίνει απλώς ότι στο μεγαλύτερο μέρος του είναι ασφαλτοστρωμένος. Ακόμα κι έτσι, χρειάστηκε να κάνουμε παράκαμψη από μια ξερή κοίτη ποταμού για να αποφύγουμε μια βομβαρδισμένη γέφυρα, προσπεράσαμε πάνω από δώδεκα σημεία ελέγχου της RSF και διασχίσαμε μια περιοχή χωρίς σύνδεση κινητής τηλεφωνίας, όπου ο έλεγχος της RSF ήταν χαλαρός. Απ’ ό,τι μας είχαν πει, η διαδρομή την ημέρα ήταν ασφαλής, αλλά όλοι μας συμβούλεψαν να επιστρέψουμε πριν νυχτώσει: στο Νταρφούρ όχι μόνο δεν υπάρχουν φόροι και κρατικοί κανονισμοί, αλλά δεν υπάρχει ούτε τροχαία, ούτε υπηρεσίες διάσωσης. Αν κάτι πάει στραβά, δεν υπάρχει κανείς να έρθει να βοηθήσει. Η μέρα δεν πήγε καθόλου καλά. Χάσαμε χρόνο το πρωί, περιμένοντας την άδεια της RSF για να φύγουμε από την πόλη με το αυτοκίνητο. Φτάσαμε πολύ αργά σε ένα ραντεβού σε νοσοκομείο, και οι γιατροί που είχαμε προγραμματίσει να συναντήσουμε είχαν φύγει για μεσημεριανό γεύμα. Αργήσαμε ακόμη περισσότερο στο επόμενό μας ραντεβού, και συμπτύξαμε το αμέσως επόμενο σε λίγα λεπτά. Στη συνέχεια, αμέσως μόλις πια μπήκαμε στο αυτοκίνητο και ετοιμαστήκαμε να φύγουμε από την πόλη, ο οδηγός του αυτοκινήτου, που είχε έρθει μαζί μας από το Τσαντ και δεν ήταν πολύ επικοινωνιακός, ανακοίνωσε ξαφνικά ότι του τελείωσε η βενζίνη. Δεν υπάρχουν βενζινάδικα στο Ζαλινγκέι, οπότε πήγαμε σε μια υπαίθρια αγορά και γεμίσαμε το ντεπόζιτο με μεγάλα πλαστικά δοχεία. Μέχρι να ολοκληρωθεί αυτή η κουραστική επιχείρηση, ήταν πια αργά το απόγευμα. Ξεκινήσαμε να φύγουμε από την πόλη. Όμως, ακριβώς τη στιγμή που έδυε ο ήλιος, όλα μετατράπηκαν σε σκηνικό από ταινία τρόμου. Το αυτοκίνητο άρχισε να τρέμει και επιβράδυνε. Μας είχε σκάσει λάστιχο. Βγήκαμε από το αυτοκίνητο για να το αλλάξουμε. Η ρεζέρβα ήταν τρύπια. Ο συνοδός της αποστολής μας, που είχε παραμείνει ήρεμος και ομιλητικός σε όλες τις προηγούμενες δυσκολίες, άλλαξε ξαφνικά τόνο. Άρχισε φωνάζει στον οδηγό να συνεχίσει να κινείται, παρά το σκασμένο λάστιχο: έπρεπε να φτάσουμε σε ένα σημείο ελέγχου. Δεν ήταν ασφαλές να ακινητοποιηθούμε στη μέση της ερήμου, μες στη νύχτα. Πάνω: Μια πρόσφυγας από το Δυτικό Νταρφούρ λαμβάνει ένα πακέτο τροφίμων για τέσσερις ημέρες από το Παγκόσμιο Επισιτιστικό Πρόγραμμα (WFP) και το προσωπικό του Ερυθρού Σταυρού σε ένα προσφυγικό στρατόπεδο στο Αντρέ του Τσαντ, στα σύνορα με το Σουδάν, στις 12 Απριλίου 2024. Όπως είναι γνωστό, ο Μασκ προσπάθησε να κλείσει την USAID στις αρχές του 2025, χαρακτηρίζοντάς την «εγκληματική οργάνωση»! © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / STRINGER Κάτω: Σουδανός πρόσφυγας περιμένει σε σημείο συνάντησης τα λεωφορεία που χρησιμοποιήθηκαν για την εθελοντική επιστροφή τους από το Κάιρο στο Χαρτούμ μετά την ανάκτηση του ελέγχου της πρωτεύουσας από τον Στρατό του Σουδάν, στις 12 Απριλίου 2025. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Mohamed Hossam Εκείνη τη στιγμή είδαμε ένα αυτοκίνητο να πλησιάζει στο βάθος – κάτι ασυνήθιστο γι’ αυτή την ώρα της ημέρας. Ο οδηγός του αυτοκινήτου, ο μεταφραστής και ο συνοδός της αποστολής μας παρέμειναν νευρικοί και σιωπηλοί, περιμένοντας να δουν ποιος είναι μέσα. Το όχημα ήταν ένα φορτηγάκι. Σε αυτό επέβαιναν κάποιοι άνδρες με φαρδιές κελεμπίες, τουρμπάνια και κρατούσαν AK-47, άλλοι μέσα στην καμπίνα και άλλοι όρθιοι στην καρότσα. Το φορτηγάκι επιβράδυνε. Ο συνοδός της αποστολής μας χαμογέλασε πλατιά και άπλωσε τα χέρια του. Φώναξε ένα όνομα. Ένας από τους επιβαίνοντες που φορούσε μια τυρκουάζ κελεμπία και τουρμπάνι με σχέδια παραλλαγής πήδηξε από την καρότσα και έτρεξε να τον αγκαλιάσει. Ήταν ο κουνιάδος του. Είχαμε σωθεί. Ο κουνιάδος και οι σύντροφοί του είχαν δορυφορικό πιάτο Starlink στην οροφή του οχήματός τους, οπότε είχαμε Wi-Fi. Μας έδωσαν τη ρεζέρβα τους, η οποία ήταν σε καλή κατάσταση, και μας συνόδευσαν πίσω στην Ελ Τζενέινα μέσα στο σκοτάδι. Σε έναν άνομο κόσμο –μια περιοχή που την κυβερνούν πολιτοφυλακές, φατρίες και οικογένειες– είσαι απόλυτα ασφαλής μόνο όσο οι συγγενείς σου είναι αυτοί που έχουν τον έλεγχο. Λίγες μέρες μετά την αποχώρησή μας από το Χαρτούμ, ο σουδανικός στρατός ανακατέλαβε το προεδρικό μέγαρο, τη συμβολική έδρα της εξουσίας στην πρωτεύουσα. Οι στρατιώτες βιντεοσκοπούσαν τους εαυτούς τους καθώς φώναζαν θριαμβευτικά συνθήματα και κράδαιναν τουφέκια μπροστά σε σπασμένα παράθυρα. Οι σουδανοί στρατιωτικοί αξιωματούχοι κατέκλυζαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με εγκωμιαστικές αναρτήσεις. Στο Πορτ Σουδάν, κάποιοι προέβλεπαν με σιγουριά ότι ο πόλεμος θα τελείωνε σύντομα, ίσως και τον Απρίλιο, καθώς ο σουδανικός στρατός θα ανακαταλάμβανε γρήγορα την υπόλοιπη χώρα. Την ίδια μέρα, ο συνταγματάρχης Ιμπραχίμ, ο σοβαρός αξιωματικός με την ιδιότητα του στρατιωτικού συνδέσμου που μας είχε βοηθήσει διότι δεν ήθελε το Σουδάν να γίνει ένας «ξεχασμένος πόλεμος», σκοτώθηκε από επίθεση μη επανδρωμένου αεροσκάφους, μαζί με μια ομάδα σουδανών τηλεοπτικών δημοσιογράφων. Οι RSF μάλλον τους είχαν βάλει στο στόχαστρο, για να καταστρέψουν όποια αξιόλογη είδηση υπήρχε σε βίντεο και φωτογραφίες. Πίνοντας τσάι εκείνο το βράδυ στον κήπο του ξενοδοχείου μας στο Πορτ Σουδάν, ένας ανώτερος σουδανός στρατιωτικός αξιωματικός, γόνος μιας οικογένειας με μακρά παράδοση στην κυβέρνηση και τον στρατό, μας είπε εμπιστευτικά ότι διαφωνούσε με την επίσημη αισιοδοξία. Ο πόλεμος δεν θα τελείωνε σύντομα. Η δική του οικογένεια, με τα μέλη της διχασμένα μεταξύ τους, καθώς βρέθηκαν σε διαφορετικές πλευρές της σύγκρουσης, εξακολουθούσαν να «ψηφίζουν με τα πόδια», αποφασίζοντας να εγκαταλείψουν τη χώρα για να πάνε στην Αίγυπτο, στο Άμπου Ντάμπι ή αλλού. Λίγες εβδομάδες αργότερα, η RSF ξεκίνησε να στέλνει μη επανδρωμένα αεροσκάφη να χτυπήσουν το Πορτ Σουδάν, όπου βρισκόταν και το ξενοδοχείο με τον κήπο όπου είχαμε πιει τσάι. Οι ηγέτες του σουδανικού στρατού κατηγόρησαν τα Εμιράτα ότι συντόνισαν την επίθεση και τελικά διέκοψαν κάθε σχέση με το Άμπου Ντάμπι. Ο ΟΗΕ ανέστειλε τις πτήσεις προς το Πορτ Σουδάν. Έμαθα ότι ορισμένοι από τους διπλωμάτες που παρέμειναν στο Πορτ Σουδάν άρχισαν επίσης να σκέφτονται να φύγουν. Δεν θα φύγουν όμως όλοι. Ούτε θα υποκύψυν όλοι στον μηδενισμό και την απληστία που υποκινούν τον πόλεμο ή στην απελπισία που αφήνει πίσω της η τεράστια καταστροφή. Σε μια από τις επισκέψεις μου στο νοσοκομείο Αλ-Νάου, στο Ομντουρμάν, συνάντησα τον Μομέν ουντ Ζαϊνέμπ. Είχαμε κανονίσει να συναντηθούμε στην αυλή του νοσοκομείου, αλλά η συζήτηση αποδείχθηκε σχεδόν αδύνατη. Ο ουντ Ζαϊνέμπ περιστοιχιζόταν από ένα μεγάλο πλήθος, κυρίως ηλικιωμένων, που κουνούσαν μικρά χαρτάκια προς το μέρος του. Ήταν συνταγές για φάρμακα που δεν μπορούσαν να βρουν στο Αλ-Νάου, το οποίο διαθέτει μεν ένα αφοσιωμένο προσωπικό γιατρών έκτακτης ανάγκης και δωρεάν φαρμακείο, όμως οι προμήθειες, ειδικά φαρμάκων για χρόνιες ασθένειες, είναι περιορισμένες. Ο ουντ Ζαϊνέμπ συγκεντρώνει χρήματα στο Facebook για να αγοράσει φάρμακα, ζητώντας τακτικά από τους 125.000 ακολούθους του να κάνουν κάποια δωρεά. Χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα μακριά, σγουρά μαύρα μαλλιά του και τα γυαλιά του με μεταλλικό σκελετό έχουν γίνει πλέον σήμα κατατεθέν του. Όταν βρίσκεται στο νοσοκομείο, περιτριγυρίζεται από ανθρώπους που τον αναγνωρίζουν, ανθρώπους που θέλουν να θεραπευτούν. Η εξέχουσα θέση του ουντ Ζαϊνέμπ στην τοπική κοινωνία έχει επίσης βαθύτερες ρίζες, στο επαναστατικό κίνημα που οδήγησε στο τέλος του καθεστώτος Μπασίρ, και στην κοινότητα των Σουδανών που χρησιμοποιούν τη γλώσσα της διαφάνειας, της δημοκρατίας και του διαμοιρασμού της εξουσίας, όχι γιατί αυτή συνδέεται με κάποιο ξένο ιδανικό ούτε γιατί επιδιώκουν την εξωτερική αναγνώριση, αλλά επειδή πιστεύουν ότι είναι ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί ειρήνη στο Σουδάν. «Έχουμε άφθονους πόρους», μου είπε. «Αλλά υποφέρουμε από τεράστια κακοδιαχείριση και ακόμη πιο τεράστια διαφθορά. Γι’ αυτό ο λαός μας ζει σε τέτοιες τραγικές συνθήκες. Η χώρα μας είναι παράδεισος, όμως υπάρχουν κάποιοι που θέλουν να ζήσουν μόνοι τους σε αυτόν τον παράδεισο, να τον κυβερνούν και να κατέχουν όλο τον πλούτο του». Λόγω των πεποιθήσεών του, ο Ζαϊνέμπ πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του κρυμμένος. Πρώτα κρυβόταν από το καθεστώς Μπασίρ. Μετά το πραξικόπημα, κρυβόταν από τη στρατιωτική δικτατορία. Παρ’ όλα αυτά, την πρώτη ημέρα του πολέμου πήγε αμέσως στο Αλ-Νάου, που τότε βρισκόταν στο κέντρο της ζώνης των συγκρούσεων, για να δει τι μπορούσε να κάνει για να βοηθήσει τους τραυματισμένους πολίτες. Μαζί με δεκάδες, και σταδιακά εκατοντάδες, άλλους ακτιβιστές σε ολόκληρη τη χώρα –και από τις δύο πλευρές της σύγκρουσης– ο ουντ Ζαϊνέμπ βοήθησε στη συγκρότηση των Κέντρων Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών, συγκεντρώνοντας χρήματα, αρχικά από Σουδανούς της διασποράς, για να παρέχει στους ανθρώπους τις κοινοτικές κουζίνες που είδα σε όλη τη χώρα, μαζί με ιατρική περίθαλψη και άλλη βοήθεια. Τα κέντρα Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών –με το όλο εγχείρημα να γίνεται γνωστό ως κίνημα ERR, διότι αργά ή γρήγορα κάθε σουδανική ομάδα γίνεται γνωστή με το ακρωνύμιό της– δημιούργησαν στην πορεία κοινές πλατφόρμες συγκέντρωσης χρημάτων, που μπορούν να συγκεντρώνουν χρήματα από ολόκληρο τον κόσμο και να διανέμουν βοήθεια σε ολόκληρη τη χώρα. «Όλα αυτά τα κάναμε μόνοι μας», μου είπε ο ουντ Ζαϊνέμπ, «ως επαναστάτες, χωρίς καμία υποστήριξη από την κυβέρνηση». Αυτού του είδους η ανεξαρτησία προκαλεί την εχθρότητα τόσο της RSF όσο και του σουδανικού στρατού που ασκούν καταστολή στους εθελοντές των Κέντρων Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών. Ο Αλσανόζι Αντάμ, μέλος της ομάδας επικοινωνίας των ERR, η οποία έχει έδρα στην Κένυα, με συμβούλεψε να είμαι προσεκτική όταν συναντώ εθελοντές στο πεδίο, διότι η αλληλεπίδραση αυτή μπορεί να προσελκύσει την ανεπιθύμητη προσοχή των Αρχών. Ο ουντ Ζαϊνέμπ όμως ήθελε να συναντηθούμε και έτσι κανονίσαμε ξανά, αυτή τη φορά πίσω από μια δεξαμενή νερού όπου ο κόσμος που ζητούσε φάρμακα θα δυσκολευόταν να τον βρει. Του ζήτησα να εξηγήσει τη σύνδεση μεταξύ του εθελοντικού έργου και του πολιτικού ακτιβισμού του, και αυτός μου απάντησε ότι είναι το ίδιο πράγμα. Ο πόλεμος, είπε, διεξάγεται από ανθρώπους που θέλουν να καταστρέψουν, οπότε εκείνος προσπαθεί να κάνει το αντίθετο: να χτίσει. Έδειξε το πλήθος των ανθρώπων που είχαν αρχίσει να συγκεντρώνονται λίγα μέτρα πιο πέρα, περιμένοντάς τον. «Αυτός θα μπορούσε να είναι ο πατέρας μου. Αυτή θα μπορούσε να είναι η μητέρα μου. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι χρειάζονται βοήθεια, οπότε ήρθα να βοηθήσω. Μένω εδώ κάποιες φορές για 10 ώρες την ημέρα». Καθώς δεν υπάρχουν αρκετά ασθενοφόρα, μαζί με το δίκτυο εθελοντών του βοηθούν άτομα να φτάσουν στο νοσοκομείο μετά από βομβαρδισμούς, βοηθούν τις οικογένειες των τραυματιών, θάβουν ακόμα και τους νεκρούς. Οι αρχές του νοσοκομείου είναι επιφυλακτικές απέναντι στον ουντ Ζαϊνέμπ – δεν είναι γιατρός και κάποια φάρμακα μπορούν να αλληλεπιδράσουν αρνητικά μεταξύ τους. Οι γιατροί και οι νοσοκόμες τους κάνουν επίσης ηρωικό έργο, παρέχοντας επείγουσα βοήθεια στα θύματα του πολέμου. Ίσως οι πολιτικές πρακτικές του ουντ Ζαϊνέμπ να τους δημιουργούν ανησυχία. Παρ’ όλα αυτά ανέχονται την παρουσία του στο προαύλιο. Χωρίς αυτόν το μικρό πλήθος των αρρώστων δεν θα είχε πρόσβαση σε κανένα φάρμακο. Υπάρχουν και άλλοι πολλοί που συμμερίζονται τις απόψεις του. Εκείνη την τόσο βιαστική και συμπιεσμένη ημέρα στο Ζαλινγκέι, είχαμε μια αξέχαστη συνάντηση με μια ομάδα φοιτητών και επαγγελματιών –ανάμεσά τους ένας γιατρός, ένας δάσκαλος και ένας μηχανικός περιβάλλοντος– οι οποίοι, στα δύο χρόνια του πολέμου, δημιούργησαν συλλογικά 45 Κέντρα Αντιμετώπισης Εκτάκτων Αναγκών στο Κεντρικό Νταρφούρ, με το προσωπικό να απαρτίζεται από πάνω από 800 εθελοντές. Πολλοί είχαν χάσει τη δουλειά τους όταν πανεπιστήμια, νοσοκομεία και κυβερνητικά γραφεία βομβαρδίστηκαν ή έκλεισαν, αλλά εξακολουθούσαν να θεωρούν σημαντικό να «δώσουν κάτι στην κοινότητα», όπως μου είπε ένας από αυτούς. Σαν τον ουντ Ζαϊνέμπ, ήθελαν να χτίσουν, μου είπαν, όχι να καταστρέψουν. Όταν τους ρώτησα για τα κίνητρά τους, κάποιος χρησιμοποίησε τον όρο nafeer, που σημαίνει τη «συλλογική δουλειά σε μια κοινότητα». Κάποιος άλλος ανέφερε την takiya, δηλαδή όταν «οι άνθρωποι εξασφαλίζουν το φαγητό τους μαζί και τρώνε μαζί, για να το μοιραστούν με όποιον δεν έχει να φάει στο γεύμα ή το δείπνο του». Καθώς ταξίδευα στο Σουδάν κατά τη διάρκεια του Ραμαζανιού, είδα πολλούς άντρες μακριά από τον τόπο τους –οδηγούς, εργάτες ή ακόμη και τους διερμηνείς μας– να συμμετέχουν σε ομαδικές προσευχές και να μοιράζονται γεύματα που σερβίρονταν στον δρόμο στο τέλος της νηστείας, με τη δύση του ηλίου. Σουδανοί πρόσφυγες ταξιδεύουν πάνω σε ένα φορτηγό που τους μεταφέρει προς την πόλη Ρενκ στο Νότιο Σουδάν, στις 12 Μαΐου 2023. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA/ Amel Pain Όταν βλέπουμε την κατάσταση από απόσταση είναι εύκολο να είμαστε κυνικοί ή να θεωρούμε απίθανο να αποκτήσει το Σουδάν μια σωστή κυβέρνηση, όμως οι παραπάνω παραδόσεις έχουν λειτουργήσει ως θεμέλιο σε πιο δημοκρατικά, λιγότερο βίαια πολιτικά συστήματα σε άλλα μέρη. Η nafeer μου θύμισε την toloka, μια παλιά σλαβική λέξη που είχα ακούσει να χρησιμοποιείται για να εξηγήσει τις ρίζες του εθελοντικού κινήματος στην Ουκρανία. Η takiya σημαίνει κάτι σαν την ομαδική εργασία για το χτίσιμο ενός σπιτιού ή αχυρώνα, που συνηθιζόταν στην αγροτική Αμερική του 19ου αιώνα. Οι ακτιβιστές υπέρ της συλλογικής δράσης που εμπνέονται από αυτές τις παλιές ιδέες, ενεργούν κατ’ αυτόν τον τρόπο όχι γιατί έχουν δεχθεί κάποια εξωτερική επιρροή ή έχουν διαβάσει Τζον Λοκ και Τζέιμς Μάντισον ή θέλουν να γυρίσουν τον χρόνο πίσω σε μια διαφορετική εποχή και να ζήσουν σαν κάτοικοι της μεσαιωνικής Ευρώπης. Το κάνουν αυτό διότι έχοντας βιώσει την απολυταρχία, τη βία και τον μηδενισμό, επιθυμούν να βιώσουν τη δημοκρατία, την κυβέρνηση των πολιτών και ένα σύστημα κατανομής της εξουσίας που θα περιλαμβάνει όλο τον λαό και όλες τις φυλές του Σουδάν. Και στα δύο ταξίδια μου στο Σουδάν, ταξίδεψα μέσω Ντουμπάι, και κάθε φορά ένιωθα σαν σε σκηνή από παιδικό βιβλίο, όπου ένας από τους χαρακτήρες μπαίνει σε έναν καθρέφτη ή μια ντουλάπα και εισέρχεται σε ένα εντελώς διαφορετικό σύμπαν. Στο Σουδάν, κάποιοι άνθρωποι δεν τρώνε τίποτα άλλο εκτός από ένα μπολ φασόλια μία φορά την ημέρα. Στο αεροδρόμιο του Ντουμπάι, το κατάστημα Chanel μένει ανοιχτό όλη τη νύχτα, μπορεί κανείς να αγοράσει AirPods για την πτήση της επιστροφής και μια σειρά από μπαρ σερβίρουν κοκτέιλ με χυμούς τροπικών φρούτων. Παρά την ψευδαίσθηση όμως του διαχωρισμού, αυτά τα σύμπαντα είναι συνδεδεμένα, και οι ίδιες δυνάμεις που έχουν καταστρέψει το Σουδάν έχουν στο στόχαστρό τους και άλλες χώρες. Η βία, που ενέπνευσαν και τροφοδότησαν παράγοντες εκτός χώρας, έχει ήδη καταστρέψει τη Συρία, τη Λιβύη και την Υεμένη, και εξαπλώνεται στο Τσαντ, την Αιθιοπία, το Νότιο Σουδάν και αλλού. Η απληστία, ο μηδενισμός και ο συναλλακτισμός αναδιαμορφώνουν και την πολιτική του πλούσιου κόσμου. Καθώς οι παλιοί κανόνες και οι νόρμες καταρρέουν, δεν αντικαθίστανται από μια νέα δομή. Δεν αντικαθίστανται από τίποτε. © 2025 Anne Applebaum / The Atlantic ― Μετάφραση: Νατάσα Μωράκη Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη έκδοση του The Atlantic Σεπτεμβρίου 2025 με τίτλο “This Is What the End of the Liberal World Order Looks Like” (Να πώς μοιάζει το τέλος της φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης).

Η πιο μηδενιστική σύγκρουση στον κόσμο

Σύνδεση