Ανανεώνοντας τη διδακτική παράδοση: δύο νέα εγχειρίδια για την αρχαία ελληνική γλώσσα

Stephen Colvin, Εγχειρίδιο της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Από τη μυκηναϊκή έως την Κοινή, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφρ. Νίκος Λιόσης, επιστ. επιμ. Γεώργιος Κ. Γιαννάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2025, σελ. 413 Evert van Emde Boas, Albert Rijksbaron, Luuk Huiting, Mathieu de Bakker, Γραμματική της αρχαίας ελληνικής της κλασικής περιόδου, μτφρ. Μαρία Αραποπούλου, επιστ. επιμ. Γεώργιος Κ. Γιαννάκης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2025, σελ. 920 Μάντικλός μ᾽ ἀνέϑεκε ϝεκαβόλοι ἀργυροτόξσοι τᾶς [δ]δεκάτασ· τὺ δέ, Φοῖβε, δίδοι χαρίϝετταν ἀμοιβ[άν] Η αφιερωματική επιγραφή του Μαντίκλου, που ανάγεται στον πρώιμο 7ο αιώνα, αποτελεί ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα δείγματα έμμετρου λόγου χαραγμένου σε αναθηματικό αντικείμενο. Το μικρό χάλκινο αγαλματίδιο του Απόλλωνα, στο οποίο χαράχθηκαν δύο στίχοι σε δακτυλικό εξάμετρο, προέρχεται από τη Θήβα, γεγονός που αντανακλάται στη βοιωτική διάλεκτο, στην οποία έχει συντεθεί. Αποτυπώνει την πρακτική της δεκάτης, δηλαδή της αφιέρωσης του ενός δέκατου από τα έσοδα ή τα λάφυρα στο θείον.[1] Ο Μάντικλος, λοιπόν, το αφιέρωσε στον Απόλλωνα με την προσδοκία ότι ο θεός θα του προσφέρει χαρίεσσαν ανταμοιβή. Η αφιέρωση συνοδεύεται από επίγραμμα χαραγμένο στους μηρούς του αγαλματιδίου. Το αξιοσημείωτο είναι ότι το κείμενο ομιλεί σε πρώτο πρόσωπο, ωσάν να απηχεί το ίδιο το άγαλμα: «Ο Μάντικλος με αφιέρωσε στον μακροσαγιτάρη με το ασημένιο τόξο / ως δεκάτη· και εσύ, Φοίβε, δώσε μια ευγενική ανταμοιβή».[2] Το επίγραμμα του Μαντίκλου λειτουργεί, στην πραγματικότητα, ως μικρογραφία ύμνου, καθώς η ανάγνωσή του μεγαλοφώνως ανακαλεί τη στιγμή της αφιέρωσης και επενδύει εκ νέου το αντικείμενο με τον τελετουργικό του ρόλο. Η επιγραφή δεν περιορίζεται στην παροχή ουδέτερης πληροφορίας· απεναντίας, μιμείται την ίδια την ιεροπραξία, ενσωματώνοντας τυπικά στοιχεία ύμνων και προσευχών: επίκληση με ποιητικά επίθετα, αίτημα χάριτος και ανταπόδοσης, καθώς και προβολή της προσωπικής ευσέβειας του αναθέτη μέσω της μνείας της δεκάτης. Επομένως, κάθε ανάγνωση λειτουργεί ως μίμηση της αρχικής αφιερωματικής πράξης, επαναφέροντας τη θρησκευτική και κοινωνική της δυναμική στο παρόν.[3] Η ίδια η γλώσσα της επιγραφής φανερώνει πρώιμα μορφολογικά και γραφικά χαρακτηριστικά. Ο τύπος δίδοι ερμηνεύεται πιθανότατα ως προστακτική με αιολικό υπόβαθρο, ένδειξη της ποικιλίας των ποιητικών παραδόσεων που κυκλοφορούσαν κατά τον πρώιμο 7ο αιώνα π.Χ. Η διαλεκτική απόδοση του επιθέτου χαρίεσσα με -ττ- αντί -σσ- αποκαλύπτει τη βοιωτική γλωσσική πραγματικότητα, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ότι το μεταγραφόμενο ως «ξ» αποδίδεται με το γράμμα «Χ» στην επιγραφή, χαρακτηριστικό του «κόκκινου» αλφαβήτου, σύμφωνα με την κατάταξη του Α. Κίρχοφ (A. Kirchoff),[4] δηλαδή του ελληνικού αλφαβήτου που διέθετε ορισμένες ιδιοτυπίες, οι οποίες κατόπιν θα περάσουν στο λατινικό αλφάβητο.[5] Συνολικά, το επίγραμμα του Μαντίκλου μαρτυρεί την πρώιμη διάδοση της επικής γλώσσας στην επιγραφική παράδοση και την ταυτόχρονη ανάδυση τοπικών χαρακτηριστικών, ανοίγοντάς μας έτσι ένα «παράθυρο» στον κόσμο της αρχαϊκής Ελλάδας. Θραύσμα μαρμάρινης επιγραφής, πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Η αττική αυτή επιγραφή καταγράφει μικρά χρηματικά ποσά που δαπανήθηκαν για τη διοργάνωση μιας εορτής που περιλάμβανε αθλητικούς αγώνες· μνημονεύονται το Ωδείον, ο Παρθενώνας και ο ναός των Διοσκούρων. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Με το παράδειγμα αυτό εισαγόμαστε στην αξία της μεθοδικής παρουσίασης των ποικίλων αρχαίων ελληνικών διαλέκτων και των γραπτών μαρτυριών που μας έχουν κληροδοτηθεί. Το Εγχειρίδιο της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας του Στήβεν Κόλβιν (Stephen Colvin), Καθηγητή των Κλασικών Σπουδών και της Ιστορικής Γλωσσολογίας στο University College του Λονδίνου, αποτελεί μια συστηματική και πολυδιάστατη εισαγωγή στην ιστορική γραμματική της ελληνικής, από τη μυκηναϊκή έως την Κοινή. Έστω και με αρκετά χρόνια καθυστέρηση, δεδομένου ότι το πρωτότυπο εκδόθηκε το 2007, έρχεται να καλύψει ένα ευδιάκριτο κενό στην ελληνική βιβλιογραφία.[6] Η μετάφραση του έργου ανήκει στον Νίκο Λιόση, ενώ το απαιτητικό έργο της επιστημονικής επιμέλειας διεκπεραίωσε με επιτυχία ο καθηγητής της Γλωσσολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γεώργιος Γιαννάκης. Με σαφήνεια και επιστημονική ακρίβεια, το έργο εξετάζει τη φωνολογία, τη μορφολογία, τη διαλεκτική ποικιλία και την εξέλιξη της γραφής, εντάσσοντας τη γλωσσική ανάλυση στο εκάστοτε ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Ο Κόλβιν συνδυάζει τα γλωσσολογικά δεδομένα με φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες, φωτίζοντας τις οδούς που ακολούθησε η ελληνική γλώσσα ώστε να διαμορφωθεί και να προσαρμοστεί σε διαφορετικές εποχές και συμφραζόμενα. Έχουμε, λοιπόν, ένα εγχειρίδιο που επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει την πορεία της ελληνικής όχι ως στατικό φαινόμενο, αλλά ως ζωντανό σύστημα σε διηνεκή εξέλιξη. Όπως είχε σημειώσει ο Τόρστεν Μάισνερ (Torsten Meissner) στην κριτική που δημοσίευσε για το πρωτότυπο,[7] πρόκειται για ένα έργο που έρχεται να καλύψει το κενό που άφησε η παρωχημένη πλέον σύνθεση του Καρλ Μπακ (Carl D. Buck) με τίτλο The Greek Dialects.[8] Συγκεκριμένα, ενώ το βιβλίο του Κόλβιν δεν αντικαθιστά πλήρως, ως προς την ύλη, εκείνο του Μπακ, σε μεγάλο βαθμό το ξεπερνά, προσφέροντας μια σύγχρονη, συστηματική και προσιτή εισαγωγή στη διαλεκτική ποικιλία της ελληνικής από τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες έως και τη ρωμαϊκή περίοδο. Μια σημαντική καινοτομία σε σχέση με το έργο του Μπακ αποτελεί η πραγμάτευση των λογοτεχνικών διαλέκτων, όπως επίσης η ένταξη της μυκηναϊκής, η οποία δεν ήταν τότε δυνατόν να περιληφθεί, καθώς, ως γνωστόν, η Γραμμική Β είχε αποκρυπτογραφηθεί μόλις λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1952, από τον Μάικλ Βέντρις (Michael Ventris),[9] ενώ τα μυκηναϊκά κείμενα εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1956.[10] Το έργο χωρίζεται σε δύο μέρη: μία «εισαγωγή» και μία εκτενή συλλογή κειμένων, που συνοδεύονται το καθένα από μετάφραση και σχόλια. Στο πρώτο μέρος ιχνηλατείται η ιστορική εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας από την αρχαϊκή περίοδο μέχρι την Κοινή. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις διαφοροποιήσεις μεταξύ των διαλέκτων ως προς τη φωνολογία, τη μορφολογία, αλλά και τις παραλλαγές του αλφαβήτου. Αναδεικνύεται, επίσης, η σχέση των λογοτεχνικών γλωσσών με τις «πραγματικές» διαλέκτους και εντοπίζονται οι βασικές διαφοροποιήσεις που προκύπτουν κατά την ελληνιστική περίοδο. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει μια εύστοχη επιλογή επιγραφικών και λογοτεχνικών κειμένων, που συνοδεύονται από μετάφραση και συνοπτικό σχολιασμό, ο οποίος εστιάζει κατεξοχήν στις γλωσσικές ιδιοτυπίες και τα διαλεκτικά στοιχεία. Το έργο ολοκληρώνεται με γλωσσάριο, όπου επεξηγούνται αρκετοί γλωσσολογικοί όροι. Είναι σαφές πως ο στόχος του έργου είναι κατ’ αρχήν διδακτικός, καθώς ο συγγραφέας επιδιώκει να δώσει μια όσο το δυνατόν πλήρη, αλλά συνάμα ευσύνοπτη, επισκόπηση των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων μέσω της εξέτασης ενδεικτικών κειμενικών τεκμηρίων.[11] Να σημειώσουμε εδώ ότι για την ελληνική έκδοση ο ίδιος ο συγγραφέας, Στήβεν Κόλβιν, προχώρησε σε αρκετές βελτιώσεις. Το κείμενο διορθώθηκε και ενημερώθηκε με βάση την πρόσφατη βιβλιογραφία, ενώ αφαιρέθηκαν παλαιότερες λανθασμένες ερμηνείες και τυπογραφικά λάθη. Επιπλέον, εμπλουτίστηκε το τμήμα της γραμματικής, κυρίως με βάση την εμπειρία του Κόλβιν από τη διδασκαλία και τις υποδείξεις συναδέλφων και φοιτητών. Η σημαντικότερη προσθήκη είναι τέσσερα νέα κείμενα, χαραγμένα σε μολύβδινα ελάσματα από το μαντείο της Δωδώνης (60.1–60.4), που ενσωματώθηκαν στο ανθολόγιο. Συνολικά, η ελληνική έκδοση είναι επαυξημένη, διορθωμένη και προσαρμοσμένη στις τρέχουσες επιστημονικές ανάγκες. Εστιάζοντας πιο αναλυτικά στα περιεχόμενα του βιβλίου διαπιστώνουμε πως ο συγγραφέας αρχίζει με την παρουσίαση της συγκριτικής μεθόδου και των πρώτων γλωσσολογικών ερευνών που οδήγησαν στον σχηματισμό της έννοιας της «ινδοευρωπαϊκής οικογένειας». Ιδιαίτερη έμφαση αποδίδεται στην προβληματική της ινδοευρωπαϊκής κοιτίδας, στις μετακινήσεις πληθυσμών και στις επιρροές που διαμόρφωσαν την πρώιμη ελληνική. Στη συνέχεια εξετάζεται ο μυκηναϊκός κόσμος και, ειδικότερα, οι πινακίδες της Γραμμικής Β, οι οποίες μας παρέχουν τις πρώτες γραπτές μαρτυρίες της ελληνικής. Ο Κόλβιν αναλύει τους περιορισμούς του συλλαβαρίου αυτού, εξηγεί τους κανόνες που ακολουθούσαν οι γραφείς για την απόδοση συμφωνικών συμπλεγμάτων και περιγράφει τις φωνολογικές και μορφολογικές ιδιαιτερότητες της μυκηναϊκής. Στο λεξιλόγιο διακρίνει στοιχεία ινδοευρωπαϊκά, δάνεια από σημιτικές γλώσσες και τοπικά υποστρωματικά στοιχεία. Η μυκηναϊκή προβάλλει, άρα, ως γλώσσα-ορόσημο μεταξύ της προελληνικής και της κλασικής περιόδου. Η επόμενη ενότητα αφορά την παρακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού και τη διάλυση του ανακτορικού συστήματος, γεγονός που οδηγεί στην παύση χρήσης της Γραμμικής Β. Ως συνέπεια των μετακινήσεων πληθυσμών και των αποικίσεων των πρώτων αιώνων της 1ης χιλιετίας π.Χ. διαμορφώνονται οι βασικές διάλεκτοι (αττικοϊωνική, δωρική, αιολική, αρκαδοκυπριακή). Ο συγγραφέας δείχνει πώς οι ιστορικές συνθήκες, η αποικιακή επέκταση και η κοινωνική δυναμική καθόρισαν την εδραίωση των διαλεκτικών αυτών σχηματισμών. Συνάμα αναλύονται οι τοπικές ποικιλίες των επιχώριων γραφών και η σταδιακή επικράτηση του ιωνικού αλφαβήτου, που τελικά υιοθετείται επίσημα στην Αθήνα το 403/402 π.Χ. (ο λεγόμενος μεταχαρακτηρισμός). Παράλληλα, γίνεται μνεία στο κυπριακό συλλαβάριο, που αποδεικνύει, μέσω της μακρόχρονης επιβίωσής του (11ος-4ος αιώνας π.Χ.), το εύρος της γλωσσικής διαφοροποίησης εντός του ελληνικού κόσμου. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας παρουσιάζει το πρόβλημα της ταξινόμησης των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων, τονίζοντας ότι οι παραδοσιακές κατηγοριοποιήσεις δεν θα πρέπει να εκλαμβάνονται κατά τρόπο απόλυτο. Απεναντίας, υπογραμμίζει πως οι διάλεκτοι είναι σκόπιμο να ιδωθούν ως δυναμικά συστήματα που εξελίχθηκαν σε συνάρτηση με γεωγραφικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Μια αξιοσημείωτη πτυχή της ανάλυσης είναι η ανάδειξη της σχέσης που αναπτύσσεται ανάμεσα στις ποικίλες διαλέκτους και την καλλιέργεια της λογοτεχνίας. Για παράδειγμα, η χρήση της ιωνικής στην επική ποίηση δημιούργησε μια «λογοτεχνική κοινή», ενώ η αιολική της Σαπφούς και του Αλκαίου ή η δωρική της χορικής λυρικής ποίησης προσέδωσαν ιδιαίτερο ύφος και ταυτότητα στα αντίστοιχα έργα. Η διαλεκτική ποικιλία συνέβαλε ουσιαστικά στη συγκρότηση του λογοτεχνικού κανόνα, λειτουργώντας ως φορέας διαμόρφωσης διακριτών εκάστοτε λογοτεχνικών παραδόσεων με ξεχωριστές αισθητικές αποχρώσεις. Στο πλαίσιο της επισκόπησης της μορφολογίας της αρχαίας ελληνικής ο Κόλβιν εξετάζει την κλίση και την παραγωγή των λέξεων, όπως διαφοροποιείται στις επιμέρους γλωσσικές παραλλαγές. Ως προς τα ουσιαστικά, αναλύονται τα κλιτικά συστήματα, οι πτώσεις και οι καταλήξεις, με έμφαση στη δοτική, στον δυϊκό αριθμό και στις διαλεκτικές διαφοροποιήσεις, καθώς και στις αναλογικές εξομαλύνσεις, οι οποίες, με το πέρασμα των αιώνων, απλοποίησαν τη γραμματική. Αναφορικά με τα ρήματα, παρουσιάζεται η εξέλιξη των χρόνων, με έμφαση στον μέλλοντα, στις ιδιαιτερότητες της μέσης φωνής και στην πολυμορφία των παρακειμένων και αορίστων, στοιχεία που συνδέονται και με τη λογοτεχνική παράδοση. Κατόπιν, εξετάζονται επίθετα και αντωνυμίες, τα συγκριτικά και υπερθετικά, οι παλαιότερες ρίζες και η παραγωγικότητα προθημάτων και επιθημάτων. Τέλος, υπογραμμίζεται η σημασία της γλωσσικής αλλαγής μέσω αναλογιών και τυποποίησης, που οδήγησαν από την πολυπλοκότητα της αρχαϊκής μορφολογίας στην απλούστερη δομή της Κοινής. Επιγραφή Ιδαλίου, 5ος αιώνας π.Χ., γραμμένη σε κυπριακό συλλαβάριο. Κομβική είναι η ανάλυση της ανόδου της αττικής διαλέκτου και της μετεξέλιξής της σε ελληνιστική Κοινή. Ο Κόλβιν αναλύει το πώς η πολιτική ισχύς της Αθήνας, η ακτινοβολία της αθηναϊκής τραγωδίας και ρητορείας, καθώς και οι ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες οδήγησαν στην εδραίωση της αττικής διαλέκτου ως πρότυπης γλώσσας. Στη συνέχεια, η διάδοσή της μέσα από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τη διαμόρφωση της ελληνιστικής οικουμένης γέννησε την Κοινή, η οποία αποτέλεσε εργαλείο επικοινωνίας σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο και προετοίμασε το έδαφος για τη μετέπειτα βυζαντινή και νεοελληνική εκδοχή της ελληνικής. Η Κοινή χαρακτηρίζεται από μορφολογική απλοποίηση –όπως π.χ. των ρηματικών τύπων (εἶπον → εἶπα)– και περιορισμό των «μη κανονικών» κλιτικών παραδειγμάτων των ουσιαστικών. Ως προς το λεξιλόγιο, κυριαρχούν ιωνικά στοιχεία ως απόρροια της επιδραστικής αυτής λογοτεχνικής παράδοσης και του ρόλου των Ιώνων στον εξελληνισμό διαφόρων περιοχών της Μεσογείου, ενώ εμφανίζονται δάνεια από τη λατινική και άλλες γλώσσες. Η Κοινή εμπλουτίζεται με νέα ρήματα και ουσιαστικά, που σχηματίζονται μέσω παραγωγικών επιθημάτων (-ίζω, -ικός, -μα), ενώ συνάμα απαντούν σημασιολογικές μετατοπίσεις (π.χ. δόξα από «γνώμη» σε «δόξα»). Θα πρέπει, ωστόσο, να τονίσουμε πως η διαμόρφωση ενός σαφούς ορισμού της Κοινής δεν είναι ευχερής, δεδομένου ότι η νέα αυτή γλωσσική μορφή αναπτύσσεται σε μια κλίμακα που κινείται από τη «χαμηλή» ομιλουμένη έως την «υψηλή» λογοτεχνική Κοινή, που επηρεάστηκε αργότερα από τον Αττικισμό. Η μετάφραση των Εβδομήκοντα αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα, με την απλή και σαφή γλώσσα που τη χαρακτηρίζει, ενώ ο Πολύβιος αντιπροσωπεύει την «καθαρή» λογοτεχνική Κοινή, με ύφος πεζό, που δεν διεγείρει το ενδιαφέρον, αλλά με λεξιλόγιο νεωτερικό, που εμπεριέχει αρκετές ιωνικές λέξεις. Η Καινή Διαθήκη αξιοποιεί μια απλή μορφή της Κοινής, κατανοητή σε ευρύ κοινό, επηρεασμένη από τη μετάφραση των Εβδομήκοντα.[12] Συνολικά, η Κοινή προσδιορίζεται ως γλώσσα κατά βάσιν ενιαία αλλά με ποικίλες εκφάνσεις, που θεωρητικά γεφυρώνει την καθημερινή επικοινωνία και τη λογοτεχνική παράδοση. Συνολικά, το πρώτο μέρος του βιβλίου προσφέρει μια εμπεριστατωμένη παρουσίαση της διαλεκτικής ποικιλομορφίας της αρχαίας ελληνικής και της λογοτεχνικής της αξιοποίησης. Δεδομένου, ωστόσο, ότι η ανάλυση έχει αναπόφευκτα τεχνικό χαρακτήρα και γίνεται διαρκώς μνεία στις διακριτές εκδοχές του ελληνικού αλφαβήτου, ενώ επίσης αναφέρεται η γεωγραφική διάκριση των διαλέκτων κατά τον Kirchoff (σε «κόκκινες» και «μπλε»), θα ήταν χρήσιμο να συνοδεύεται το βιβλίο από πίνακες που να αποτυπώνουν τις κύριες παραλλαγές του αλφαβήτου, καθώς και από έναν χάρτη με τις περιοχές τις οποίες καλύπτουν οι βασικές διαλεκτικές ποικιλίες.[13] Το δεύτερο μέρος του βιβλίου απαρτίζεται από ένα πλούσιο σώμα κειμένων με παράλληλη νεοελληνική μετάφραση και γλωσσικό κυρίως σχολιασμό, το οποίο καλύπτει ευρύ φάσμα της αρχαίας ελληνικής γλωσσικής ιστορίας από τη μυκηναϊκή έως και τη ρωμαϊκή περίοδο. Τα κείμενα αυτά δεν έχουν μόνο γλωσσολογικό ενδιαφέρον, αλλά αποκαλύπτουν πτυχές της κοινωνίας, της οικονομίας και των θεσμών του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Ένα πρώτο παράδειγμα (αρ. 1)[14] είναι η πήλινη πινακίδα από την Κνωσό (KN Ld 571), χρονολογούμενη γύρω στο 1375 π.Χ., όπου καταγράφονται ποσότητες υφασμάτων: σημαντικό τεκμήριο για την ανακτορική κοινωνία και οικονομία. Συναφές είναι το κείμενο της πινακίδας KN Sd 4401, επίσης από την Κνωσό (αρ. 2), που περιγράφει ζεύγος αρμάτων στολισμένων με ελεφαντόδοντο και πολύτιμα υλικά: μας δίνεται εδώ μια εικόνα της πολυτέλειας και της τεχνικής δεξιοτεχνίας της εποχής. Από την Πύλο προέρχεται η πινακίδα PYAd 666 (αρ. 3), που χρονολογείται στο 1200 π.Χ. περίπου, και η οποία καταγράφει γιους γυναικών εργατριών, που δούλευαν στη διακόσμηση υφασμάτων, αποκαλύπτοντας μια πτυχή των κοινωνικών δομών και των εργασιακών ρόλων. Στην ίδια περιοχή, η πινακίδα PY Ae 303 (αρ. 4) μνημονεύει τις «δούλες της ιέρειας», που ήταν υπεύθυνες για τον χρυσό του ιερού. Εξαιρετικής σημασίας είναι η περίφημη «πινακίδα των τριπόδων», PYTa 641 (αρ. 5), η οποία περιλαμβάνει κατάλογο σκευών και πίθων και αποτέλεσε καθοριστικό τεκμήριο για την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β. Συμπληρωματικά, η πινακίδα PYEr 312 (αρ. 6) δίνει πληροφορίες για τεμάχια γης που κατέχονταν από τον ἄνακτα και άλλους αξιωματούχους, φωτίζοντας τον τρόπο κατανομής και μέτρησης των γαιών. Προχωρώντας στους ιστορικούς χρόνους, η λίθινη επιγραφή από την Τεγέα (IG V 2, 6, μέσα 4ου αι. π.Χ.) καταγράφει οικοδομικές συμβάσεις και προβλέπει τρόπους επίλυσης διαφορών, συμβάλλοντας στην τεκμηρίωση του ανεπτυγμένου νομικού πλαισίου στις πόλεις της κλασικής εποχής (αρ. 7). Ακολουθεί η περίφημη ορειχάλκινη πινακίδα του Ιδαλίου στην Κύπρο, του 475 π.Χ. (αρ. 8), γραμμένη σε κυπριακό συλλαβάριο, όπου η πόλη εμφανίζεται να συνάπτει συμφωνία με τον γιατρό Ονάσιλο και τα αδέλφια του για δωρεάν περίθαλψη τραυματιών, σε μια σπάνια μαρτυρία κοινωνικής μέριμνας, η οποία συνοδεύεται από ανταμοιβή με γη και προνόμια. Από τη Θεσσαλία προέρχεται η επιγραφή του Θητωνίου (5ος αι. π.Χ.), με την οποία παραχωρούνται προνόμια στον Κορίνθιο Σώταιρο, καταδεικνύοντας τη διασύνδεση μεταξύ των πόλεων (αρ. 9). Τέλος, η επιγραφή του Μαντίκλου από τη Θήβα (αρ. 12), την οποία παραθέσαμε και σχολιάσαμε παραπάνω, αποτελεί ένα ενδιαφέρον πρώιμο δείγμα ποιητικής γλώσσας σε διαλεκτική μορφή. Στο βιβλίο περιέχεται γενικώς μια πλούσια συλλογή επιγραφικών κειμένων που αναδεικνύουν την ποικιλία των ελληνικών διαλέκτων και τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Παρατίθεται, βεβαίως, η επιγραφή από το περίφημο «κύπελλο του Νέστορος» (αρ. 25), γεωμετρικό αγγείο του 8ου αι. π.Χ. από τις Πιθηκούσες, ευβοϊκή αποικία στην ιταλική νήσο Ίσκια. Το κείμενο, γραμμένο βουστροφηδόν, δηλώνει: «Είμαι το καλόπιοτο ποτήρι του Νέστορα· όποιος πιει από μένα, αμέσως θα τον κυριέψει ο πόθος της καλλιστέφανης Αφροδίτης». Η επιγραφή συνδυάζει πεζό και έμμετρο λόγο, ενώ θυμίζει συμποσιαστικό άσμα (σκόλιον). Παραπέμπει με χιούμορ στο ομηρικό δέπας του Νέστορα, ενώ οι στίχοι σε επικό ύφος αξιοποιούν τοπικές διαλεκτικές μορφές. Εν συνεχεία, από την Κρήτη, γύρω στο 500 π.Χ., έχουμε την επιγραφή του Σπενσιθέου (αρ. 52), που καταγράφει μια σύμβαση της κοινότητας με τον γραφέα και αρχειοθέτη, στον οποίο παραχωρούνται ισόβια προνόμια και μισθός. Παράλληλα, ο περίφημος κώδικας της Γόρτυνας (αρ. 53), χαραγμένος σε τοίχο γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για ζητήματα κληρονομιάς, οικογενειακού δικαίου και περιουσιακών σχέσεων. Στους Δελφούς βρίσκουμε το ενεπίγραφο βάθρο του 4ου αιώνα όπου έχει χαραχθεί το καταστατικό της φατρίας των Λαβυαδών (αρ. 55), με λεπτομερείς κανονισμούς για τις θυσίες, τις οικογενειακές τελετές και τα πρόστιμα που επιβάλλονται στους παραβάτες. Ιδιαίτερη κατηγορία συνιστούν τα χρηστήρια ελάσματα της Δωδώνης (6ος-4ος αιώνας π.Χ.), μικρές μολύβδινες πινακίδες όπου ιδιώτες θέτουν ερωτήματα στον Δία και τη Διώνη, ιδίως για θέματα που άπτονται της οικογενειακής ζωής ή της διαχείρισης της περιουσίας, αποκαλύπτοντας την καθημερινή αγωνία και τις προσδοκίες των ανθρώπων (αρ. 60). Από τη Μεγάλη Ελλάδα, τέλος, προέρχεται το χρυσό ορφικό έλασμα του Ιππωνίου (περ. 400 π.Χ.), γραμμένο σε δακτυλικό εξάμετρο, το οποίο καθοδηγεί την ψυχή του νεκρού στη μεταθανάτια ζωή, καθοδηγώντας την να πιει από τη λίμνη της Μνημοσύνης για να ακολουθήσει έπειτα τον ιερό δρόμο των μυστών (αρ. 61). Τα κειμενικά αυτά τεκμήρια, διαφορετικά ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο, συνθέτουν ένα μωσαϊκό του αρχαίου ελληνικού βίου: νόμοι και κανονισμοί, κοινωνικές συμβάσεις, πολιτικές συμφωνίες και θρησκευτικές παραδόσεις συνυφαίνονται με τη γλωσσική ποικιλία, παρέχοντας μοναδικά τεκμήρια για τη μελέτη όχι μόνο της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας αλλά και του αρχαίου πολιτισμού ευρύτερα. Κατόπιν, παρουσιάζεται μια σειρά από λογοτεχνικά κείμενα που φωτίζουν την ποικιλία και διαχρονικότητα της ελληνικής γλώσσας, από την αρχαϊκή εποχή και έπειτα. Ο συγγραφέας παραθέτει αποσπάσματα από διαφορετικά είδη και περιόδους, συνοδεύοντάς τα με σχόλια, που αποκαλύπτουν τη φωνολογική, μορφολογική και λεξιλογική ιδιομορφία κάθε χωρίου. Η παρουσίαση ξεκινά με ποιητικά κείμενα της αρχαϊκής λυρικής παράδοσης, όπως του Στησιχόρου, του Ιβύκου και του Πινδάρου. Μέσα από αυτά καταφαίνεται η διαλεκτική ποικιλία, καθώς διακρίνουμε δωρικούς και αιολικούς τύπους, ενώ συνάμα διαπιστώνεται η λογοτεχνική χρήση του έπους ως γλωσσικού προτύπου. Οι εκτενείς γλωσσικές παρατηρήσεις καταδεικνύουν πώς η χορική και η λυρική ποίηση λειτουργούν ως πεδίο ανάμιξης και πειραματισμού, συνδυάζοντας στοιχεία τοπικών διαλέκτων με την πανελλήνια επική παράδοση. Στη συνέχεια, η συλλογή στρέφεται στην κλασική περίοδο, όπου κείμενα από τον Αισχύλο, τον Αριστοφάνη και τον Ευριπίδη αναδεικνύουν την αττική ως λογοτεχνική γλώσσα υψηλού κύρους, ενώ συνάμα μαρτυρούν τη δημιουργική της χρήση σε διαφορετικά λογοτεχνικά είδη, όπως η τραγωδία, η κωμωδία και ο ρητορικός ή ιστορικός λόγος. Παραλλήλως, κείμενα του Ηροδότου, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα αναδεικνύουν τη γλωσσική ποικιλία που χαρακτηρίζει την πεζογραφία, με έμφαση στις αφηγηματικές στρατηγικές, στα ιδιάζοντα γνωρίσματα της ιωνικής και της αττικής διαλέκτου και στις ιδιομορφίες του ύφους κάθε συγγραφέα. Η ενότητα ολοκληρώνεται με την ελληνιστική και μετακλασική γραμματεία, όπου αποσπάσματα από τον Θεόκριτο, τον Καλλίμαχο, την ελληνιστική ιστοριογραφία και τον επιστημονικό λόγο, καθώς και από τη Βίβλο των Εβδομήκοντα και την Καινή Διαθήκη, αποτυπώνουν τη γένεση και την επικράτηση της Κοινής. Εδώ βλέπουμε πώς η γλώσσα προσαρμόζεται σε νέα είδη, όπως το ειδύλλιο ή οι ύμνοι, αλλά και σε νέα συμφραζόμενα, όπως η μετάφραση θρησκευτικών κειμένων. Ο τόμος ολοκληρώνεται με ένα πολύτιμο γλωσσάριο γλωσσολογικών όρων, καθώς και αναλυτική βιβλιογραφία, η οποία έχει επικαιροποιηθεί με την προσθήκη νεότερων τίτλων, ενώ, τέλος, ακολουθεί το ευρετήριο. Η αξία αυτού του μέρους είναι διττή: αφενός προσφέρει στον αναγνώστη μια αντιπροσωπευτική ανθολογία κειμένων, που καλύπτουν όλο το φάσμα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από τον 7ο αι. π.Χ. έως τον 2ο αι. μ.Χ. και αφετέρου συνοδεύεται από λεπτές φιλολογικές και γλωσσολογικές παρατηρήσεις που καθιστούν τα αποσπάσματα ιδιαίτερα χρήσιμα ως αντικείμενο διδασκαλίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο αναγνώστης όχι μόνον εξοικειώνεται με την πολυμορφία της ελληνικής, αλλά και μαθαίνει να παρακολουθεί την ιστορική της εξέλιξη μέσα από αυθεντικά δείγματα λόγου. Συνάμα, αναδεικνύεται η αξιοσημείωτη ποικιλία, καθώς και η συνέχεια της ελληνικής γραπτής παράδοσης. Από τις οικονομικές καταγραφές των μυκηναϊκών πινακίδων μέχρι τις νομικές ρυθμίσεις και τα έμμετρες αναθηματικές επιγραφές, η αρχαία ελληνική γλώσσα διασώζεται σε ποικίλα τεκμήρια, που αποτελούν πολύτιμη παρακαταθήκη τόσο για τη γλωσσολογική όσο και, ευρύτερα, για την αρχαιογνωστική έρευνα.[15] Προχωρώντας, τώρα, στην παρουσίαση της Γραμματικής της Αρχαίας Ελληνικής, να σημειώσουμε κατ’ αρχάς πως η μεθοδική διατύπωση και η συστηματοποίηση γραμματικών κανόνων αναπτύχθηκε ήδη κατά την αρχαιότητα. Η πιο πρώιμη ενασχόληση με τη γλώσσα απαντά στους Σοφιστές και στον Πλάτωνα, αλλά και στο αριστοτελικό corpus. Η αποφασιστική στροφή ωστόσο οφείλεται στους Στωικούς, με κορυφαία μορφή τον Χρύσιππο. Εκείνος διαμόρφωσε μια θεωρία για τα στοιχεία της γλώσσας (γράμματα, συλλαβές, λέξεις, προτάσεις) και για τη σημασία τους. Η ανάλυσή του συνδύαζε ήχο, δομή και σημασιολογία, θεμελιώνοντας ένα είδος «γενετικής γραμματικής», βάσει της οποίας παράγεται ο λόγος από βασικές μονάδες. Παράλληλα, οι Στωικοί όρισαν τα μέρη του λόγου και συνέδεσαν τη γλωσσική μελέτη με τη Λογική και το ευρύτερο φιλοσοφικό τους σύστημα. Η παράδοση αυτή πέρασε στους Αλεξανδρινούς φιλολόγους και στον Διονύσιο τον Θράκα κατά τον 2ο αι. π.Χ. Λίγους αιώνες αργότερα, κορυφαίος γραμματικός αναδείχθηκε ο Απολλώνιος ο Δύσκολος (2ος αι. μ.Χ.), ο οποίος συνέγραψε εκτενείς πραγματείες, όπου συνδυαζόταν η στωική θεωρία με λεπτομερή τεχνική ανάλυση. Εισήγαγε δε το επίπεδο των νοητῶν, συσχετίζοντας κάθε λέξη με μια έννοια, ενώ, παράλληλα, ανέλυσε τα μέρη του λόγου, τους τύπους των ρημάτων και την ποικιλία των διαλέκτων. Η αρχαία ελληνική γραμματική τέχνη εξελίχθηκε σταδιακά σε θεμέλιο της εκπαίδευσης κατά την Ύστερη Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα, επηρεάζοντας καθοριστικά τους Λατίνους γραμματικούς, και μέσω μεταφράσεων σε συριακά, αρμενικά και γεωργιανά άνοιξε τον δρόμο για την καλλιέργεια της γλωσσολογικής ανάλυσης σε πολλές γλώσσες. Έννοιες όπως ουσιαστικό, ρήμα, πτώση και γένος, που σήμερα θεωρούνται αυτονόητες, έρχονται ως κληρονομιά εκείνης της παράδοσης.[16] Προχωρώντας στον χρόνο, ο 19ος αιώνας υπήρξε καθοριστικός για την επιστημονική μελέτη της αρχαίας ελληνικής στην Ευρώπη, καθώς η φιλολογία και η γλωσσολογία άρχισαν σταδιακά να αποκτούν πιο συστηματικό και ιστορικό χαρακτήρα. Η ανάπτυξη της συγκριτικής ινδοευρωπαϊκής γλωσσολογίας επηρέασε έντονα τη σύνθεση των εγχειριδίων γραμματικής της αρχαίας ελληνικής, τα οποία πλέον εξελίχθηκαν από απλά σχολικά βοηθήματα για την εκμάθηση της γλώσσας σε εκτενείς, ερευνητικού τύπου πραγματείες. Στη Γερμανία, η αναλυτική γραμματική της αρχαίας ελληνικής του Ράφαελ Κύνερ (Raphael Kühner), η οποία κυκλοφόρησε το 1834-1835, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για γενιές φιλολόγων.[17] Η γραμματική αυτή, πλούσια σε παραδείγματα από αρχαία κείμενα, συνέδεσε τη φιλολογική ανάλυση με την αυξανόμενη συνείδηση της ιστορικής εξέλιξης της γλώσσας. Αν και συχνά πυκνή και δυσπρόσιτη, παραμένει μέχρι σήμερα ανεκτίμητο εργαλείο για τη μελέτη της σύνταξης και της μορφολογίας. Στη συνέχεια, ο πρωτοπόρος της ινδοευρωπαϊκής γλωσσολογίας Καρλ Μπρούγκμαν (Karl Brugmann) συνέθεσε τη δική του γραμματική, ενσωματώνοντας τις κατακτήσεις της συγκριτικής γλωσσολογίας στην ανάλυση της αρχαίας ελληνικής.[18] Η αρχαία ελληνική γραμματική αρχίζει πλέον να μελετάται όχι ως μεμονωμένο σύστημα αλλά ως μέρος της μεγάλης οικογένειας των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, γεγονός που προσδίδει νέα διάσταση στην κατανόηση των φωνολογικών και μορφολογικών της φαινομένων. Σε γερμανόφωνο πλαίσιο η αποκορύφωση της σχετικής φιλολογικής παράδοσης έρχεται με τη δίτομη γραμματική των Έντουαρντ Σβίτσερ (Eduard Schwyzer) και Άλμπερτ Ντεμπρούνερ (Albert Debrunner), η οποία βασίστηκε στην προγενέστερη εργασία του Καρλ Μπρούγκμαν.[19] Πρόκειται για την πληρέστερη ίσως γραμματική (και συντακτικό) της αρχαίας ελληνικής, η οποία συνδύασε τη συγχρονική προσέγγιση με λεπτομερή ανάλυση όλων των σταδίων της ελληνικής, από τα μυκηναϊκά έως τα ελληνιστικά και βυζαντινά χρόνια. Στον αγγλόφωνο χώρο, κατά τον 19ο αιώνα, αξιόλογο και επιδραστικό υπήρξε το συντακτικό του Γουίλιαμ Γκούντουιν (William W. Goodwin), Syntax of the Moods and Tenses of the Greek Verb,[20] ενώ ιδιαίτερα χρηστική αποδείχθηκε και η γραμματική του Τζέιμς Χάντλεϊ (James Hadley), A Greek Grammar for Schools and Colleges.[21] Και τα δύο αυτά εγχειρίδια αποτέλεσαν χρήσιμα διδακτικά βοηθήματα, καθώς έδωσαν έμφαση στην εύθετη διδακτική παρουσίαση της ύλης και στη σαφήνεια. Αν και το εγχειρίδιο του Γκούντουιν το συμβουλεύονται ακόμη οι φιλόλογοι, η πληρέστερη και συστηματικότερη αγγλόφωνη γραμματική της αρχαίας ελληνικής είναι εκείνη του Χέρμπερτ Σμάιθ (Herbert W. Smyth), η οποία εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1920 και, έπειτα, αναθεωρημένη, το 1956: πρόκειται για ένα έργο που χρησιμοποιείται ως σήμερα και αποτελεί σημείο αναφοράς.[22] Τέλος, στη Γαλλία, ο Πιερ Σαντρέν (Pierre Chantraine) άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στη μελέτη των αρχαίων ελληνικών με την Ομηρική Γραμματική του και την πραγματεία του για τον σχηματισμό των ουσιαστικών της αρχαίας ελληνικής.[23] Ο Σαντρέν, συνδυάζοντας τη φιλολογική ακρίβεια με γλωσσολογική ευαισθησία, ανέδειξε την πολυπλοκότητα της ομηρικής γλώσσας και έθεσε νέα πρότυπα για τη μελέτη των αρχαϊκών επιπέδων της ελληνικής. Συνολικά, την εξέλιξη της γραμματικής κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα χαρακτηρίζει η μετάβαση από τα σχολικά, περιγραφικά εγχειρίδια στα μνημειώδη επιστημονικά έργα που συνδυάζουν φιλολογική ανάλυση, συγκριτική γλωσσολογική αναδίφηση, αλλά και μια προσέγγιση του γλωσσικού συστήματος με βάση τον διαχρονικό εξελικτικό άξονα. Έργα όπως τα παραπάνω συνεχίζουν να αποτελούν βασικά εργαλεία για τους φιλολόγους, αποτυπώνοντας την ίδια την ιστορία και την εξέλιξη της αρχαιογνωστικής έρευνας. Η σελίδα του τίτλου και η προμετωπίδα από την έκδοση του Περί συνθέσεως ονομάτων του Διονυσίου Αλικαρνασσέως από τον Τζέιμς Άπτον (James Upton), Λονδίνο 1728 (α΄ έκδοση 1702). Στη ρητορική αυτή πραγματεία ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς (60-7 π.Χ.) απορρίπτει τη «φυσική» σειρά των λέξεων, προτάσσοντας την καλλιέπεια, την αρμονία και την ευχάριστη ακρόαση ως βασικά κριτήρια της πετυχημένης έκφρασης. Έρχεται, λοιπόν, εδώ η Cambridge Grammar of Classical Greek να επιφέρει μια σημαντική τομή στη μελέτη και τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής, καθώς ενσωματώνει μεθόδους και εργαλεία που οι παραδοσιακές γραμματικές δεν μπορούσαν να αξιοποιήσουν. Η βασική καινοτομία της έγκειται στη σύνδεση της παραδοσιακής γλωσσικής περιγραφής με τα πορίσματα της σύγχρονης γλωσσολογίας, πέραν του ιστορικοσυγκριτικού κλάδου: αναφερόμαστε στη σημασιολογία, την πραγματολογία, την ανάλυση λόγου (discourse analysis) και τη γνωσιακή γλωσσολογία (cognitive linguistics). Να σημειωθεί ότι, καθώς στη νεοελληνική βιβλιογραφία συνήθως διαφορίζεται η γραμματική από το συντακτικό, έχει σημασία να τονιστεί πως η νέα Γραμματική, ένα βιβλίο 860 σελίδων, περιέχει και πλήρη ανάλυση της σύνταξης της αρχαίας ελληνικής. Η ομάδα των συγγραφέων συναπαρτίζεται από τέσσερις καταξιωμένους Ολλανδούς μελετητές, ειδήμονες της ανάλυσης του αρχαίου ελληνικού λόγου. Κατ’ αρχάς, υπήρξε μέλος της συγγραφικής ομάδας ο διαπρεπής Άλμπερτ Ράικσμπαρον (Albert Rijksbaron, 1943-2023), καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, ο οποίος και συνέβαλε καθοριστικά, με τη βαθιά γνώση και την μακρά ερευνητική εμπειρία του, στην ευόδωση του έργου. Στην ομάδα μετέχουν επίσης ο Έβερτ φαν Έμντε Μπόας (Evert van Emde Boas), καθηγητής του Πανεπιστημίου του Aarhus (Δανία), ο Λουκ Χόιτινκ (Luuk Huitink), καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ, καθώς και ο Ματιέ ντε Μπάκερ (Mathieu de Bakker), διδάσκων στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Το διόλου ευχερές έργο της απόδοσης στα ελληνικά ενός τόσο εκτεταμένου βιβλίου, με εξειδικευμένη ορολογία, έφερε σε πέρας επιτυχώς η Μαρία Αραποπούλου, ενώ την εγκυρότητα της απόδοσης επισφράγισε και εδώ με την άρτια επιστημονική του γνώση ο καθηγητής Γεώργιος Γιαννάκης. Αξίζει όμως να σταθούμε πιο αναλυτικά στη δομή της Γραμματικής. Το Πρώτο Μέρος διαλαμβάνει τη φωνολογία και τη μορφολογία, εισάγοντας τον αναγνώστη στα γραφικά και φωνητικά στοιχεία της ελληνικής, δηλαδή το αλφάβητο, τα πνεύματα, τους τόνους και την προφορά φωνηέντων, διφθόγγων και συμφώνων. Παρουσιάζονται επίσης φαινόμενα όπως η έκθλιψη, η κράση και η χασμωδία, ενώ ακολουθεί εκτενής ανάλυση των ιστορικών φωνολογικών εξελίξεων (βαθμίδων φωνηεντικής εναλλαγής, νόμων φωνητικής απλοποίησης κ.ά.). Στη συνέχεια, εξετάζονται οι ονοματικοί τύποι: το άρθρο, ουσιαστικά όλων των κλίσεων, τα επίθετα, οι μετοχές, τα επιρρήματα, οι αντωνυμίες, τα αριθμητικά και ο δυϊκός αριθμός. Ακολουθεί το ρήμα, με λεπτομερή παρουσίαση όλων των χρόνων και εγκλίσεων, καθώς και οι σύνθετες μορφές (παθητικός αόριστος και μέλλοντας, συντελεσμένοι χρόνοι). Στο επίπεδο της φωνολογίας και της μορφολογίας, η Γραμματική δεν περιορίζεται στην απλή παράθεση τύπων, αλλά επεξηγεί την εσωτερική λογική και τις ιστορικές διαδικασίες που οδήγησαν στη διαμόρφωσή τους. Για παράδειγμα, τα ανέκαθεν δυσπρόσιτα ρήματα σε -μι παρουσιάζονται όχι αυτοτελώς, αλλά σε συσχέτιση με τα ρήματα σε -ω, ώστε να κατανοηθεί η διαδικασία βάσει της οποίας προέκυψε το κλιτικό τους παράδειγμα. Στην περίπτωση «ανωμάλων» σχηματισμών, οι συγγραφείς καταδεικνύουν πώς διαφορετικοί βαθμοί κλίσης και ιστορικές μεταβολές εξηγούν φαινομενικές ασυνέπειες. Η προσέγγιση αυτή καθιστά την απομνημόνευση ευκολότερη, αφού βασίζεται σε εξοικείωση με μορφολογικά πρότυπα και όχι σε στείρα αποστήθιση. Το Πρώτο Μέρος ολοκληρώνεται με κεφάλαια για τον σχηματισμό των λέξεων, την προσωδία και τονισμό, καθώς και με μία σύντομη επισκόπηση της ιωνικής και άλλων διαλέκτων, με αναφορά στον Ηρόδοτο, τη λυρική ποίηση και τη χρήση του δωρικού άλφα. Ακολουθεί το Δεύτερο Μέρος, που εστιάζει στη σύνταξη, δίνοντας έμφαση στην έκθεση και ανάλυση βασικών γλωσσικών αρχών που διατρέχουν πολλαπλές δομές. Για παράδειγμα, η χρήση του ἄν ή της ευκτικής δεν εξηγείται αποσπασματικά στον εκάστοτε τύπο πρότασης, αλλά εντάσσεται σε ένα γενικότερο σύστημα αρχών. Η αξιοποίηση ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων, όπως το Thesaurus Linguae Graecae (TLG), επέτρεψε στους συγγραφείς να παραθέσουν καινούργια και αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αντί να επαναλάβουν στερεοτυπικές φράσεις από παλαιότερες γραμματικές. Ιδιαίτερη καινοτομία αποτελεί η αντιμετώπιση της φωνής. Οι συγγραφείς εγκαταλείπουν την παραδοσιακή τριμερή διάκριση (ενεργητική-μέση-παθητική), που συχνά προκαλεί σύγχυση στον μαθητή, και υιοθετούν μια λειτουργική προσέγγιση ταξινομώντας τις μεσοπαθητικές μορφές ανάλογα με το σημασιολογικό τους περιεχόμενο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τύποι όπως ἐβουλήθην (βούλομαι) δεν εμφανίζονται ως παράδοξοι «παθητικοί» σχηματισμοί, αλλά ως φυσικά παραδείγματα συγκεκριμένων κατηγοριών. Το πιο ρηξικέλευθο μέρος της Γραμματικής είναι, ωστόσο, το τρίτο, το οποίο είναι αφιερωμένο στην κειμενική συνεκτικότητα (textual coherence): πρόκειται, βεβαίως, για όρο προερχόμενο από τον κλάδο της Κειμενογλωσσολογίας (Text Linguistics). Μεταβαίνουμε, άρα, από την εξέταση της γλώσσας σε επίπεδο λέξης ή περιόδου, στην ανάλυσή της σε επίπεδο κειμένου. Συγκεκριμένα, με τον όρο «συνεκτικότητα» ορίζεται η ιδιότητα ενός κειμένου να «παράγει νόημα» μέσω της συνέχειας των σημασιών που ενεργοποιούνται από τις εκφράσεις που εμπεριέχει. Δεν περιορίζεται η «συνεκτικότητα» μόνο στη γλωσσική επιφάνεια, αλλά θεμελιώνεται στη συγκρότηση ενός κειμενικού κόσμου, δηλαδή ενός πλαισίου εννοιών και σχέσεων που είναι αμοιβαία προσβάσιμες και σχετικές μεταξύ τους. Επίσης εξαρτάται από τη σύνδεση εννοιών με βάση την εμπειρία, τη γνώση και τις προσδοκίες του δέκτη, ο οποίος συμπληρώνει κενά μέσω της λογικής και ποικίλων γνωστικών διαδικασιών. Παρά το γεγονός ότι η «συνεκτικότητα» αποτελεί μείζον ζητούμενο, στην πραγματικότητα το μέρος αυτό της Γραμματικής επεκτείνεται και στους τρόπους οικοδόμησης της «κειμενικής συνοχής» (textual cohesion): [24] όρος που αναφέρεται στα ποικίλα γλωσσικά μέσα (γραμματικά, λεξιλογικά, φωνολογικά) με τα οποία οι προτάσεις συνδέονται μεταξύ τους ώστε να σχηματίσουν μεγαλύτερες ενότητες λόγου. Η συνοχή δεν περιορίζεται, ωστόσο, στη σύνταξη ή στη μορφολογία, αλλά προϋποθέτει τη λειτουργική χρήση των γραμματικών και συντακτικών δομών και τη διεπίδρασή τους με άλλους παράγοντες κειμενικότητας, όπως βεβαίως η συνεκτικότητα.[25] Στο Τρίτο Μέρος, λοιπόν, του έργου αναλύονται, μεταξύ άλλων, οι τύποι λόγου (αφήγηση, περιγραφή, επιχείρημα, διάλογος), καθώς και ο ρόλος των μορίων ως δεικτών λογικών και πραγματολογικών σχέσεων. Ακολουθεί συστηματική παρουσίαση της σειράς των όρων στην πρόταση, με βάση τις έννοιες του θέματος και της εστίασης. Μεταξύ των μέσων που συμβάλλουν στη οικοδόμηση της συνοχής στον λόγο, περιλαμβάνονται οι αντωνυμίες, οι οποίες αντλούν το νόημά τους από τα συμφραζόμενα. Επιπλέον, οι χρόνοι του ρήματος δεν λειτουργούν μόνο ως χρονικοί δείκτες, αλλά και ως μηχανισμοί οργάνωσης του λόγου: ο παρατατικός χρησιμοποιείται για να ορίσει το πλαίσιο, ο αόριστος για να προωθήσει την αφήγηση, ενώ ο ιστορικός ενεστώτας προσδίδει δραματικότητα. Ιδιαίτερη σημασία έχουν και τα μόρια, τα οποία οργανώνουν τη ροή του λόγου (π.χ. γάρ, οὖν, μέντοι) και αποδίδουν ιδιαίτερη χροιά στην έκφραση του ομιλητή ή προσδιορίζουν το εύρος μιας δήλωσης.[26] Τέλος, η σειρά των όρων αντανακλά τις πραγματολογικές ανάγκες της επικοινωνίας, καθώς συνδέεται με το τι θεωρείται νέο ή δεδομένο, αλλά και με το τι λειτουργεί ως θεματική βάση ή ως εστίαση. Η πραγμάτευση του ζητήματος αυτού αποτελεί μια εξαιρετικά ευπρόσδεκτη προσθήκη στη Γραμματική, δεδομένου μάλιστα ότι συνεχίζει μιαν αρχαία παράδοση ανάλυσης της γλώσσας. Ανακαλούμε, πολύ χαρακτηριστικά, τη σχετική συζήτηση στο έργο του Διονυσίου Αλικαρνασσέως Περί συνθέσεως ονομάτων, μια πραγματεία που εστιάζει στους βέλτιστους τρόπους της λογοτεχνικής σύνθεσης. Εκεί ο Διονύσιος εκκινεί από το εξής ερώτημα: υπάρχει, άραγε, μια «φυσική» σειρά των λέξεων που να ταυτίζεται με την εύστοχη και πειστική σύνθεση; Ανατρέχοντας σε ομηρικά χωρία, διαπιστώνει πως ο ποιητής, αντί να ακολουθεί κάποια «φυσική» σειρά, παραβιάζει τους κανόνες χωρίς διόλου να θίγεται το κάλλος και το νοηματικό βάθος των στίχων. Τελικά, η φυσική τάξη αποδεικνύεται ακατάλληλη ως αποκλειστικό κριτήριο σύνθεσης: βάση της επιτυχίας είναι η καλλιέπεια, όχι η συμμόρφωση προς τη φυσική σειρά. Ευρύτερα δε, σύμφωνα με τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα, δεν είναι τόσο η επιλογή των λέξεων όσο η σύνθεσή τους που καθορίζει την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα του λόγου: φανερὸν … ὅτι μείζονα ἰσχὺν ἔχει τῆς ἐκλογῆς ἡ σύνθεσις.[27] Επιστρέφοντας στη Γραμματική, ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται, εν συνεχεία, στην παρουσίαση των τύπων κειμένου. Διακρίνονται αφηγηματικά, περιγραφικά και επιχειρηματολογικά κείμενα, καθώς και μονολογικά και διαλογικά: η αφηγηματική ροή βασίζεται στη χρονική αλληλουχία, η περιγραφή σε χωρική διάταξη και η επιχειρηματολογία σε λογικές ιεραρχίες και στην κατάλληλη χρήση των μορίων. Συχνά, βεβαίως, τα είδη αυτά συνδυάζονται: μια αφήγηση μπορεί να περιλαμβάνει περιγραφή ή να λειτουργεί υποστηρικτικά σε ένα επιχείρημα. Η ενότητα αυτή περιλαμβάνει τέσσερις περιπτωσιολογικές μελέτες, όπου αναλύονται ισάριθμα χωρία από τον Λυσία, τον Ξενοφώντα, τον Πλάτωνα και τον Σοφοκλή, καταδεικνύοντας στην πράξη πώς λειτουργούν τα ποικίλα μέσα της κειμενικής συνοχής και συνεκτικότητας σε διαφορετικά είδη λόγου. Οι συγγραφείς εδώ, μέσω αναλυτικού σχολιασμού, εκθέτουν τις γραμματικές επιλογές που συνδέονται με το είδος και το επικοινωνιακό πλαίσιο κάθε κειμένου. Επί παραδείγματι στην αφήγηση, όπως φανερώνει το χωρίο του Λυσία, αποδεικνύεται κρίσιμη η λειτουργία των ρηματικών χρόνων. Ο παρατατικός, ο αόριστος και ο ιστορικός ενεστώτας χρησιμοποιούνται για να αποδοθεί η χρονική αλληλουχία, να δημιουργηθεί κλιμάκωση και να κρατηθεί το ενδιαφέρον του ακροατή. Η αφήγηση πλαισιώνεται επίσης από μόρια, όπως το γάρ, το οὖν και το καί, τα οποία οργανώνουν την αφηγηματική πλοκή και διακρίνουν το υπόβαθρο από την κορύφωση, ενώ η άμεση προσφώνηση ή οι σαρκαστικές παρεκβάσεις αποσκοπούν στο να διατηρηθεί η προσοχή του ακροατηρίου. Συνολικά, οι συγγραφείς αποδεικνύουν πως το ύφος κάθε κειμένου –αφηγηματικό, περιγραφικό, επιχειρηματολογικό ή διαλογικό– συνδέεται άμεσα με την επιλογή χρόνων, μορίων, συντακτικής δομής και λεξιλογίου, πάντοτε σε σχέση με το επικοινωνιακό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκφέρεται ο λόγος. Το μέρος αυτό της Γραμματικής είναι τόσο (διδακτικά) χρήσιμο και διαφωτιστικό, που θα ευχόταν κανείς να παραχθεί στο μέλλον εκτενέστερη έρευνα και ανάλυση αρχαίων κειμένων με ανάλογη κατεύθυνση και με άξονα τις αρχές της Κειμενογλωσσολογίας. Τέλος, ο τόμος φιλοξενεί αναλυτική βιβλιογραφία, η οποία έχει εμπλουτιστεί με περισσότερους τίτλους, μεταξύ των οποίων και ελληνικές μεταφράσεις ξενόγλωσσων βιβλίων. Ακολουθούν αναλυτικά ευρετήρια, τα οποία διευκολύνουν τη μελέτη του εκτενούς αυτού έργου. Σε μια συνολική θεώρηση, η νέα αυτή γραμματική προσφέρει μια καινούργια προοπτική μελέτης και εμβάθυνσης στην αρχαία ελληνική. Συνδυάζοντας τη σαφήνεια και την παιδαγωγική στόχευση με τις πιο πρόσφατες επιστημονικές εξελίξεις, προσεγγίζει τη γλώσσα ως ζωντανό σύστημα και όχι ως άθροισμα δυσνόητων εξαιρέσεων. Υπ’ αυτήν την έννοια –και μιλώντας για τον αγγλόφωνο κόσμο– έρχεται να συμπληρώσει το κενό που αφήνει η παλαιότερη γραμματική του Σμάιθ, η οποία, αν και ακριβής, είναι κάπως δύσχρηστη, λόγω μεγάλου αριθμού παραδειγμάτων και εξαιρέσεων, ενώ επιπλέον προηγείται χρονικά των ποικίλων σύγχρονων γλωσσολογικών εξελίξεων. Εδώ, απεναντίας, ενσωματώνονται δεκαετίες νεότερης έρευνας, κατά τρόπο που επιφέρει ουσιαστική ανανέωση, ιδιαίτερα στον τομέα της μορφολογίας, της σύνταξης και της κειμενικής συνοχής. Μολαταύτα, όπως τονίζει και ο Ντόναλντ Μαστρονάρντ (Donald J. Mastronarde) στην εκτεταμένη του βιβλιοκρισία,[28] η νέα Γραμματική δεν φιλοδοξεί να αντικαταστήσει συνολικά τις μεγάλες αναλυτικές γραμματικές τύπου Κύνερ ή Σμάιθ, αλλά συνιστά μια προσιτή και σαφώς επικαιροποιημένη παρουσίαση προσανατολισμένη στον φοιτητή. Μιλώντας από προσωπική εμπειρία, καθώς προέτρεπα σταθερά τους φοιτητές –όταν παρέδιδα φροντιστηριακά μαθήματα αρχαίων ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ– να συμβουλεύονται τη γραμματική του Σμάιθ, αντί απλούστερων, συνοπτικών εναλλακτικών, διαβλέπω τώρα την αξία της νέας αυτής γραμματικής ως ενός αρκετά αναλυτικού, καινοτόμου εγχειριδίου, ικανού να παράσχει στους φοιτητές την απαραίτητη εξοικείωση με τη δομή του αρχαίου ελληνικού λόγου. Αντιστοίχως, η ελληνική μετάφραση του έργου αναμένεται να ωφελήσει εξίσου τόσο τους σπουδαστές όσο και τους καθηγητές της Μέσης Εκπαίδευσης, οι οποίοι θα αποκομίσουν πολύτιμα εφόδια για μια πιο εύληπτη και αποτελεσματική διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. Πράγματι, η νέα αυτή γραμματική αποτελεί ένα πλήρες και παιδαγωγικά προσανατολισμένο διδακτικό εγχειρίδιο, το οποίο ανταποκρίνεται στις ανάγκες της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών με σαφήνεια, μεθοδικότητα και επιστημονική αρτιότητα. Το πρώτο μέρος προσφέρει στέρεη γνώση της φωνολογίας και της μορφολογίας, το δεύτερο καλύπτει τη σύνταξη με σαφήνεια, συνδυάζοντας παραδοσιακές και σύγχρονες γλωσσολογικές αρχές, ενώ το τρίτο ανοίγει νέους δρόμους μελέτης της αρχαίας ελληνικής μέσα από την ανάλυση κειμένων και την εφαρμογή αρχών της Πραγματολογίας. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα έργο που γεφυρώνει την παράδοση με την καινοτομία, καθιστώντας την κλασική ελληνική πιο προσιτή στον σημερινό μελετητή της. Παράλληλα, το Εγχειρίδιο του Κόλβιν διευρύνει τον γλωσσικό χάρτη διευκολύνοντας την πρόσβασή μας στις ποικίλες διαλεκτικές εκδοχές της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ενώ ταυτόχρονα φωτίζει τη διαχρονική της εξέλιξη. Συνδυαστικά, λοιπόν, οι δύο αυτοί τόμοι συνιστούν πολύτιμους και αλληλοσυμπληρούμενους οδηγούς για την αυθεντική προσπέλαση του αρχαίου ελληνικού γλωσσικού πλούτου. [1] Το αγαλματίδιο φυλάσσεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης (αρ. ευρετηρίου 03.997): https://collections.mfa.org/objects/152660 [2] Η μετάφραση προέρχεται από το Εγχειρίδιο της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (σελ. 163). Πρόκειται για το τεκμήριο υπ’ αρ. 12. [3] Βλ. τον αναλυτικό σχολιασμό από τον Joseph W. Day: Archaic Greek Epigram and Dedication: Representation and Reperformance, Καίμπριτζ 2010, 33-48. [4] A. Kirchoff, Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets, Βερολίνο 31877. [5] Ειδικότερα, μάλιστα, αυτό που χρησιμοποιούνταν στη Χαλκίδα και στις διάφορες αποικίες της στην ιταλική χερσόνησο. [6] Τίτλος πρωτοτύπου: A Historical Greek Reader. Mycenaean to the Koiné, Οξφόρδη 2007. [7] Torsten Meissner, “Forms of Greek: Colvin (S.) A Historical Greek Reader. Mycenaean to the Koiné. Pp. xx + 302, ills. Oxford: Oxford University Press, 2007”, The Classical Review 59 (2009), 329-331. [8] Carl D. Buck, The Greek Dialects. Grammar, Selected Inscriptions, Glossary, Σικάγο 1955. [9] Βλ. John Chadwick, The Decipherment of Linear B, Καίμπριτζ 1958 (21967). [10] Michael Ventris and John Chadwick, Documents in Mycenaean Greek. Three Hundred Selected Tablets from Knossos, Pylos and Mycenae, with Commentary and Vocabulary, Νέα Υόρκη/Καίμπριτζ 1956. [11] Βλ. και τη βιβλιοκρισία του Jeffrey Horrocks (The Journal of Hellenic Studies 129, 2009, 247-248). [12] Σχετικά με τη δυσκολία προσδιορισμού μιας «λογοτεχνικής» μορφής της κοινής βλ. Geoffrey Horrocks, Greek: A History of the Language and its Speakers, Malden MA/Οξφόρδη, 22010, 96. Ευρύτερα, για μια αναλυτική εξέταση της Κοινής, βλ. Horrocks ό.π. 96-188. [13] Να σημειωθεί, βεβαίως, ότι υπάρχει πίνακας που αποτυπώνει το συλλαβάριο της Γραμμικής Β΄ απουσιάζει, ωστόσο, αντίστοιχος πίνακας με το κυπριακό συλλαβάριο. [14] Σημειώνεται εφεξής η αρίθμηση των τεκμηρίων, όπως ακολουθείται στο βιβλίο. [15] Στο βιβλίο απαντούν ορισμένα αβλεπτήματα, όπως Λαβυάδων αντί Λαβυαδών (σ. 235), Ιππόνιο αντί Ιππώνιο (σ. 16, 253), «Παλαιός Ολιγάρχης» αντί «Παλαιός Ολιγαρχικός» (ο συγγραφέας της ψευδο-ξενοφώντειας Αθηναίων Πολιτείας: σ. 118, 195). [16] Για την αρχαία γραμματική παράδοση βλ. συνοπτικά A. U. Schmidhauser, “The Birth of Grammar in Greece”, στο: E. J. Bakker (επιμ.), A Companion to the Ancient Greek Language, 2010, Malden MA / Οξφόρδη, 499-511. [17] Μερικές δεκαετίες αργότερα εκδόθηκε η επεξεργασμένη έκδοση, η οποία και έχει πλέον καθιερωθεί: Raphael Kühner, Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache, β΄ έκδοση αναθεωρημένη από τον Bernhard Gerth, Ανόβερο/Λειψία 1898-1904. [18] Karl Brugmann, Griechische Grammatik, Μόναχο 31900. Κυκλοφόρησε ως μέρος της σειράς αρχαιογνωστικών εγχειριδίων με τίτλο Handbuch der klassischen Altertumswissenschaft (1885-), που εκδίδονται από τον οίκο C. H. Beck του Μονάχου. [19] Eduard Schwyzer, Griechische Grammatik; auf der Grundlage von Karl Brugmanns, α΄ τόμος, Μόναχο 1939· β΄ τόμος, ολοκληρώθηκε και κυκλοφόρησε από τον A. Debrunner, Μόναχο 1950. Και αυτή η γραμματική εντάχθηκε στη σειρά Handbuch der klassischen Altertumswissenschaft. [20] William W. Goodwin, Syntax of the Moods and Tenses of the Greek Verb, Καίμπριτζ MA, 31867 [11860]. [21] James Hadley, A Greek Grammar for Schools and Colleges, αναθεωρημένη από τον F. de Forest Allen, Νέα Υόρκη 1884 [11860]. [22] Herbert W. Smyth, Greek Grammar, αναθεωρημένη από τον G. M. Messing, Καίμπριτζ MA, 1956 [11920]. [23] Pierre Chantraine, Grammaire homérique, α΄ τόμος, Παρίσι 1942 / β΄ τόμος, Παρίσι 1953· La formation des noms en grec ancien, Παρίσι 1933. [24] Τούτο θα έπρεπε με κάποιον τρόπο να επισημανθεί· ίσως εντέλει η χρήση του τίτλου «Κειμενική συνεκτικότητα» συνολικά για το Τρίτο Μέρος να μην είναι η πλέον κατάλληλη. [25] Αναφορικά με τους όρους «συνοχή» και «συνεκτικότητα», στο πλαίσιο της Κειμενογλωσσολογίας, βλ. την κλασική πραγμάτευση των Robert de Beaugrande και Wolfgang Dressler: Introduction to Text Linguistics, Νέα Υόρκη 1981, 48-112. [26] Σχετικά με τα μόρια της αρχαίας ελληνικής σημείο αναφοράς παραμένει το αναλυτικό εγχειρίδιο του J. D. Denniston, The Greek Particles (Οξφόρδη 21954). [27] Διονυσίου Αλικαρνασσέως, Περί συνθέσεως ονομάτων, 4. Βλ. την ανάλυση του Casper C. de Jonge, Between Grammar and Rhetoric. Dionysius of Halicarnassus on Language, Linguistics and Literature, Leiden/Βοστόνη 2008, 251-328. [28] Donald J. Mastronarde, “A New Greek Grammar for Students and Teachers. Review of The Cambridge Grammar of Classical Greek”, Mnemosyne 73, 2020, 510-525.

Ανανεώνοντας τη διδακτική παράδοση: δύο νέα εγχειρίδια για την αρχαία ελληνική γλώσσα

Σύνδεση