Μια μικρή ιστορία της σύγχρονης Μέσης Ανατολής

Η σημερινή βία και αναταραχή στη Μέση Ανατολή εκφράζει μια σύγκρουση μεταξύ αντίπαλων ιδεών, μεταξύ του σύγχρονου έθνους-κράτους και μιας παλιάς, ιστορικής έννοιας του ισλαμικού χαλιφάτου. Στη σειρά ντοκιμαντέρ του Channel 4 του 2016, The Jihadist Next Door (Ο τζιχαντιστής της διπλανής πόρτας), βλέπουμε δύο μουσουλμάνους να τσακώνονται μεταξύ τους. Και οι δύο κατηγορούν τον άλλον ότι είναι «προδότης», ένα άτομο που προδίδει έναν σκοπό ή μια αρχή. Ο ένας είναι ο Μοχάμεντ Σαφίκ του Ιδρύματος Ραμαντάν, μιας αντι-ισλαμιστικής δεξαμενής σκέψης, ο οποίος επικρίνει τον άλλον ως «προδότη της χώρας της Μεγάλης Βρετανίας», της οποίας είναι πολίτης και κάτοχος διαβατηρίου. Ο άλλος, ο Χουράμ Μπατ, ο οποίος στη συνέχεια θα έπεφτε νεκρός χτυπημένος από μια σφαίρα της αστυνομίας κατά τη διάρκεια του τρομοκρατικού χτυπήματος στη Γέφυρα του Λονδίνου τον Ιούνιο του 2017, αποκαλεί τον Σαντίκ Καν «προδότη» επειδή συμβιβάστηκε με το «μη νόμιμο» και «παράνομο» κράτος του Ηνωμένου Βασιλείου και πρόδωσε την ούμμα, τη διεθνή κοινότητα των μουσουλμάνων. Σε αυτή την αντιπαράθεση, σε αυτόν τον καβγά μεταξύ ενός μουσουλμάνου ο οποίος αναγνωρίζει την ιδέα του έθνους-κράτους, και την πίστη και τις ευθύνες που του αναλογούν, και ενός μουσουλμάνου ο οποίος πιστεύει στην παλιά, ιστορική έννοια του ισλαμικού χαλιφάτου, όπου τα σύνορα είναι δυτικά ιμπεριαλιστικά κατασκευάσματα, που επιβάλλονται στην παγκόσμια αδελφότητα των θεοφοβούμενων μουσουλμάνων, βρίσκεται η ρίζα μεγάλου μέρους της σημερινής βίας και αναταραχής στη Μέση Ανατολή. Το 1990, στον απόηχο της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου και περίπου την εποχή του επιθανάτιου ρόγχου της Σοβιετικής Ένωσης, ο Φράνσις Φουκουγιάμα έγραψε και δημοσίευσε το θεμελιώδες έργο του Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος. Σε αυτό υποστήριζε ότι, με τον προφανή θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, η Δύση, που ορίζεται ευρέως ως η Βόρεια Αμερική και η Δυτική Ευρώπη, αλλά περιλαμβάνει επίσης άλλα μέλη της Αγγλόσφαιρας, την Ιαπωνία και κάποιους άλλους, είχε κερδίσει σε όλα τα μείζονα πολιτικά και οικονομικά επιχειρήματα. Οι φυλετικές, φεουδαρχικές, εθνικές, θρησκευτικές, ιμπεριαλιστικές και ιδεολογικές συγκρούσεις είχαν παρέλθει. Ήταν ένα εμπνευσμένο και με μεγάλη επιρροή όραμα, αν και η ενότητα για τον Τελευταίο Άνθρωπο προέβλεπε ότι, ελλείψει οποιουδήποτε ενοποιητικού ή ανώτερου σκοπού, η ανθρωπότητα πιθανόν κινδύνευε να κυλιστεί σε έναν ανόητο βούρκο ριάλιτι και διαδικτυακών αγορών. Οι πιο αισιόδοξες προβλέψεις του φάνηκαν να δικαιώνονται την επόμενη δεκαετία. Ο μονόλιθος του κομμουνισμού υπό την σοβιετική ηγεσία κατέρρευσε και η φιλελεύθερη δημοκρατία επικράτησε σε μεγάλες εκτάσεις της Λατινικής Αμερικής, της υποσαχάριας Αφρικής και της Άπω Ανατολής. Τα οφέλη της ελεύθερης αγοράς και της παγκοσμιοποίησης, συνοδευόμενα από την εξάπλωση του διαδικτύου φαίνονταν αυτονόητα. Τα επίπεδα απόλυτης φτώχειας μειώθηκαν και το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε. Υπήρξε αυξανόμενη διεθνής συνεργασία, και το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση επιτάχυναν την επέκτασή τους προς τα ανατολικά, στις παρυφές του ρωσικού «εγγύς εξωτερικού». Σε ένα σημαντικό και θεμελιώδες επίπεδο, η κοινωνία φαινόταν να έχει επιτύχει μια ικανοποιητική ισορροπία μεταξύ πολιτικής, θρησκείας, δικαίου, κοινότητας και ατόμου. Πολλοί παρατηρητές άκριτα ενστερνίστηκαν το αφήγημα αυτό. Μια Ιρανή με τσαντόρ ακολουθεί την οικογένειά της στο χιονοδρομικό κέντρο Τοχάλ κοντά στην Τεχεράνη, 26 Δεκεμβρίου 2014. Με την έναρξη της χιονοδρομικής περιόδου στο Ιράν, οι νέοι Ιρανοί κατευθύνονται προς τα χιονοδρομικά κέντρα, όπου οι κανόνες ενδυμασίας δεν είναι τόσο αυστηροί. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Abedin Taherkenareh Την ίδια περίπου περίοδο, ο Σάμιουελ Χάντινγκτον δημοσίευσε το εξίσου μεγάλης επιρροής, αλλά συνολικά πιο δυσοίωνο έργο του, Η σύγκρουση των πολιτισμών και η αναδιαμόρφωση της παγκόσμιας τάξης. Το βιβλίο αυτό επικεντρωνόταν στην ιδέα των ανταγωνιστικών και ενδεχομένως συγκρουόμενων πολιτισμών, με τον πολιτισμό να ορίζεται ως αυτό που περιλαμβάνει όσους μοιράζονται μια βαθιά αίσθηση εθνικής, θρησκευτικής, πολιτιστικής και ιστορικής συγγένειας, συχνά ισχυρότερη από οποιαδήποτε προσκόλληση σε ένα έθνος-κράτος. Σε αυτό το πλαίσιο, αντιλαμβανόταν τη Δύση ως έναν πολιτισμό που είχε ξεπεράσει τις συνθήκες της ανάπτυξής του υιοθετώντας έναν οικουμενισμό ο οποίος βασιζόταν όλο και περισσότερο στην υπεροχή του ατόμου, και συνεπαγόταν την αποκήρυξη πολλών πραγμάτων που είχαν ιστορικά καθορίσει τη Δύση. Η θεωρία ήταν ότι οι βασικές αξίες και τα δικαιώματα της Δύσης ήταν τόσο προφανή που ο παγκόσμιος θρίαμβός τους ήταν αναπόφευκτος. Ήταν η τελεολογική θεώρηση της ιστορίας των Ουίγων, επικαιροποιημένη για τον άνθρωπο του τέλους του 20ού αιώνα. Ο Χάντινγκτον ήταν πιο επιφυλακτικός, προειδοποιώντας ενάντια στην πεποίθηση ότι το ζήτημα είχε λυθεί. Επισήμανε ότι «η Δύση κέρδισε τον κόσμο, όχι με την ανωτερότητα των ιδεών ή των αξιών της ή της θρησκείας της... αλλά μάλλον με την ανωτερότητά της στην εφαρμογή οργανωμένης βίας. Οι Δυτικοί συχνά ξεχνούν αυτό το γεγονός – οι μη Δυτικοί δεν το ξεχνούν ποτέ». Αναγνώρισε μια τάση που θα γινόταν πιο έντονη καθώς ο κόσμος προχωρούσε στον 21ο αιώνα – ότι υπήρχε μια αυξανόμενη σειρά άμεσων απειλών εναντίον της μεταψυχροπολεμικής διευθέτησης και της «φιλελεύθερης παγκόσμιας τάξης που βασίζεται σε κανόνες» από άλλους πολιτισμούς με έντονη αίσθηση ιστορικού δικαιώματος. Αυτό το αίσθημα δικαιώματος βασιζόταν συχνά σε επιλεκτικά, αλλά ωστόσο έντονα αισθητά, ιστορικά αιτήματα και επιβουλές. Αναγνώρισε έναν ορθόδοξο πολιτισμό, με βάση τη Ρωσία, με συμμάχους στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο, και έναν σινικό πολιτισμό, ο οποίος σε μεγάλο βαθμό ομαδοποιείται γύρω από τον κινεζικό λαό των Χαν και τις περιφερειακές, και μάλιστα ευρύτερες, φιλοδοξίες του. Και οι δύο αντιπροσώπευαν παραδοσιακούς τύπους εξουσιών χωρίς οικουμενικές αξιώσεις. Αντίθετα, επέστησε την προσοχή σε έναν ισλαμικό πολιτισμό, σχολιάζοντας, με έμφαση, ότι «το Ισλάμ έχει αιματηρά σύνορα… και αιματηρά σπλάχνα». Ήταν, και θα γινόταν, όλο και πιο δύσκολο να μη συμφωνήσει κανείς με σημαντικά στοιχεία της τοποθέτησής του, όσο ζοφερά και αν ήταν. Η πρόκληση από την πλευρά του Ισλάμ ήταν ταυτόχρονα οικουμενική, με τις αξιώσεις του ότι είναι η τελευταία και πιο ολοκληρωμένη μορφή καθοδήγησης και κατεύθυνσης από τον Θεό, όσο και ιδιαίτερη, καθώς ο ισλαμικός κόσμος, σίγουρα στη Μέση Ανατολή, ήταν διχασμένος από θρησκευτικές και εθνικές διαιρέσεις, η καθεμία με τη δική της αίσθηση ιστορικού δικαιώματος. Όταν εξετάζουμε τους καθοριστικούς παράγοντες της ιστορικής εμπειρίας, μπορούμε να πούμε ότι «η γεωγραφία είναι ιστορία». Δεν είναι σε καμία περίπτωση ο μόνος καθοριστικός παράγοντας, αλλά είναι σημαντικός. Το πού ζει ένας λαός, είτε στα παράλια, είτε στα ορεινά, είτε στις εύφορες πεδιάδες των ποταμών, καθορίζει τόσο το τι κάνει, όσο το τι του συμβαίνει. Η γεωγραφική θέση δημιουργεί συμπεριφορές και αυτές οι συμπεριφορές έχουν συνέπειες. Αν και μεγάλο μέρος της ευρύτερης Μέσης Ανατολής και του Βορρά ταλανίζεται από αστάθεια, η περιοχή που σήμερα αντιμετωπίζει την πιο επείγουσα κρίση, τα εδάφη που βρίσκονται στην καρδιά της περιοχής που το Ισλαμικό Κράτος θεωρούσε ως το χαλιφάτο της, είναι επίσης εκείνα που αποτέλεσαν τη γενέτειρα του πολιτισμού. Η «γη μεταξύ των δύο ποταμών», ή αλλιώς η Μεσοποταμία, ήταν η πρώτη που δημιούργησε τον οικονομικό πλούτο που, σε συνδυασμό με τη συντονισμένη ανθρώπινη δραστηριότητα, γέννησε την διοίκηση, το κράτος και τα στρατιωτικά μέσα για την υπεράσπισή τους. Αν η γεωγραφία είναι ιστορία, τότε η ιστορία είναι πολιτική, δεδομένου ότι η αίσθηση του εαυτού ενός λαού και τα ιστορικά και πολιτιστικά σημεία αναφοράς του εξακολουθούν να έχουν σύγχρονη σημασία και να δημιουργούν και να διατηρούν νέες πολιτικές δυναμικές και τριβές. Η περιοχή από τα όρη Ζάγρος, κατά μήκος του Τίγρη και του Ευφράτη, μέχρι τη Μεσόγειο κυριαρχήθηκε, κατά την περίοδο της εξέλιξής της, από τους Φαραώ της Αιγύπτου, τους Αχαιμενίδες και τους Σασσανίδες της Περσίας, τα χαλιφάτα των Ομεϋαδών και των Αββασιδών των Αράβων και τους Οθωμανούς Τούρκους. Οι Άγιοι Τόποι ήταν ιεροί για τους Εβραίους, τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους, ενώ ο εθνοτικός ανταγωνισμός μεταξύ Περσών, Τούρκων και Αράβων επιδεινώθηκε περαιτέρω από το θρησκευτικό σχίσμα μεταξύ σουνιτών και σιιτών. Οι Άραβες, των οποίων την ηγεσία του σουνιτικού μουσουλμανικού κόσμου υφάρπαξαν οι Οθωμανοί, έτρεφαν ένα αίσθημα ταπείνωσης και πικρίας εναντίον των Τούρκων, ενώ και οι δύο περιφρονούσαν τους Ιρανούς γείτονές τους λόγω του εκ μέρους τους ενστερνισμού της «αίρεσης» του σιιτισμού. Η πολυπλοκότητα όλων αυτών των συσχετισμών μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων εντείνεται από την παρουσία πολλών ανθρώπων με μειονοτικές εθνικές ή θρησκευτικές ταυτότητες: Κούρδοι, Εβραίοι, Χριστιανοί, Δρούζοι, Μαρωνίτες, Γιαζίντι, Τουρκμένοι, Αλαουίτες. Δύο νεαρές Ιρανές δείχνουν τα μελανωμένα δάχτυλά τους μετά την ψήφο τους στις ιρανικές προεδρικές εκλογές σε εκλογικό τμήμα στην Τεχεράνη, 14 Ιουνίου 2013. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Abedin Taherkenareh Στο μεταξύ, εντός του σουνιτικού αραβικού κόσμου αναπτύχθηκε ένα άλλο σημαντικό ρήγμα μεταξύ των υπευθύνων για την καθημερινή αντιμετώπιση των προκλήσεων της διοίκησης, της οικονομίας, της διπλωματίας, του πολέμου και της ειρήνης και όσων θεωρούσαν τους εαυτούς τους θεματοφύλακες της θρησκευτικής ορθοδοξίας. Κάποια από αυτά τα ζητήματα απορροφήθηκαν από τις αυτοκρατορικές κρατικές δομές, όπου η έννοια του χαλίφη ενσωμάτωσε την ιδέα τόσο της κοσμικής όσο και της πνευματικής εξουσίας, με τον ισλαμιστή ηγέτη να υποστηρίζεται από ένα ισχυρό θρησκευτικό κατεστημένο, τους ουλεμάδες. Από την αρχή το γεγονός αυτό δημιούργησε τριβές, και οδήγησε σε μυθοπλασίες, σύμφωνα με την οποίες ο χαλίφης ήταν συχνά μια διακοσμητική φιγούρα και βιτρίνα για ισχυρότερες δυνάμεις στην κοινωνία. Τούτο κατέστη ακόμη πιο αισθητό όταν οι Αββασίδες χαλίφηδες μετακόμισαν στο Κάιρο μετά την άλωση της Βαγδάτης από τους Μογγόλους το 1258 και υποτάχθηκαν στους Μαμελούκους, μέχρι τη δική τους καταστροφή από τους Οθωμανούς το 1517. Σε αυτό το σημείο, η ηγεσία του σουνιτικού μουσουλμανικού κόσμου μετανάστευσε από τα αραβικά εδάφη στην Κωνσταντινούπολη, και οι Άραβες, στους οποίους ο Αλλάχ είχε μεταδώσει το μήνυμά του, μέσω του προφήτη του Μωάμεθ και του Κορανίου, υποβιβάστηκαν στο επίπεδο των παρατηρητών της ιστορίας για σχεδόν 400 χρόνια. Μια πιο ανθεκτική και σφοδρή πρόκληση για την ενότητα των Σουνιτών προήλθε από την σαλαφιστική τάση του Ισλάμ, η οποία αντιπροσώπευε ένα φάσμα φονταμενταλιστικών απόψεων που συνεχώς αναζητούσε έμπνευση από το ιδρυτικό δόγμα, τις αρχές και την ιστορία του Ισλάμ και η οποία επεδίωκε διαρκώς να μιμηθεί το παρελθόν για να αντιμετωπίσει τους συμβιβασμούς, τις αποτυχίες και τις απογοητεύσεις του παρόντος. Αυτή η τάση είχε πολύ σύγχρονες προεκτάσεις. Μια εκδήλωση του σαλαφισμού ήταν οι διδασκαλίες του Μοχάμαντ ιμπν Αμπντ αλ Ουαχάμπ, του ιδρυτή της φονταμενταλιστικής ιδεολογίας του ουαχαμπισμού, οι οπαδοί του οποίου συμμάχησαν με την ισχυρή οικογένεια Αλ Σαούντ τον 18ο αιώνα και οι απόγονοί της κατέληξαν να κυριαρχήσουν στην αραβική χερσόνησο και μαζί με αυτήν στις δύο ιερές πόλεις της Μέκκας και της Μεδίνας. Μια πιο σύγχρονη τάση είδε την άνοδο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, η οποία επιδίωξε την πολιτική εξουσία μέσω σύγχρονων πολιτικών θεσμών, προκειμένου να προωθήσει μια ισλαμιστική ατζέντα. Αν και υιοθέτησαν μακρόπνοη προοπτική, αυτή εξακολουθούσε να συνεπάγεται έναν συμβιβασμό μεταξύ της φιλοδοξίας της διατήρησης της παγκόσμιας μουσουλμανικής κοινότητας και της πραγματικότητας να πρέπει να χρησιμοποιηθούν τα εργαλεία της σύγχρονης κατασκευής του κράτους. Οι πιο βίαιοι και ακραίοι ήταν όσοι ασπάζονταν την ιδεολογία των τακφίρι, οι οποίοι απέρριπταν ολόκληρη την έννοια του έθνους-κράτους στον μουσουλμανικό κόσμο ως αθέμιτη, και επεφύλασσαν για τον εαυτό τους το δικαίωμα να ορίζουν κάθε πολιτική ή πολιτιστική δραστηριότητα που θεωρούσαν «αντι-ισλαμική» ως αιρετική και υποκείμενη σε αυστηρές κυρώσεις και αντίποινα. Η φιλοσοφία αυτή, η οποία ενισχύθηκε από τον αγώνα των μουτζαχεντίν εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν, ενέπνευσε την Αλ Κάιντα και, με τη σειρά της, το Ισλαμικό Κράτος. Όπως σφυρηλατήθηκαν περαιτέρω στα πύρινα χωνευτήρια του Ιράκ, της Αραβικής Άνοιξης και του εμφυλίου πολέμου της Συρίας, η Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος σύντομα βρέθηκαν σε βίαιη αντιπαράθεση για το ποια ομάδα ήταν ο πιο άτεγκτος θεματοφύλακας της σουνιτικής ισλαμικής ορθοδοξίας. Στον απόηχο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρευσε και, μαζί με αυτήν, η μυθοπλασία ενός πολιτικού χαλιφάτου με ένα πρόσωπο που διεκδικούσε την ηγεσία όλων των μουσουλμάνων. Αυτό δεν εμπόδισε τους σαλαφιστές να εξακολουθούν να φιλοδοξούν να αναδημιουργήσουν τις ένδοξες ημέρες των πρώτων διαδόχων του προφήτη Μωάμεθ. Στη θέση της τουρκικής αυτοκρατορίας, οι νικητές Δυτικοί Σύμμαχοι εισήγαγαν την ξένη έννοια του έθνους-κράτους, που βασιζόταν στην ιδέα της εθνικής αυτοδιάθεσης για ομάδες αποτελούμενες από εθνοτικά ή θρησκευτικά ομοιογενείς λαούς. Δυστυχώς, αυτή η ιδέα υπονομεύτηκε σε μεγάλο βαθμό από υψηλές δόσεις ιμπεριαλιστικής ιδιοτέλειας. Στη Βόρεια Αφρική, η αρπαγή των εδαφών των οθωμανικών επαρχιών τον 19ο αιώνα έδωσε σταδιακά τη θέση της στη δημιουργία του Μαρόκου, της Αλγερίας, της Τυνησίας, της Λιβύης, της Αιγύπτου και του Σουδάν ως ανεξάρτητων κρατών. Στην Αραβία, τα βρετανικά προτεκτοράτα των φυλών έγιναν τα κράτη του Κόλπου, ενώ το Βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας επιβλήθηκε επί της φιλοδοξίας των Χασεμιτών, συνδέοντας τη θρησκευτική ορθοδοξία με τον τεράστιο πετρελαϊκό πλούτο. Στην περιοχή της Μεσοποταμίας και των Αγίων Τόπων, δημιουργήθηκαν νέα πολιτικά οικοδομήματα με τη μορφή του Ιράκ, της Συρίας και της Υπεριορδανίας, ενώ η Κοινωνία των Εθνών έδωσε Εντολή για τη δημιουργία μιας εμβρυϊκής εστίας για τον εβραϊκό λαό, σύμφωνα με τις προθέσεις της Διακήρυξης Μπάλφουρ. Αν και τα σύνορα των νέων κρατών συχνά ακολουθούσαν τα όρια των παλαιών οθωμανικών επαρχιών, στο εσωτερικό τους περιείχαν πολλαπλές ιστορικές τριβές και μια εκτεταμένη έλλειψη εμπιστοσύνης. Τα νέα έθνη με αξιώσεις για κρατική υπόσταση, τα νέα εθνικά σύνορα, τα οποία έθεταν περιορισμούς στις προηγουμένως ρευστές αλληλεπιδράσεις και μετακινήσεις, και οι νέες υποχρεώσεις απέναντι στις νέες εθνικές κυβερνήσεις δημιούργησαν ένα πλήθος αντικρουόμενων συμφερόντων. Οι λαοί της περιοχής πάντα είχαν πολλαπλές ταυτότητες, από τις οποίες η εθνικότητα ήταν τώρα η πιο πρόσφατη και, συχνά, η λιγότερο ισχυρή. Ενώ η εθνική ταυτότητα ενισχύθηκε, ιδίως κατά την εποχή του παναραβισμού και υπό το καθεστώς των κομμάτων Μπάαθ της Συρίας και του Ιράκ, οι δεσμοί και οι απαιτήσεις της οικογένειας, της φυλής, της φατρίας και της θρησκείας ήταν συχνά ισχυρότεροι, ιδίως σε περιόδους απειλών και κινδύνων. Αυτό δεν ισχύει μόνο για την Μέση Ανατολή, ούτε μόνο για τον 21ο αιώνα, αλλά η διπλή πίστη στην οικουμενικότητα μιας θρησκείας, στην προκειμένη περίπτωση του Ισλάμ, και στην οικογένεια, με την ευρύτερη έννοια, ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τις αντιλήψεις του ολοένα και πιο κοσμικού δυτικού κόσμου και την έμφαση που προσδίδει στο άτομο και τα δικαιώματά του. Ο Ψυχρός Πόλεμος, ο αμείλικτος πολιτικός έλεγχος από ηγέτες όπως ο Νάσερ, ο Χαφέζ Άσαντ και ο Σαντάμ Χουσεΐν, καθώς και ο κοινωνικός και πολιτικός συντηρητισμός μεγάλου μέρους της Μέσης Ανατολής, περιόρισαν και συγκράτησαν μεγάλο μέρος αυτής της έντασης. Ωστόσο, αυτές οι φυγόκεντρες δυνάμεις πήραν ώθηση τη δεκαετία του 1980 με την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν και την εξάπλωση του σουνιτικού σαλαφισμού ως αποτέλεσμα του πολέμου στο Αφγανιστάν και της ισλαμικής επιτυχίας εναντίον της «άθεης» Σοβιετικής υπερδύναμης. Η ένταση μεταξύ κοσμικών και ισλαμιστών στην Τουρκία ανέτρεψε την ιδέα ότι θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένα επιτυχημένο πολιτικό μοντέλο ικανό να απορροφήσει τόσο ισχυρές εθνικές όσο και θρησκευτικές ταυτότητες. Η συνεχιζόμενη αραβοϊσραηλινή αντιπαράθεση, που μεγεθύνεται μέσα από το πρίσμα των Παλαιστινίων και των σιιτών του νότιου Λιβάνου, επίσης ανάγκασε τους λαούς να αποφασίσουν αν ταυτίζονται με μια εθνικότητα, μια θρησκεία, μια σέχτα ή μια εθνοτική ομάδα. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η 11η Σεπτεμβρίου και η συμμαχική εισβολή και κατοχή του Ιράκ το 2003, επιδείνωσαν τις διαφαινόμενες εντάσεις στην περιοχή. Η βία, η οποία προηγουμένως εκδηλωνόταν μεταξύ κρατών ή ασκούνταν από κράτη εναντίον των δικών τους λαών, εξαπλώθηκε τώρα πέρα από τα εθνικά σύνορα. Τα σύνορα στους χάρτες, που φάνταζαν τόσο μόνιμα και καθησυχαστικά σταθερά στα δυτικά μυαλά, αποδείχθηκε ότι είχαν λιγότερη σημασία για εκείνους που ζούσαν εκατέρωθεν αυτών. Καθώς εξαπλωνόταν το χάος, Τούρκοι, Άραβες και Πέρσες, Σουνίτες και Σιίτες, επενέβησαν για να παίξουν ένα ακόμη επεισόδιο στην ιστορία των ιστορικών τους αξιώσεων και ανταγωνισμών. Η δημοκρατία, τουλάχιστον με τη μορφή των εκλογών, που προηγουμένως χρησιμοποιούνταν από τους αυταρχικούς ηγέτες για να παρέχουν μια επίφαση αξιοπιστίας στα φαύλα καθεστώτα τους, αποδείχθηκε τώρα ότι απλώς ενσωμάτωνε μια νοοτροπία «ο νικητής τα παίρνει όλα», δίνοντας τη δυνατότητα σε ιστορικά καταπιεσμένους ανθρώπους να εκδικηθούν τους προηγούμενους δυνάστες τους. Οι εκκλήσεις για εθνική αλληλεγγύη αποδείχθηκαν ανίσχυρες απέναντι στις θρησκευτικές διαιρέσεις, οι οποίες βασίζονταν σε αιώνες καχυποψίας. Η κοσμικότητα, η προστασία των μειονοτήτων και τα ζητήματα ισότητας των φύλων, τα οποία είχαν, σε μικρό βαθμό, αποτελέσει χαρακτηριστικό γνώρισμα των καθεστώτων Άσαντ και Σαντάμ Χουσεΐν, παραμερίστηκαν επίσης από τη βία των φονταμενταλιστών εξτρεμιστών που προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την πολιτική αναταραχή για να επιβάλουν τη δογματική ορθοδοξία τους. Η Αραβική Άνοιξη προκάλεσε άλλο ένα γύρισμα του τροχού. Παρ’ όλη την εμπειρία και τα δεδομένα της προηγούμενης δεκαετίας σχετικά με την επιφανειακή αξία της εθνικότητας απέναντι στον εθνοτικό και θρησκευτικό σεχταρισμό, η Δύση επέλεξε να τοποθετηθεί στη «σωστή πλευρά της ιστορίας», εμφανώς αγνοώντας τα πιο πρόσφατα διδάγματα του Ιράκ. Επικροτώντας τα πιο ηχηρά και ελκυστικά στοιχεία των κινητοποιήσεων, παρέλειψαν να αναγνωρίσουν ή να ταυτοποιήσουν τα σκοτεινά στοιχεία που επιδίωκαν να επωφεληθούν από την αμφισβήτηση της πολιτικής εξουσίας. Οι προθέσεις ήταν αξιέπαινες, αλλά οι συνέπειες ήταν ολέθριες. Η ρηχότητα των εθνικών θεσμών αποκαλύφθηκε και η βία κατέληξε σε τρομερά επίπεδα απωλειών, οδηγώντας σε τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών εκτοπισμένων στο εσωτερικό και προσφύγων στο εξωτερικό. Με διαφορετικούς τρόπους, η Αίγυπτος, η Τουρκία, το Ιράν και η Σαουδική Αραβία απορρόφησαν τις εντάσεις και διατήρησαν τη σταθερότητα. Τα μικρότερα κράτη του Κόλπου διέθεταν χρήματα και μια δομή φυλών που συσπειρώθηκαν γύρω από τους μονάρχες, επιτρέποντάς τους να αντέξουν την κρίση. Ο Λίβανος, ο οποίος είχε ήδη βιώσει τον αιματηρό όλεθρο ενός μακροχρόνιου εμφυλίου πολέμου, κατάφερε να ακροβατήσει στο χείλος του γκρεμού και να απομακρυνθεί από την άβυσσο. Δυστυχώς, ο σιιτικός σεχταρισμός της κυβέρνησης της Βαγδάτης και η κατασταλτική απάντηση του Μπασάρ Άσαντ στη Δαμασκό, αποτέλεσαν κοινή αφορμή για τους σουνίτες να αμφισβητήσουν και τις δύο κυβερνήσεις. Η προηγούμενη επιτυχία κατά της Αλ Κάιντα στο Ιράκ εξανεμίστηκε, και η ίδια ιδεολογία των τακφίρι αναδύθηκε ξανά για να αμφισβητήσει τα εθνικά σύνορα με τη μορφή του Ισλαμικού Κράτους. Για άλλη μια φορά, οι πιο βίαιοι υποστηρικτές της ούμμα θα συγκρούονταν με το έθνος-κράτος, αυτή τη φορά απευθύνοντας έκκληση και σε μουσουλμανικές κοινότητες σε μη μουσουλμανικές χώρες, και προβάλλοντας μια έννοια ισλαμικής πίστης που, σε πολλές περιπτώσεις, υπερέβαινε την αφοσίωση στην εθνικότητα των πολιτών. Υπάρχει κρίση στη Μέση Ανατολή και στον ισλαμικό πολιτισμό, η οποία βασίζεται σε παλιές εθνοτικές και θρησκευτικές διαιρέσεις. Ένας ιστορικός θρησκευτικός οικουμενισμός έχει αμφισβητηθεί από την επιβολή και την υιοθέτηση ξένων κρατικών δομών που έχουν αμφισβητήσει βαθιά ριζωμένες ιδέες ταυτότητας και πίστης. Αυτός ο συνδυασμός, και οι συνέπειές του, θα ήταν ήδη αρκετά δύσκολο να αντιμετωπιστούν ακόμη και αν η ευρύτερη διεθνής κοινότητα ήταν σε θέση να δράσει συντονισμένα, πράγμα που δεν γίνεται, δεδομένου του αυξανόμενου ανταγωνισμού και των τριβών μεταξύ της Δύσης και των πολιτισμών της Ρωσικής Ορθοδοξίας και της Κίνας. Είναι δύσκολο να μην είναι κανείς απαισιόδοξος. Οι μόνιμες επιρροές της γεωγραφίας και της ιστορίας είναι ξεκάθαρες, αλλά οι συνέπειες επιτείνονται από τα μεγέθη των αριθμών και της αύξησης των πληθυσμών. Η δημογραφία είναι το πεπρωμένο, όπως έχει ειπωθεί, και είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς η περιοχή και οι χώρες εντός της θα μπορέσουν να δημιουργήσουν τα πολιτικά, οικονομικά ή κοινωνικά μοντέλα που θα αντεπεξέλθουν στις ελπίδες τόσων νέων ανθρώπων και, ως εκ τούτου, θα κερδίσουν την ευρεία εμπιστοσύνη των πολιτών. Εν όψει αυτού του διλήμματος, η συναισθηματική σαγήνη της θρησκευτικής ταυτότητας στο πλαίσιο της ούμμα μπορεί κάλλιστα να εξακολουθεί να διαψεύδει τις φιλοδοξίες του οικοδομήματος του έθνους-κράτους. © 2025 Sir Simon Mayall / Engelsberg Ideas — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Το άρθρο του Sir Simon Mayall, “A little history of the modern Middle East” δημοσιεύθηκε στο Engelsberg Ideas στις 26 Μαρτίου 2021.

Μια μικρή ιστορία της σύγχρονης Μέσης Ανατολής

Σύνδεση