Φαντάσματα της παλιάς Μέσης Ανατολής

Ο κοσμοπολιτισμός της παλιάς Μέσης Ανατολής βρίσκεται στο τελικό στάδιο της παρακμής. Τα βάσανα της αρμενικής κοινότητας της Συρίας είναι το πιο πρόσφατο σύμπτωμά της. Ένα χριστουγεννιάτικο δέντρο δεσπόζει πάνω από την Πλατεία Δημοκρατίας στο Ερεβάν, την πρωτεύουσα της Αρμενίας, και λάμπει με χιλιάδες λευκά φωτάκια. Χίλια εξακόσια χιλιόμετρα μακριά, στη Δαμασκό της Συρίας, ο Αχμέντ αλ-Σαράα, ο ισλαμιστής ηγέτης των ανταρτών, άλλοτε γνωστός ως Αμπού Μοχάμεντ αλ-Τζολάνι, συναντά τους χριστιανούς κληρικούς της χώρας, καθώς εκατομμύρια Σύριοι γιορτάζουν το τέλος του καθεστώτος Άσαντ. Μεταξύ αυτών των δύο τόπων και των Χριστουγέννων τους βρίσκονται δεκάδες χιλιάδες Αρμένιοι της Συρίας, μέρος του κατακερματισμένου καλειδοσκόπιου που έχει διασκορπιστεί μεταξύ των δύο χωρών και πέρα από αυτές. Οι Αρμένιοι, οι οποίοι γιορτάζουν σήμερα τα Χριστούγεννα στην Αρμενική Αποστολική Εκκλησία, αποτελούν μέρος του συνονθυλεύματος εθνών, θρησκειών και γλωσσών που κάποτε αποτελούσε όχι μόνο τη Συρία, αλλά ολόκληρη την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Για πέντε αιώνες η Οθωμανική Αυτοκρατορία κυβέρνησε όχι μόνο εκατομμύρια μουσουλμάνους, αλλά και εκατομμύρια Εβραίους και χριστιανούς διαφόρων δογμάτων, καθώς και σέχτες του σιιτικού Ισλάμ. Το 1906, όταν ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας έφτασε στο αποκορύφωμά του, στα 20,4 εκατομμύρια, περίπου τα τρία τέταρτα ήταν μουσουλμάνοι και το υπόλοιπο ένα μίγμα Βουλγάρων, Ελλήνων, Αρμενίων, Τσιγγάνων και άλλων. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ανέθετε τη διοίκηση των μειονοτήτων μέσω του συστήματος των μιλλέτ. Τα μιλλέτια ήταν ημιαυτόνομες κοινότητες που είχαν τη δυνατότητα να ρυθμίζουν τις δικές τους θρησκευτικές υποθέσεις, αλλά οι οποίες επίσης υποχρεώνονταν να πληρώνουν επιπλέον φόρους, έχοντας λιγότερα νομικά δικαιώματα από τους μουσουλμάνους πολίτες της αυτοκρατορίας. Οι Αρμένιοι αριθμούσαν περίπου δύο εκατομμύρια στην Μικρά Ασία και την Κωνσταντινούπολη μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα και είχαν αναδειχθεί σε εξέχουσες θέσεις στον τραπεζικό και επιχειρηματικό τομέα. Το προστατευόμενο καθεστώς τους έληξε με την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μεταξύ της άνοιξης του 1915 και του φθινοπώρου του 1916, έως και 1,5 εκατομμύριο Αρμένιοι και άλλοι χριστιανοί σφαγιάστηκαν ή απελάθηκαν από την Μικρά Ασία. Δεκάδες χιλιάδες πέρασαν πέρα από τα νότια σύνορα στη Συρία, διευρύνοντας την υπάρχουσα αρμενική κοινότητα και μετατρέποντάς την στην τέταρτη μεγαλύτερη εθνοτική ομάδα της χώρας και σε μία από τις μεγαλύτερες αρμενικές διασπορές στον κόσμο. Ερείπια της χριστιανικής συνοικίας στη Δαμασκό όπου διακρίνονται τμήματα της Ελληνικής Εκκλησίας, 1862. Φωτογράφος Francis Bedford. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου. Πριν από το 2011, στη Συρία του Μπασάρ αλ Άσαντ ζούσαν έως και 100.000 Σύροι Αρμένιοι, ανάλογα με ποια στοιχεία πιστεύει κανείς. Ο Σαρκίς Μπαλκιάν, ο οποίος παρακολουθεί την κοινότητα και τις μεταναστεύσεις της, επιμένει ότι οι αριθμοί αυτοί ήταν μια σκόπιμη υπερεκτίμηση για το καθεστώς. Ο Άσαντ, όπως και πριν από αυτόν ο πατέρας του, Χαφέζ, εκμεταλλευόταν την κοσμοπολίτικη κληρονομιά της Συρίας, χειραγωγώντας τις μειονοτικές ομάδες και υποδαυλίζοντας τους φόβους τους για τους σουνίτες μουσουλμάνους, οι οποίοι αποτελούν την πλειονότητα της χώρας. Μοίραζε επίσης οικονομικές και πολιτικές χάρες, ιδίως στη δική του σέχτα, τους Αλαουίτες, οπαδούς ενός κλάδου του σιιτικού Ισλάμ. Ο Μπαλκιάν υπολογίζει ότι ο πραγματικός αριθμός των Αρμενίων πριν από τον εμφύλιο ήταν περίπου 70-80.000, με τη μεγαλύτερη κοινότητα να συγκεντρώνεται στην πόλη του, το Χαλέπι. Εκεί, η αρμενική συνοικία Ζντεϊντέ φιλοξενούσε περίπου 50.000 Σύρους Αρμένιους, καθώς και μνημεία όπως την Αρμενική Αποστολική Εκκλησία των Σαράντα Μαρτύρων του 15ου αιώνα. Αν και, όπως οι περισσότερες χριστιανικές κοινότητες, οι Αρμένιοι σε μεγάλο βαθμό απείχαν από τις συγκρούσεις, η Ζντεϊντέ δέχθηκε συνεχείς επιθέσεις με ρουκέτες μετά την εισβολή των ανταρτών σε τμήματα της πόλης το 2012. Οι μειονότητες της πόλης, συμπεριλαμβανομένων των Αρμενίων, τρομοκρατήθηκαν υπό τον φόβο του ΙΣΙΣ, της Αλ Κάιντα και άλλων ισλαμιστικών ομάδων. Οι περισσότεροι έφυγαν, ορισμένοι με πτήσεις που μίσθωσε η κυβέρνηση της Αρμενίας. Μέχρι τη στιγμή που ο Άσαντ εγκατέλειψε τη χώρα του στις 8 Δεκεμβρίου, είχαν απομείνει στη Συρία 15.000 έως 35.000 Αρμένιοι. Οι περισσότεροι που έφυγαν πήγαν πρώτα στην Αρμενία, η οποία προσέφερε αυτομάτως προστασία και υπηκοότητα. Περίπου το ένα τρίτο παρέμεινε εκεί· οι υπόλοιποι μετακινήθηκαν στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Οι Σύροι Αρμένιοι με τους οποίους μίλησα στο Ερεβάν, μια εβδομάδα μετά την ξαφνική πτώση του Άσαντ, ήταν συγκρατημένα αισιόδοξοι για το μέλλον. Το καθεστώς του Άσαντ τρομοκρατούσε τους πάντες, μου είπαν, ακόμη και μειονότητες όπως οι Αρμένιοι, τις οποίες δήθεν προστάτευε. Κανείς δεν θρηνούσε για την αποχώρηση του Άσαντ. Όμως γνώριζαν επίσης τις ρίζες της ομάδας που τώρα ελέγχει την χώρα. Η Χαγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ ήταν το παράρτημα της Αλ Κάιντα στη Συρία προτού ο Αλ Σαράα προχωρήσει σε μια ριζοσπαστική ανανέωση της εικόνας της. Τώρα φοράει κοστούμια δυτικού τύπου και δεσμεύεται να προστατεύσει τα δικαιώματα των μειονοτήτων, αν και ορισμένα πρώτα διατάγματα και διορισμοί στη μεταβατική κυβέρνησή του παραπέμπουν σε ένα είδος νόμου της Σαρία· βίντεο που έχουν δημοσιευτεί στο διαδίκτυο φαίνεται να δείχνουν τον νέο υπουργό Δικαιοσύνης, τον Σαντί αλ Ουαΐζι, να επιβλέπει τη θανατική ποινή που επιβλήθηκε σε δύο γυναίκες το 2015 για μοιχεία και πορνεία. Όλοι στο Ερεβάν περιμένουν να δουν πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα προτού αποφασίσουν αν θα επιστρέψουν. Η οικογένεια του Μπαλκιάν έχει ήδη πουλήσει το σπίτι της στο Χαλέπι. Η κυβέρνηση της Αρμενίας έκλεισε το προξενείο της στη Δαμασκό την ημέρα που ο Άσαντ εγκατέλειψε την χώρα και απέσυρε τις ανθρωπιστικές ειρηνευτικές δυνάμεις από το Χαλέπι, όπου είχαν αναπτυχθεί από το 2019 για να προστατεύσουν την εναπομείνασα κοινότητά της. «Η συντριπτική πλειονότητα των Αρμενίων που παραμένουν σήμερα στη Συρία είναι εκείνοι που δεν έχουν πλέον τα οικονομικά μέσα να μεταναστεύσουν αλλού», δήλωσε ο Μπαλκιάν. «Θα αποφασίσουν ανάλογα με το τι είδους νόμοι ή περιορισμοί θα επιβληθούν ή δεν θα επιβληθούν. Κάποιοι σίγουρα θα φύγουν. Κάποιοι μπορεί να επιστρέψουν». Όσοι μείνουν ή επιστρέψουν θα κατοικήσουν σε συρρικνωμένες κοινότητες. Για πολλούς, το ερώτημα δεν είναι αν ο κοσμοπολιτισμός στη Συρία μπορεί να διασωθεί, αλλά αν αξίζει το προσωπικό κόστος για να γίνει αυτό. Ο κοσμοπολιτισμός φαίνεται να βρίσκεται σε τελική αποσύνθεση σε όλη τη Μέση Ανατολή· ο αποδεκατισμός της αρμενικής κοινότητας της Συρίας είναι απλώς η πιο πρόσφατη οπισθοδρόμηση. Το χάος αυτού του αιώνα και η άνοδος του ριζοσπαστικού ισλαμισμού, ιδιαίτερα στο Ιράκ και τη Συρία, επιτάχυνε τη φυγή των μειονοτήτων. Αλλά η διαδικασία είχε ξεκινήσει τον 19ο αιώνα, λέει ο Μιχαήλ Βατικιώτης, συγγραφέας του βιβλίου Lives Between the Lines: «Η πίεση των Δυτικοευρωπαίων προς τους Οθωμανούς ανάγκασε την Υψηλή Πύλη» –την κεντρική κυβέρνηση της αυτοκρατορίας– «να επιβάλει μια πιο αποκεντρωμένη γραφειοκρατική διακυβέρνηση στη Μέση Ανατολή, η οποία στη συνέχεια τροφοδότησε τον εκκολαπτόμενο ισλαμικό και αργότερα τουρκικό εθνικισμό που τροφοδότησε την αντιχριστιανική βία στα μέσα του 19ου αιώνα». Το 1860, οι μουσουλμάνοι στράφηκαν εναντίον των χριστιανών γειτόνων τους κατά τη διάρκεια ενός τριήμερου πογκρόμ στη Δαμασκό. Την ίδια χρονιά σημειώθηκε επίσης βία μεταξύ Χριστιανών και Δρούζων στα βουνά του Λιβάνου, και αυτά τα δύο γεγονότα «οδήγησαν στη συνέχεια στις μεγάλες γενοκτονίες των Αρμενίων και των Ελλήνων στην Μικρά Ασία». Ο Βατικιώτης γράφει από προσωπική σκοπιά. Είναι γιος ενός ελληνορθόδοξου Παλαιστίνιου πατέρα και μιας Εβραίας μητέρας από την Αίγυπτο μέσω Ιταλίας. Η ιστορία του είναι μια περίπλοκη, κατά κάποιο τρόπο τυπική, ιστορία της παλιάς Μέσης Ανατολής. Αλλά η εγγενής πολιτιστική πολυμορφία που περιγράφει μέσα από τα οικογενειακά του πορτρέτα έχει διαβρωθεί μετά την κατάρρευση του οθωμανικού συστήματος των μιλλετιών, όσο ατελής κι αν ήταν. Η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948 επέφερε ένα ακόμη πλήγμα, θέτοντας τους Παλαιστίνιους σε δεύτερη μοίρα και απομακρύνοντάς τους από τα πατρογονικά τους εδάφη. Τα κοσμικά έθνη-κράτη που αντικατέστησαν την αυτοκρατορία, συμπεριλαμβανομένης της Συρίας του Άσαντ, χρησιμοποίησαν τον σεχταρισμό «ως χρήσιμο κρατικό εργαλείο», λέει. Στην Τουρκία, στον μαραζωμένο πυρήνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα εξαφανισθέντα μιλλέτια έχουν αφήσει τα ίχνη τους. Στο κέντρο μιας πόλης στα ανατολικά της Μικράς Ασίας, όπου σφαγιάστηκαν 50.000 έως 60.000 Αρμένιοι, τα απομεινάρια από τους τοίχους μιας αλλοτινής μεγάλης εκκλησίας χρησιμοποιούνται τώρα ως περίμετρος για έναν χώρο στάθμευσης που χρεώνει 50 τουρκικές λίρες την ώρα. Πολλοί από τους αρχαίους αμπελώνες που κάποτε φρόντιζαν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι –οι αμπελουργοί της αυτοκρατορίας– περιήλθαν σε μουσουλμάνους αγρότες, οι οποίοι αντ’ αυτών καλλιεργούσαν τα σταφύλια ως φρούτα ή για πετιμέζι. Κατά την τελευταία δεκαετία, και εν μέσω των τιμωρητικών νόμων του Ερντογάν για το αλκοόλ, μια γενιά νέων Τούρκων οινόφιλων αγόρασαν ή ανέκτησαν τα αμπέλια για την παραγωγή κρασιού, ανακαλύπτοντας εκ νέου τις ποικιλίες σταφυλιών που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες και οι Αρμένιοι. Στην Κωνσταντινούπολη, τα φαντάσματα εμφανίζονται σε απροσδόκητα μέρη. Αν περιπλανηθείτε στα σοκάκια των εσωτερικών συνοικιών θα βρείτε εκκλησίες, συναγωγές και ετοιμόρροπα ξύλινα σπίτια που κάποτε ανήκαν σε ελληνικές οικογένειες που εκδιώχθηκαν από την πόλη και την Τουρκία κατά τη διάρκεια των πογκρόμ των δεκαετιών 1950 και 1970. Η κυβέρνηση στην Άγκυρα ακόμα επιδεικνύει τα λείψανα του οθωμανικού κοσμοπολιτισμού σαν μπιχλιμπίδια, στέλνοντας συγχαρητήρια στις μειονότητές της για τις θρησκευτικές τους γιορτές. Το 2023 άνοιξε η πρώτη νέα εκκλησία μετά από εκατό χρόνια σε τουρκικό έδαφος, ωστόσο τα τελευταία χρόνια ο Ερντογάν έχει επίσης μετατρέψει αρχαίες εκκλησίες, συμπεριλαμβανομένης της Αγίας Σοφίας, που κάποτε ήταν η έδρα του ανατολικού χριστιανισμού, σε τζαμιά. Οι εκκλησίες και οι συναγωγές που εξακολουθούν να λειτουργούν φυλάσσονται πίσω από συρματοπλέγματα, υπό τη συνεχή απειλή επιθέσεων από ριζοσπάστες ισλαμιστές. Τα ανθρώπινα φαντάσματα είναι πιο επίμονα. Κατά τη διάρκεια ενός γεύματος με θέα τον θυελλώδη Βόσπορο, ένα απόγευμα του Δεκεμβρίου, μια μεσήλικη και μεσοαστή Κωνσταντινουπολίτισσα μου διηγήθηκε πώς μια μουσουλμανική οικογένεια έσωσε προστατεύοντας την Αρμένισσα γιαγιά της, η οποία είχε μείνει ορφανή το 1915, καθώς τα πογκρόμ προχωρούσαν σε όλη την Μικρά Ασία. Μεγάλωσε ως Τουρκάλα μουσουλμάνα, αλλά δεν ξέχασε ποτέ την αρμενική καταγωγή της και μιλούσε στα εγγόνια της γι’ αυτό με αρκετή άνεση. «Αλλά ήταν πάντα διαφορετική από τις άλλες ηλικιωμένες γυναίκες, με τον τρόπο που στεκόταν όρθια και ντυνόταν καλά», είπε. Στην Τουρκία, τα τελευταία χρόνια, πολλοί έχουν αρχίσει να ψάχνουν τις οικογενειακές τους ρίζες με το προαίσθημα ότι μπορεί να αποκαλύψουν μυστικά αιώνων. Στο Ντιγιαρμπακίρ, την de facto πρωτεύουσα της κουρδικής περιοχής και κάποτε έδρα μιας μεγάλης αρμενικής κοινότητας, μια μικρή ομάδα Κούρδων ασπάστηκαν τον χριστιανισμό ανακαλύπτοντας την αρμενική καταγωγή τους. Οι απόγονοι κάποιων Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης που εκδιώχθηκαν στα μέσα του 20ού αιώνα επέστρεψαν για να διεκδικήσουν τις περιουσίες τους και την τουρκική υπηκοότητα – η κυβέρνηση Ερντογάν εισήγαγε αυτό το δικαίωμα τη δεκαετία του 2000, κατά την πρώτη φιλελεύθερη δεκαετία του. Και σε ολόκληρη την Τουρκία και πέρα από αυτήν, μικροί θύλακοι μειονοτήτων παραμένουν στα πατρογονικά τους εδάφη, προσπαθώντας να βρουν καταφύγιο σε οποιοδήποτε νέο καθεστώς αναλάβει στην εξουσία. Οι ξεθωριασμένοι απόηχοι του κοσμοπολιτισμού αναπόφευκτα θα συνεχίσουν να ζουν, λέει η συρο-βρετανίδα μυθιστοριογράφος Ράνα Χαντάντ· το ερώτημα είναι με ποια μορφή. «Δεν μπορούμε ποτέ να έχουμε ένα μονοπολιτισμικό, μονοθρησκευτικό κράτος σε αυτόν τον πλανήτη στον 21ο αιώνα. Δεν είναι ρεαλιστικό. Ακόμη και αυτό που προσπαθεί να κάνει το Ισραήλ είναι μια φαντασίωση», λέει η Χαντάντ. «Σε αυτόν τον εξαιρετικά διασυνδεδεμένο κόσμο πρέπει υπάρχει κοσμοπολιτισμός. Ιδανικά ο στόχος είναι να μην υπάρχει υπό καθεστώς ολοκληρωτικής θρησκευτικής ή κοσμικής ιδεολογίας». Η τύχη της Δαμασκού και του Ερεβάν, και των ανθρώπων που ζουν ανάμεσά στις δύο, συνδέεται για άλλη μια φορά μέσω της Κωνσταντινούπολης. Έναν αιώνα μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923 που σήμανε το τέλος του Χαλιφάτου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προσπαθεί να επαναφέρει μια σουλτανική επιρροή σε όλη την περιοχή. Από την αρχή της Αραβικής Άνοιξης μαζί με τον πρώην υπουργό Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου, υποστήριξαν ομάδες της αντιπολίτευσης που συνδέονται με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, ένα παγκόσμιο ισλαμιστικό δίκτυο με το οποίο και οι δύο άνδρες έχουν στενές σχέσεις. Στην Αίγυπτο, η Αδελφότητα ανήλθε για σύντομο διάστημα στην εξουσία με τον Μοχάμεντ Μόρσι, ο οποίος αντικατέστησε τον ανατραπέντα δικτάτορα Χόσνι Μουμπάρακ – μέχρι που ο ίδιος ο Μόρσι ανατράπηκε με στρατιωτικό πραξικόπημα δύο χρόνια αργότερα. Για μια δεκαετία, ο Ερντογάν και η Αδελφότητα ήταν σε μεγάλο βαθμό περιθωριοποιημένοι στον αραβικό κόσμο, αλλά η πτώση του Άσαντ κατέστησε και τους δύο και πάλι σημαντικούς παίκτες. Στη Συρία, η Άγκυρα έχει παράσχει και άμεση και μυστική υποστήριξη στην Χαγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ του Αλ Σαράα και σε άλλες ομάδες ισλαμιστών ανταρτών, και τώρα είναι σε θέση να ασκήσει τεράστια πολιτική δύναμη στη μετά τον Άσαντ Δαμασκό. Ο επικεφαλής της τουρκικής κατασκοπείας Ιμπραήμ Καλίν, ήταν ο πρώτος υψηλόβαθμος ξένος επισκέπτης που έφτασε στο αεροδρόμιο της πόλης, πέντε ημέρες αφότου ο Άσαντ επιβιβάστηκε σε ένα αεροσκάφος και διέφυγε στη Μόσχα. Μια εβδομάδα αργότερα ο υπουργός Εξωτερικών Χακάν Φιντάν συναντήθηκε με τον Αλ Σαράα για ένα σκηνοθετημένο τσάι στο όρος Κασιούν. Αρκετοί υψηλόβαθμοι που διορίστηκαν στη μεταβατική κυβέρνηση της Συρίας έχουν τουρκικές διασυνδέσεις: ο υπουργός Εξωτερικών, Άσαντ Χασάν αλ Σιμπάνι σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Σαμπαχατίν Ζαΐμ στην Κωνσταντινούπολη – ένα ιδιωτικό πανεπιστήμιο που ιδρύθηκε το 2010 από ένα ίδρυμα του οποίου ηγείται σήμερα ο γιος του Ερντογάν, Μπιλάλ. Ο Σιμπάνι ολοκλήρωσε εκεί το μεταπτυχιακό του το 2022, με μια εργασία με τίτλο «Ο αντίκτυπος των αραβικών εξεγέρσεων στην τουρκική εξωτερική πολιτική 2010-2020», και έκανε το διδακτορικό εκεί μέχρι την πτώση του Άσαντ. Ο νέος κυβερνήτης του Χαλεπίου, ο Αζάμ αλ Γκαρίμπ, ολοκλήρωσε πέρυσι ένα μεταπτυχιακό στην ερμηνεία του Κορανίου στο τουρκικό Πανεπιστήμιο Μπινγκόλ, μετά την παραίτησή του από την προηγούμενη θέση του ως διοικητής διαφόρων ισλαμιστικών ομάδων ανταρτών. Αρκετοί άλλοι περιφερειάρχες, στη Λαττάκεια, τη Δαμασκό και το Ιντλίμπ, πήραν απευθείας μετάθεση από τις προηγούμενες θέσεις τους ως διοικητές παραστρατιωτικών ομάδων που υποστηρίζονταν από την Τουρκία. Εικονοστάσιο στην Κοπτική Εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας στο Κάιρο μεταξύ 1867 και 1899. Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου. Οι αισιόδοξοι πιστεύουν τις υποσχέσεις του Αλ Σαράα για την προστασία της πολιτισμικής πολυμορφίας της Συρίας. Οι κυνικοί επισημαίνουν ορισμένες αρχικές αποφάσεις της κυβέρνησής του, συμπεριλαμβανομένων των προτεινόμενων εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων που θα αφαιρούσαν τη θεωρία της εξέλιξης, καθώς και προσωπικότητες της προϊσλαμικής ιστορίας της Συρίας, από τα σχολικά βιβλία. Οι αναφορές στην «υπεράσπιση του έθνους», το θεμέλιο της μπααθικής πλύσης εγκεφάλου, θα αντικαθίσταντο με την «υπεράσπιση του Αλλάχ». (Ο υπουργός Παιδείας υπαναχώρησε μετά την κατακραυγή των Σύρων για τις αλλαγές, επιμένοντας ότι μια επιτροπή εμπειρογνωμόνων θα επανεξετάσει τη διδακτέα ύλη). Οι εξελίξεις πείθουν ελάχιστα τους Αρμένιους της Ζντεϊντέ και άλλων περιοχών της Συρίας να επιστρέψουν. Αλλά καθώς η ισλαμιστική επιρροή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας εξαπλώνεται σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, μια εναλλακτική «ακατέργαστη» μορφή κοσμοπολιτισμού στη Μέση Ανατολή ίσως αναδύεται στις χώρες του Κόλπου, λέει ο Βατικιώτης: «Ο κεντρικός εμπορικός χαρακτήρας και οι συναλλακτικές μορφές διακυβέρνησης έχουν δημιουργήσει περιβάλλοντα στα οποία ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων μπορούν να αναζητήσουν την τύχη τους ζώντας μαζί ειρηνικά, και όπως στο παλιό οθωμανικό μοντέλο, σε ελεγχόμενα περιβάλλοντα, που προωθούν τη συλλογική ευημερία». Σχεδόν το 90% του πληθυσμού των Εμιράτων είναι μετανάστες, που έλκονται από τη χαμηλή φορολογία και τις ευκαιρίες εργασίας. Στη Σαουδική Αραβία, ο πρίγκιπας διάδοχος Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν ελπίζει να μετατρέψει την άλλοτε απομονωμένη χώρα του σε τουριστικό και επενδυτικό κόμβο. Η Αρμενία και η Σαουδική Αραβία σύναψαν επίσημα διπλωματικές σχέσεις τον Νοέμβριο του 2023 και ήδη υπάρχει ένας μικρός πληθυσμός Αρμένιων στο κράτος του Κόλπου, σύμφωνα με το Joshua Project, το οποίο καταγράφει μικρές και απειλούμενες χριστιανικές κοινότητες σε όλο τον κόσμο. Ο υπουργός Εξωτερικών της Αρμενίας, Αραράτ Μιρζογιάν, επισκέφθηκε το Ριάντ τον Απρίλιο και μίλησε με θερμά λόγια για τους βαθύτατους δεσμούς της χώρας του σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο (κάτι που το Ερεβάν επιδιώκει να αναβιώσει ενώ προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από τη Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν). Οι δύο χώρες ευθυγραμμίζονται επίσης όσον αφορά την αναγνώρισή τους στην Παλαιστίνη – η αρμενική κοινότητα της Ιερουσαλήμ κατηγορεί επίσης τους Ισραηλινούς για κατασχέσεις γης στις περιοχές τους, παρόμοιες με αυτές εις βάρος των Παλαιστινίων στη Δυτική Όχθη. Τόσο τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα όσο και η Σαουδική Αραβία έχουν συνειδητοποιήσει ότι, αν θέλουν να προσελκύσουν παγκόσμιο εργατικό δυναμικό και κεφάλαια, πρέπει να χαλαρώσουν τους αυστηρούς ισλαμικούς νόμους και τη δυσανεξία τους απέναντι στη θρησκευτική πολυμορφία, αν και οι δύο χώρες παραμένουν εξαιρετικά αυταρχικές και βάναυσα μισαλλόδοξες απέναντι στη πολιτική διαφωνία. Ούτε είναι ανεκτικές απέναντι στις δικές τους εγχώριες μειονότητες, ούτε, στην περίπτωση του Ντουμπάι, ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την πηγή του πλούτου που εισρέει. Αλλά αν, όπως υποστηρίζει ο Βατικιώτης, ο Κόλπος είναι σε καλό δρόμο για να γίνει «ένα καταφύγιο για νέο κοσμοπολιτισμό που τελειώνει στα σύνορα μεταξύ της Χετζάζης και της Ανατολικής Μεσογείου», τότε ίσως οι πολυλογάδες δυτικοί influencers και οι λεφτάδες να είναι απλώς οι σημερινές εκδοχές των ξένων που συνέρρεαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για να κάνουν εμπόριο και επιχειρήσεις, ενώ οι γηγενείς μειονοτικές ομάδες της Μέσης Ανατολής μπορεί μια μέρα να βρουν εκεί ένα νέο είδος καταφυγίου. Είναι όμως πιο δύσκολο να αναδημιουργηθεί το περίτεχνο υφαντό του παλιού λεβαντίνικου κοσμοπολιτισμού, το οποίο διαλύεται όλο και περισσότερο με κάθε νέα κρίση. Δύο εικοσάχρονες αδελφές που συνάντησα στο Ερεβάν μου μίλησαν για τις δικές τους μπερδεμένες οικογενειακές ρίζες: επίσημα Αρμένισσες από τη Συρία, μου εξήγησαν ότι οι πρόγονοί τους ήταν στην πραγματικότητα χριστιανοί Ασσύριοι, οι οποίοι έγιναν επίσης στόχος το 1915. Υιοθέτησαν μια αρμενική ταυτότητα για να ενσωματωθούν σε μια μεγαλύτερη μειονοτική ομάδα στη νέα τους πατρίδα, και σήμερα η οικογένεια μιλάει αρμενικά, αραβικά και κουρδικά. Είναι μια καταγωγή για την οποία οι αδελφές είναι υπερήφανες, αλλά δεν πρόκειται να επιστρέψουν στη γενέτειρά τους, λένε – οι απειλές κατά των ελευθεριών τους, ως χριστιανών και ως γυναικών, είναι πολύ μεγάλες. «Νομίζω ότι αξίζει να διασωθεί ο κοσμοπολιτισμός, αλλά πρέπει να είμαστε ρεαλιστές», λέει ο Μπαλκιάν. «Τα τελευταία 60 ή 70 χρόνια οι κοινωνικοί ιστοί έχουν διαλυθεί εξαιτίας των πολέμων και της τυραννίας. Και αυτό είναι απώλεια για κάθε χώρα». © 2025 Hannah Lucinda Smith / Engelsberg Ideas — Μετάφραση: Μιμή Βασιλάκη Το άρθρο της Hannah Lucinda Smith, “Ghosts of the old Middle East” δημοσιεύθηκε στο Engelsberg Ideas στις 7 Ιανουαρίου 2025.

Φαντάσματα της παλιάς Μέσης Ανατολής

Σύνδεση