Παραμένοντας ηθικός σε μια ανήθικη κοινωνία

Το να μεγαλώνεις, όπως εγώ, σε μια χώρα που βίωσε τη ναζιστική κατοχή λιγότερο από μια δεκαετία πριν τη γέννησή μου, σήμαινε ότι γνώριζες με βεβαιότητα ποιος είναι καλός και ποιος κακός. Εκεί όπου ζούσα, στη Χάγη, δεν αγοράζαμε ποτέ ζαχαρωτά από ένα συγκεκριμένο μαγαζί, διότι η υπάλληλος που δούλευε εκεί είχε κάποτε σχέση με κάποιον που υπηρετούσε στον γερμανικό στρατό κατοχής. Το ίδιο ίσχυε και για το χασάπικο της γειτονιάς, καθώς φημολογούνταν ότι ο ιδιοκτήτης του ήταν συνεργάτης των Ναζί. Οι περισσότεροι δάσκαλοί μας στο δημοτικό σχολείο ήταν φυσικά με το μέρος των καλών – ή τουλάχιστον έτσι ισχυρίζονταν. Ο ένας ήταν κάποιος γενναίος αντιστασιακός που είχε στείλει τους Γερμανούς στρατιώτες, που του ζήτησαν οδηγίες, σε λάθος κατεύθυνση. Ο άλλος είχε τρυπήσει τα λάστιχα ενός γερμανικού στρατιωτικού οχήματος. Όποια και αν ήταν η αλήθεια πίσω από τις φήμες και τους ισχυρισμούς, το κύριο ηθικό κριτήριο στο οποίο βασιστήκαμε μεγαλώνοντας ήταν το αν κάποιος είναι αντιστασιακός ή δωσίλογος. Μας πήρε αρκετό χρόνο για να συνειδητοποιήσουμε ότι οι άνθρωποι που συνεργάστηκαν οικειοθελώς ή αντιστάθηκαν ενεργά ήταν μειοψηφία – λιγότερο από δέκα τοις εκατό σε κάθε περίπτωση, με τους δωσίλογους να ξεπερνούν κατά πολύ σε αριθμό τους αντιστασιακούς. Ο περισσότερος κόσμος έσκυβε το κεφάλι και προσπαθούσε να επιβιώσει όσο καλύτερα μπορούσε. Αν συνέβαινε κάτι άσχημο σε άλλους, ιδίως σε Εβραίους, ήταν πιο βολικό να αποστρέφεις το βλέμμα σου. Έτσι μπορούσες να προσποιείσαι ότι δεν γνωρίζεις. Για όσους από εμάς γεννηθήκαμε μετά τον πόλεμο, ήταν εύκολο να κρίνουμε αυστηρά μια τέτοια συμπεριφορά. Θα ήταν ίσως όμως σοφότερο να αναλογιστούμε τα λόγια του Άντονι Ήντεν, πρώην πρωθυπουργού της Βρετανίας, όπως ακούγονται στο περίφημο ντοκιμαντέρ The Sorrow and the Pity (Η θλίψη και ο οίκτος) του Μαρσέλ Οφίλς, που πραγματεύεται τη συνεργασία των Γάλλων με τους Ναζί. Σε άψογα γαλλικά, ο Ήντεν δήλωνε ότι δεν θα έφτανε να εκφέρει ηθικές κρίσεις για τη συμπεριφορά των Γάλλων απέναντι στους πρώην δωσίλογους, καθώς ο ίδιος δεν είχε την ατυχία να ζήσει υπό βίαιη κατοχή. Ακόμα όμως και αν κάποιος μάθει να μην κρίνει τόσο βιαστικά τους άλλους, οι εμπειρίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εξακολουθούν να ρίχνουν επάνω μας τη σκοτεινή σκιά τους και δεν μπορούμε να αποφύγουμε κάποια ηθικά ερωτήματα, ιδίως σήμερα, σε μια εποχή όπου κυριαρχούν και πάλι ο αυταρχισμός, οι διώξεις και η βία, με τις ευλογίες των ισχυρών ηγετών διεθνώς. Το αν ένας άνθρωπος μπορεί να χαρακτηριστεί καλός ή κακός με ενδιαφέρει λιγότερο από το αν μπορεί να παραμείνει ηθικός σε μια ανήθικη κοινωνία. Μπορεί άραγε κάποιος, αν δεν είναι από εκείνους που συμμετέχουν στην αντίσταση διακινδυνεύοντας τη ζωή τους και τη ζωή άλλων ανθρώπων, να παραμείνει αδιάφθορος σε ένα εγκληματικό καθεστώς; Τον ορισμό της ανήθικης κοινωνίας έδωσε λιτά και με σαφήνεια ο Ισραηλινός φιλόσοφος Αβισάι Μαργκαλίτ στο εξαιρετικό βιβλίο του The Decent Society (Η ηθική κοινωνία). Μια ανήθικη κοινωνία, κατά την άποψή του, είναι μια κοινωνία με επίσημους θεσμούς σχεδιασμένους έτσι ώστε να ταπεινώνουν τους ανθρώπους, ιδίως όσους ανήκουν σε μειονότητα. Η ηθική κοινωνία δεν είναι ακριβώς το ίδιο με την πολιτισμένη κοινωνία. Σύμφωνα με τα λόγια του Μαργκαλίτ, «πολιτισμένη κοινωνία είναι εκείνη που τα μέλη της δεν ταπεινώνουν το ένα το άλλο, ενώ ηθική κοινωνία είναι εκείνη όπου οι θεσμοί δεν ταπεινώνουν τους ανθρώπους». Μια κοινωνία που κυβερνάται από ναζί, σταλινικούς, μαοϊκούς ή άλλους ηγέτες που επιδιώκουν τον ολοκληρωτικό έλεγχο είναι φυσικά κάτι περισσότερο από απλώς ανήθικη. Όσο κάποιος μπορεί να εκφράζει ελεύθερα τις κρίσεις και απόψεις του χωρίς να κινδυνεύει να τον σκοτώσουν ή να τον φυλακίσουν, μπορεί να παραμένει ηθικός. Τα πραγματικά ηθικά διλήμματα αρχίζουν όταν η διαβίωσή του, ή ακόμα και η ίδια του η ζωή, εξαρτάται από το αν είναι διατεθειμένος να συνεργαστεί με ένα ανήθικο κράτος. Όταν δεν υπάρχει επιλογή, το δίλημμα είναι μικρότερο. Μια επιλογή με την οποία βρίσκονται αντιμέτωποι οι άνθρωποι σε μια δικτατορία που τους συμπεριφέρεται ταπεινωτικά και όχι μόνο, είναι αν θα μείνουν ή θα φύγουν. Φυσικά δεν έχουν όλοι αυτή την πολυτέλεια. Το να φύγουν σε άλλη χώρα είναι πάντα δύσκολο και για πολλούς αδιανόητο. Οι περισσότερες χώρες δεν δέχονται κάποιον που δεν διαθέτει χρήματα, έγγραφα ταυτοποίησης, προοπτικές εργασίας, γλωσσικές δεξιότητες και ούτω καθεξής. Οι άνθρωποι που παρ’ όλα αυτά επιχειρούν να φύγουν συχνά καταλήγουν νεκροί ή σε στρατόπεδα κράτησης με φρικτές συνθήκες. Όλα εξαρτώνται από το αν καταρχάς σου επιτρέπεται να φύγεις. Στη δεκαετία του 1930, η ναζιστική Γερμανία έκανε τα πάντα ώστε να είναι εξαιρετικά δύσκολο για τους Εβραίους να φύγουν. Μόλις οι Γερμανοί κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, αυτό έγινε εντελώς αδύνατο. Λιγότερο από μια δεκαετία αργότερα, το Σιδηρούν Παραπέτασμα, που δεν ήταν απλώς μια μεταφορική έκφραση, σχεδιάστηκε έτσι ώστε να εμποδίζει τους ανθρώπους να φύγουν από τις κομμουνιστικές χώρες. Τα παραπάνω είναι καθαρά πρακτικά ζητήματα. Αν υποθέσουμε όμως ότι κάποιος είναι διάσημος, πλούσιος ή έχει τις κατάλληλες γνωριμίες για να φύγει, υπάρχει και ηθικό ζήτημα. Στην περίπτωση της ναζιστικής Γερμανίας, αλλά και της Σοβιετικής Ένωσης, της Κίνας, της Ρωσίας ή όποιας άλλης χώρας υπό δικτατορικό καθεστώς, δημιουργείται πάντα ένα ρήγμα μεταξύ εκείνων που φεύγουν και εκείνων που, για οποιονδήποτε λόγο, επιλέγουν να μείνουν. Ο Τόμας Μαν, που αποστρεφόταν τους Ναζί και ήταν παντρεμένος με Εβραία, εγκατέλειψε τη Γερμανία μόλις ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία το 1933, καταφεύγοντας πρώτα στην Ελβετία και αργότερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όταν συνειδητοποίησε το τρομακτικό μέγεθος των εγκλημάτων των Ναζί, ο Μαν δήλωσε στο ραδιόφωνο του BBC πως «η αποκάλυψη των ατιμωτικών τους πράξεων εμπλέκει σε αυτές ό,τι είναι γερμανικό, όσους μιλούν Γερμανικά, γράφουν Γερμανικά ή έχουν ζήσει στη Γερμανία [η έμφαση δική μου]». Συνέχισε υποστηρίζοντας ότι όλα τα βιβλία που εκδόθηκαν στο Τρίτο Ράιχ βρωμούσαν «αίμα και ντροπή» και έπρεπε να πολτοποιηθούν. Αυτό δεν άρεσε στους συγγραφείς που είχαν μείνει στη Γερμανία χωρίς να είναι ναζιστές και που είχαν προσπαθήσει, κατά τη δική τους άποψη, να παραμείνουν ηθικοί. Ο συγγραφέας Φρανκ Τις πήρε προσωπικά την κριτική του Μαν. Ως απάντηση, επινόησε τη φράση «εσωτερικός εκπατρισμός». Κατά τον Τις, το να βιώνει κάποιος δύσκολες στιγμές στην πατρίδα του και να προστατεύει τον εαυτό του από το εγκληματικό κράτος αποσυρόμενος στις προσωπικές του σκέψεις, ήταν σίγουρα πιο ηρωικό από το να κάνει κήρυγμα στους συμπατριώτες του από τις ανέσεις της αυτοεξορίας του στην Καλιφόρνια. Μια παρόμοια σύγκρουση προέκυψε από τις βίαιες πολιτικές του Βλαντίμιρ Πούτιν στη Ρωσία. Εκατοντάδες χιλιάδες Ρώσοι εγκατέλειψαν τη χώρα τους· κάποιοι, όπως ο Τόμας Μαν το 1933, επειδή φοβούνταν ότι θα συλλαμβάνονταν αν έμεναν, άλλοι επειδή έβρισκαν ανυπόφορο να ζουν κάτω από την αυταρχική και επιθετική διακυβέρνηση του Πούτιν, και άλλοι για να αποφύγουν να συμβιβαστούν. Ο σκηνοθέτης Κίριλ Σερεμπρένικοφ, παραδείγματος χάριν, ήθελε να μείνει στη Ρωσία παρότι δεχόταν συνεχείς παρενοχλήσεις από την κυβέρνηση. Η επίθεση στην Ουκρανία όμως ήταν η τελευταία σταγόνα. «Ο πόλεμος αυτός», δήλωσε, «διεξάγεται από έναν πρόεδρο και πολιτικούς που δεν ψήφισα, όμως πολλοί με βλέπουν ως ακούσιο συνεργό τους». Αριστερά προς τα δεξιά: οι Τζον Χάουαρντ Λόσον, Αλεξάντρ Φαντέεφ, Γ. Ε. Μπ. Ντιμπουά, Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Επίσκοπος Άρθουρ Γ. Μούλτον, Ο. Στέιπλντον και Κίρι Χρόβεκ σε μια συγκέντρωση στο Madison Square Garden της Νέας Υόρκης που διοργανώθηκε στις 27 Μαρτίου 1949 από την «Πολιτιστική και Επιστημονική Διάσκεψη για την Παγκόσμια Ειρήνη», τις συναντήσεις της οποίας το Στέιτ Ντιπάρτμεντ εύστοχα χαρακτήρισε εφαλτήριο σοβιετικής προπαγάνδας. © Bettmann / Getty Images / Ideal Image Ο πρωταθλητής στο σκάκι και πολιτικός ακτιβιστής Γκάρι Κασπάροφ, που εγκατέλειψε τη Ρωσία το 2013, δήλωνε ότι οι Ρώσοι που θέλουν να βρίσκονται «στη σωστή πλευρά της Ιστορίας πρέπει να τα μαζέψουν και να φύγουν από τη χώρα». Στην αντίθετη περίπτωση, όπως έλεγε, «αποτελούν μέρος της πολεμικής μηχανής». Ωστόσο, κάποιοι άνθρωποι που επέλεξαν να μείνουν είναι χωρίς αμφιβολία ηθικοί. Ο δημοσιογράφος Ντμίτρι Μουράτοφ τιμήθηκε με Νόμπελ Ειρήνης το 2021 για τις προσπάθειές του να υπερασπιστεί την ελευθερία έκφρασης στη Ρωσία. Ο Μουράτοφ έχει ασκήσει δημοσίως κριτική στον πόλεμο του Πούτιν. Η εφημερίδα του, Νόβαγια Γκαζέτα, εκδίδεται πλέον διαδικτυακά από το εξωτερικό. Αρνείται εντούτοις να φύγει από τη Μόσχα, όπου συνεχίζουν να ζουν κάποιοι πρώην συνάδελφοί του από την εφημερίδα: «Θα δουλεύουμε εδώ έως ότου η κρύα κάνη του όπλου αγγίξει τα καυτά μας μέτωπα». Ένας άνθρωπος σαν τον Μουράτοφ κατά πάσα πιθανότητα δεν θα είχε επιβιώσει στη ναζιστική Γερμανία. Στην καλύτερη περίπτωση θα είχε αναγκαστεί να παραμείνει σιωπηλός. Η εσωτερική μετανάστευση μπορεί βεβαίως να πάρει διάφορες μορφές. Ορισμένοι συγγραφείς και καλλιτέχνες συνεχίζουν να εργάζονται, καταφέρνοντας συγχρόνως να μη γίνουν όργανα προπαγάνδας. Ελάχιστοι Ιάπωνες εγκατέλειψαν τη χώρα τους όταν την κυβερνούσαν αυταρχικοί ηγέτες που πυροδοτούσαν πολέμους σε όλη την Ασία, στις δεκαετίες του 1930 και του 1940. Στους περισσότερους περνούσε δύσκολα από το μυαλό η ιδέα της αυτοεξορίας. Κάποιοι συγγραφείς, όπως ο Ναγκάι Καφού, αρνήθηκαν να δημοσιεύσουν έργα τους κατά τη διάρκεια του πολέμου. Άλλοι απέφυγαν να γίνουν προπαγανδιστές, επικεντρώνοντας την προσοχή τους σε ιστορικά θέματα ή προσφέροντας αβλαβή ψυχαγωγία. Το 1941, ο μεγάλος σκηνοθέτης Μιζογκούτσι Κένζι γύρισε την ταινία μεγάλου μήκους The 47 Ronin (Οι 47 ρόνιν), μια ταινία για έναν διάσημο θρύλο των σαμουράι. Η ταινία θα μπορούσε να θεωρηθεί πατριωτικό έργο, χωρίς όμως να υποστηρίζει το υπερεθνικιστικό καθεστώς. Αρκετοί διάσημοι καλλιτέχνες που συνέχιζαν να εργάζονται στη ναζιστική Γερμανία ισχυρίζονταν ότι η κλασική υψηλή κουλτούρα τούς ανύψωνε σε ένα επίπεδο πάνω και πέρα από την εγκληματική φύση του χιτλερικού καθεστώτος. Ο ηθοποιός Γκούσταβ Γκρύντγκενς είχε πρόθυμα αναλάβει την καλλιτεχνική διεύθυνση του Πρωσικού Κρατικού Θεάτρου υπό την αιγίδα του Χέρμαν Γκέρινγκ. Εκεί ανέβαζε γερμανικά κλασικά έργα θεωρώντας –όπως δήλωσε μετέπειτα– ότι το θέατρό του ήταν ένα είδος όασης, εντελώς αποκομμένης από τον εφιάλτη του ναζιστικού κράτους. Ο Βίλελμ Φουρτβένγκλερ, ίσως ο μεγαλύτερος μαέστρος της εποχής του, θα μπορούσε εύκολα να έχει φύγει από τη Γερμανία μετά το 1933. Αρνήθηκε για τον ίδιο λόγο που ο Τόμας Μαν επέλεξε την αυτοεξορία. Ο Μαν υποστήριζε ότι η γερμανική υψηλή κουλτούρα τον ακολουθούσε όπου και αν πήγαινε. Η αυτοεξορία ήταν ο μόνος τρόπος για να την διατηρήσει ζωντανή. Ο Φουρτβένγκλερ επίσης θεωρούσε ότι διαφύλασσε την υψηλή κουλτούρα, όμως ένιωθε ότι η τέχνη του θα έπεφτε σε μαρασμό έξω από τη χώρα του. Απαντώντας στην κριτική του Αρτούρο Τοσκανίνι, ο οποίος έλεγε ότι «όσοι διευθύνουν ορχήστρες στο Τρίτο Ράιχ είναι Ναζί», ο Φουρτβένγκλερ έκανε την ακόλουθη δήλωση: «Προσωπικά, πιστεύω ότι για τους μουσικούς δεν υπάρχουν υποδουλωμένες και ελεύθερες χώρες. Οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι οπουδήποτε εκτελούνται έργα των Βάγκνερ και Μπετόβεν· ακόμα και αν δεν είναι ελεύθεροι αρχικά, ελευθερώνονται μέσα από την ακρόαση των έργων τους. Η μουσική τούς μεταφέρει σε τόπους όπου η Γκεστάπο δεν μπορεί να τους βλάψει». Μια εκπληκτικά αφελής δήλωση, αν όχι και κάπως εγωιστική. Ήταν όμως ανήθικη; Είχε υποκύψει ο Φουρτβένγκλερ σε συμβιβασμούς; Δεδομένου ότι ο Γιόζεφ Γκέμπελς επιχειρούσε να προβάλει την υψηλή γερμανική κουλτούρα, αλλά και τη λαϊκή ψυχαγωγία, για να αναδείξει τον πολιτισμένο χαρακτήρα του Τρίτου Ράιχ, θα μπορούσε κανείς να πει ότι όποιος τον βοηθούσε στο εγχείρημα αυτό ήταν συνένοχος. Ο Φουρτβένγκλερ όχι μόνον αρνήθηκε να γίνει μέλος του κόμματος, σε αντίθεση με τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν –ο οποίος ήταν των SS–, αλλά προστάτευσε και κάποιους Εβραίους μουσικούς. Παρότι παρέμεινε ηθικά ακέραιος, αναγκάστηκε να παίξει για τα γενέθλια του Χίτλερ, ενώ το έργο του ως μαέστρου αναμφισβήτητα συνέβαλε στη διατήρηση της ψευδαίσθησης ότι ο πολιτισμός στο ναζιστικό καθεστώς εξακολουθούσε να ανθίζει. Η περίπτωση του Έριχ Κέστνερ ήταν ακόμη πιο περίπλοκη. Δεν ήταν μόνο ο συγγραφέας του Emil and His Detectives (Ο Αιμίλιος και οι ντετέκτιβ), ενός διάσημου παιδικού βιβλίου που εκδόθηκε το 1928, αλλά και του αντιναζιστικού μυθιστορήματος Fabian: The Story of a Moralist (Φάμπιαν, η ιστορία ενός ηθικολόγου) το 1931. Τα βιβλία του ρίχτηκαν στην πυρά το 1933, στο πλαίσιο της διαβόητης καύσης βιβλίων. Στον Κέστνερ, που απεχθανόταν τους Ναζί, απαγορεύτηκε να δημοσιεύει τα έργα του. Εκείνος όμως ήταν αποφασισμένος να παραμείνει στο Βερολίνο και αρνήθηκε να αφήσει τους Ναζί να τον διώξουν από τη χώρα του. Επιπλέον, δεν ήθελε να αφήσει μόνη τη μητέρα του, στην οποία ήταν αφοσιωμένος. Χωρίς αμφιβολία ήταν καλός άνθρωπος, που έπρεπε όμως να εργαστεί. Όταν του ζητήθηκε να γράψει με ψευδώνυμο ένα σενάριο για το στούντιο UFA, δέχτηκε πολύ πρόθυμα. Ο Munchausen (Μινχάουζεν), που κυκλοφόρησε το 1943, δεν ήταν μια προπαγανδιστική ταινία αλλά μια υπέροχη απόδοση του παραμυθιού του βαρόνου φον Μινχάουζεν, του φαντασιόπληκτου ευγενούς του 18ου αιώνα. Ο Γκέμπελς ήθελε να είναι πιο πλούσια, ολοκληρωμένη και τεχνικά άρτια από κάθε χολιγουντιανή παραγωγή. Έτσι, η ταινία γυρίστηκε με τα λαμπερά χρώματα της Agfa και εμφανίζονταν εκεί πολλοί μεγάλοι αστέρες του κινηματογράφου που είχαν παραμείνει στη Γερμανία. Όχι μόνο δεν περιείχε ίχνος ναζιστικής προπαγάνδας, αλλά ο Κέστνερ κατάφερε να βάλει σε αυτήν μερικές ατάκες που όποιος τις πρόσεχε μπορούσε να τις ερμηνεύσει ως αιχμές κατά των Ναζί. Σε μια σκηνή, ένας κακός μάγος, που στάζει δηλητήριο, εισηγείται στον Μινχάουζεν ότι η εισβολή στην Πολωνία θα τους έδινε απίστευτη δύναμη. Όταν ο Χίτλερ συνειδητοποίησε ποιος είχε γράψει το σενάριο, εξεμάνη και φρόντισε να μην ξαναδουλέψει ο Κέστνερ ποτέ. Ωστόσο, ο Κέστνερ, όπως και ο Φουρτβένγκλερ, είχε συνεργαστεί με τον Γκέμπελς στο πλαίσιο των επιδιώξεων του τελευταίου να εξωραΐσει την εικόνα του Τρίτου Ράιχ μέσω της υψηλής τέχνης και ψυχαγωγίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν ενεργός συνεργάτης των Ναζί. Ακόμα και αν είναι δύσκολο να συγχωρήσουμε τη συμπεριφορά του, μπορούμε εντούτοις να την αιτιολογήσουμε. Σε κάθε περίπτωση, είχε κάνει συμβιβασμούς. Αν αυτό ίσχυε για τους Γερμανούς καλλιτέχνες που ήταν ηθικοί άνθρωποι και εχθρεύονταν τους Ναζί, τι πρέπει να σκεφτούμε για τους Γάλλους καλλιτέχνες και αρτίστες που συνέχισαν να εργάζονται υπό γερμανική κατοχή; Ο Σαρτρ εξέδιδε βιβλία και ανέβαζε θεατρικά έργα, ο Ντιόρ σχεδίαζε φορέματα, η Μιστενγκέτ τραγουδούσε, ο Ανρί-Ζορζ Κλουζό γύριζε ταινίες (κάποιες μάλιστα πολύ καλές) και ούτω καθεξής. Αιτιολογούσαν δε τη στάση τους όπως ο Φουρτβένγκλερ: ήθελαν να δείξουν ότι η γαλλική κουλτούρα παρέμενε ζωντανή, παρά την ταπείνωση της ναζιστικής κατοχής. Και αυτό ήταν πηγή υπερηφάνειας. Μερικοί το έβλεπαν ακόμα και ως σιωπηρή ένδειξη αντίστασης. Όμως, δεν ήταν όλοι έτσι. Ο Ζαν Γκεενό ήταν δάσκαλος και αναγνωρισμένος κριτικός λογοτεχνίας. Για να μην υποκύψει στη ναζιστική λογοκρισία αποφάσισε ότι η σιωπή ήταν η μόνη αξιοπρεπής αντίδραση για έναν Γάλλο συγγραφέα, και εξηγούσε τους λόγους του στο ανεκτίμητης αξίας ημερολόγιο που κρατούσε στα χρόνια της κατοχής, που εκδόθηκε με τίτλο Journal des années noires (Ημερολόγιο των σκοτεινών χρόνων). Έγραφε λοιπόν εκεί (η μετάφραση δική μου): «Τι να σκεφτούμε για τους Γάλλους συγγραφείς, που για να διατηρήσουν την εύνοια των κατοχικών αρχών αποφασίζουν να γράψουν για οτιδήποτε άλλο εκτός από το μοναδικό πράγμα που απασχολεί όλους τους Γάλλους; Ή, ακόμα χειρότερα, που από δειλία ενισχύουν τα σχέδια των κατακτητών που θέλουν να παρουσιάσουν ότι όλα στη Γαλλία συνεχίζουν όπως πριν;». Το ημερολόγιο του Γκεενό είναι έξυπνα γραμμένο, πνευματώδες και καυστικό ως προς τους συναδέλφους του συγγραφείς, μεταξύ των οποίων κάποιοι πολύ διάσημοι, όπως ο Πολ Βαλερί και ο Ανρί ντε Μοντερλάν. «Αδυνατώντας να κρύβεται επί μακρόν», γράφει, αυτό το είδος λογοτέχνη «θα πουλούσε την ψυχή του μόνο και μόνο για να συνεχίσει να βλέπει το όνομά του τυπωμένο». Ο Βαλερί βεβαίως δεν έγραφε προπαγανδιστικά ποιήματα, κινούνταν ωστόσο σε ασφαλή ύδατα επικεντρωνόμενος σε μυθολογικά θέματα προς τέρψιν των αναγνωστών του. Ωστόσο, γράφει ο Γκεενό, «αν το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να μας ψυχαγωγείς, απλά βγάλε τον σκασμό». Όσοι εξαρτώνταν από την πένα ή την τέχνη τους για να ζήσουν, ήταν πολύ πιο δύσκολο να διατηρήσουν μια τέτοια ηθική στάση. Ο Γκεενό μπορούσε ακόμα να διδάσκει σε λύκειο. Όμως αυτό ήταν λογικό σε μια χώρα που ξεκάθαρα βρισκόταν υπό μία ανήθικη ξένη κατοχή. Σε ένα ολοκληρωτικό κράτος, ακόμα και η επιλογή να παραμείνεις σιωπηλός δεν είναι εύκολα διαθέσιμη. Όταν ο πρόεδρος Μάο κυβερνούσε την Κίνα έκανε ό,τι μπορούσε για να καθιστά τον λαό συνένοχο στα εγκλήματα του κράτους. Οι άνθρωποι εξαναγκάζονταν να συμμετέχουν σε δολοφονικές εκστρατείες εναντίον «δεξιών», «παρεκκλινόντων», «αστών ρεβιζιονιστών» και άλλων «ταξικών εχθρών». Στα χρόνια της Πολιτιστικής Επανάστασης, πολλοί Κινέζοι ήταν συγχρόνως οι δράστες πράξεων φρικτής βίας και συγχρόνως τα θύματά της – όλα εξαρτώνταν από το πώς φυσούσε ο άνεμος. Για τους καλλιτέχνες, τους διανοούμενους και τους συγγραφείς, η επιλογή να σιωπήσουν δεν υπήρχε στην ουσία: αναγκάζονταν να εξυμνούν την απροσμέτρητη σοφία του Μάο και να εκθειάζουν τη γραμμή του κόμματος. Οι συγγραφείς που ήλπιζαν ακόμα ότι θα παραμείνουν ηθικοί και κατέβαλαν σκληρή προσπάθεια να μη συμβιβαστούν, συχνά κατέληγαν δολοφονημένοι. Ένας από τους μεγάλους Κινέζους συγγραφείς του εικοστού αιώνα, ο Λάο Σε, ο οποίος αρνήθηκε να γράψει προπαγανδιστικά κείμενα, βρήκε βασανιστικό θάνατο (το ονόμασαν αυτοκτονία) στη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης ως φερόμενος «αντεπαναστάτης». Το να είσαι ο Έριχ Κέστνερ, πόσο μάλλον ο Ζαν Γκεενό, στην Κίνα του Μάο θα ήταν αδύνατο. Ο Στάλιν, τον οποίο θαύμαζε πολύ ο Μάο, είχε εξίσου εγκληματική δράση. Η σκόπιμη ταπείνωση ορισμένων ομάδων ανθρώπων, όπως κατά εποχές οι Εβραίοι, μετέτρεψε τη Σοβιετική Ένωση υπό τον Στάλιν σε ένα σαφώς ανήθικο κράτος. Υπάρχουν εντούτοις παραδείγματα δημοσίων προσώπων που παρά τα όσα συνέβαιναν διατήρησαν την ηθική τους στάση, καταφεύγοντας όμως σχεδόν πάντα σε συμβιβασμούς εάν ήθελαν να επιβιώσουν. Ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς δεν θα μπορούσε να συνθέσει τη μουσική του υπό το καθεστώς του Μάο. (Ο Κινέζος πιανίστας και συνθέτης Λιού Σίκουν φυλακίστηκε για οκτώ χρόνια το 1967 επειδή έπαιζε δυτική κλασική μουσική· οι φρουροί έβρισκαν ιδιαίτερη ευχαρίστηση στο να τον χτυπούν στα χέρια και στους καρπούς). Στην πραγματικότητα, ο Σοστακόβιτς θα μπορούσε εύκολα να έχει οδηγηθεί στα γκουλάγκ σε διάφορες περιόδους της ζωής του. Το 1936 αποδοκιμάστηκε έντονα όταν ο Στάλιν αποχώρησε από την όπερά του Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ. Όταν η Πράβντα τον κατηγόρησε ότι συνέθετε «σύγχυση και όχι μουσική» και ότι πρόδιδε τη «σοβιετική τέχνη», οι φίλοι του τον εγκατέλειψαν και οι πρώην θαυμαστές του έσπευσαν να τον κατηγορήσουν και αυτοί. Ένα χρόνο αργότερα, οδηγήθηκε διά της βίας στο αρχηγείο της NKVD (Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων), το «Μεγάλο Σπίτι», όπου ανακρίθηκε και πιέστηκε να καταγγείλει έναν στενό φίλο. Τον έσωσε τελικά το γεγονός ότι ο ανακριτής του συνελήφθη ξαφνικά και ο ίδιος. Το 1948, ο Σοστακόβιτς έπεσε θύμα ενός διατάγματος κατά της «αστικής παρακμής». Η μουσική του δέχτηκε επίθεση για τον «φορμαλισμό» της. Και πάλι, πολλοί πρώην φίλοι και συνάδελφοι, τρομοκρατημένοι από τον κίνδυνο να αμαυρωθεί και η δική τους φήμη, στράφηκαν εναντίον του. Το αποτέλεσμα ήταν ότι αναγκάστηκε να μετανοήσει για τα αισθητικά και πολιτικά αμαρτήματά του και έχασε τη θέση του ως καθηγητής. Έφτασε μάλιστα σε σημείο να σκέφτεται την αυτοκτονία. Για να επανορθώσει και να μπορέσει να ταΐσει την οικογένειά του, υποσχέθηκε ότι στο εξής θα συνέθετε μουσική μόνο για τον Λαό, και έγραψε μουσική για προπαγανδιστικές ταινίες και έργα προς τιμήν του Στάλιν. Ωστόσο, παρά τις απειλές κατά της ζωής και της διαβίωσής του, ο Σοστακόβιτς συνέχισε να συνθέτει σοβαρή μουσική και παρέμεινε ηθικά ακέραιος. Υπάρχουν πολλά περιστατικά στη ζωή του όπου φαίνονται η γενναιότητα και η καλοσύνη του ως άτομο, και αυτά καταγράφονται στο βιβλίο της Ελίζαμπεθ Γουίλσον, Shostakovich: A Life Remembered (Σοστακόβιτς: ενθύμια ζωής). Ο Σοστακόβιτς είχε θέσει υπό την προστασία του έναν νεαρό συνθέτη ονόματι Ισαάκ Σβαρτς, οι γονείς του οποίου είχαν συλληφθεί ως «εχθροί του λαού». Ο συνθέτης πλήρωσε κρυφά ακόμη και την εκπαίδευσή του. Στο αποκορύφωμα της σταυροφορίας κατά του φορμαλισμού, ο Σβαρτς διατάχθηκε από το κονσερβατόριό του να κατηγορήσει δημοσίως τον Σοστακόβιτς ως κακό δάσκαλο. Αυτός αρνήθηκε να το κάνει. Ο Σοστακόβιτς το πληροφορήθηκε με συγκίνηση, όμως είπε στον Σβαρτς ότι δεν έπρεπε ποτέ να πάρει τέτοιο ρίσκο διότι είχε γυναίκα και μικρά παιδιά να σκεφτεί. «Εάν με κριτικάρουν, ας με κριτικάρουν – αυτό είναι δική μου υπόθεση». Όταν στα τέλη της δεκαετίας του 1940 ο Στάλιν καταδίωξε τους Εβραίους στον δημόσιο βίο για να εκκαθαρίσει τους «Σιωνιστές» και τους «κοσμοπολίτες δίχως ρίζες», ο Σοστακόβιτς υπερασπίστηκε τους Εβραίους μουσικούς και συνέθεσε έναν κύκλο εβραϊκών τραγουδιών, με τίτλο From Jewish Folk Poetry (Από την εβραϊκή λαϊκή ποίηση) – ο οποίος παρουσιάστηκε δημόσια μόνο μετά τον θάνατο του Στάλιν. Θα μπορούσε ίσως ο Σοστακόβιτς να φύγει κάποια στιγμή από τη Σοβιετική Ένωση, όμως επέλεξε να μείνει. Ήξερε ότι για να επιβιώσει και να συνεχίσει να συνθέτει, ακόμη και κομμάτια που δεν μπορούσαν να παιχτούν εκείνη την εποχή, έπρεπε να κάνει συμβιβασμούς. Γι’ αυτό συμφώνησε να κάνει κάποια κατά παραγγελία έργα για να κατευνάσει τον Στάλιν. Στα μάτια των Ρώσων καλλιτεχνών που είχαν τη δυνατότητα να ζουν στο εξωτερικό, όπως ο Ιγκόρ Στραβίνσκι, οι μικροί αυτοί συμβιβασμοί τον στιγμάτισαν. Με αποκορύφωμα ένα από τα πιο ταπεινωτικά επεισόδια της ζωής του συνθέτη. Το 1949, μόλις ένα χρόνο μετά τη γενική αποδοκιμασία του ως «φορμαλιστή», ο Σοστακόβιτς στάλθηκε από τον Στάλιν να εκπροσωπήσει τη Σοβιετική Ένωση στο Παγκόσμιο Συνέδριο Ειρήνης στη Νέα Υόρκη. Τρέμοντας από εκνευρισμό και καπνίζοντας το ένα τσιγάρο μετά το άλλο, αναγκάστηκε να διαβάσει μια προετοιμασμένη δήλωση, με την οποία επέκρινε συνθέτες όπως ο Στραβίνσκι και ο Σένμπεργκ (τους οποίους θαύμαζε στην πραγματικότητα) για τη συνεργασία τους με τη Δύση και την παρακμιακή αστική κουλτούρα της. Αναγκάστηκε επίσης να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του προς το Κομμουνιστικό Κόμμα για τη διόρθωση των λαθών του. Η αξιοθρήνητη αυτή παράσταση ήταν καθαρά μια τιμωρία με στόχο τη δημόσια ταπείνωσή του. Ωστόσο, το ρήγμα ανάμεσα στους Ρώσους που παρέμειναν στη Σοβιετική Ένωση και εκείνους που ζούσαν στο εξωτερικό έγινε εμφανές, με πολύ επώδυνο τρόπο, όταν ζητήθηκε από τον Στραβίνσκι να υπογράψει κι εκείνος ένα τηλεγράφημα με το οποίο καλωσόριζαν τον Σοστακόβιτς και άλλους καλλιτέχνες στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Στραβίνσκι απάντησε ότι δεν μπορούσε να «συμμετάσχει στην υποδοχή των σοβιετικών καλλιτεχνών», καθώς οι ηθικές και αισθητικές του πεποιθήσεις ήταν αντίθετες με μια τέτοια κίνηση. Απέρριψε επίσης μια πρόσκληση να λάβει μέρος σε δημόσια συζήτηση με τον Σοστακόβιτς, προς μεγάλη ανακούφιση του τελευταίου. Ο Στραβίνσκι δήλωσε: «Πώς μπορείς να μιλήσεις μαζί τους; Δεν είναι ελεύθεροι. Δεν γίνεται δημόσια συζήτηση με ανθρώπους που δεν είναι ελεύθεροι». Εάν θεωρήσουμε ότι ο Στραβίνσκι είχε δίκιο, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Σοστακόβιτς ήταν ανήθικος. Ωστόσο, φαίνονται καθαρά οι συμβιβασμοί στους οποίους έπρεπε κάποιος να υποκύψει εάν επέλεγε (στον βαθμό που υπήρχε επιλογή) να ζει σε μια βίαιη δικτατορία. Η Σοβιετική Ένωση του Στάλιν και η Κίνα του Μάο είναι ακραία παραδείγματα καταπίεσης. Υπήρχαν περίοδοι και στις δύο χώρες, καθώς και σε περιφερειακά κομμουνιστικά κράτη, όπου οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες μπορούσαν να δημιουργήσουν σοβαρή τέχνη, αμόλυντη από την επίσημη προπαγάνδα, όμως συχνά αυτό έπρεπε να γίνεται με τον τρόπο που ο Έριχ Κέστνερ έγραψε το σενάριο για τον Μινχάουζεν, με ανατρεπτικές νύξεις που απαιτούσαν ανάγνωση μεταξύ των γραμμών. Κατά τη διάρκεια της Άνοιξης της Πράγας, τη δεκαετία του 1960, οι Τσεχοσλοβάκοι συγγραφείς και κινηματογραφιστές δεν χρειαζόταν καν να καταφεύγουν σε τέτοιες μεθόδους. Όταν όμως η σχετική ελευθερία τους συντρίφθηκε από τα σοβιετικά και ανατολικογερμανικά τανκς, προέκυψε ξανά το ίδιο ερώτημα: να μείνουν και να υποστούν την ταπείνωση της δημόσιας αποδοκιμασίας και της λογοκρισίας, ή να φύγουν. Και πάλι η επιλογή της φυγής υπήρχε μόνο για λίγους, ενώ ήταν πολύ επικίνδυνο να διασχίσουν το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Αλλά όσοι κατάφερναν να κάνουν το άλμα προς τη μεγαλύτερη ελευθερία της Δύσης, έπρεπε να εξασφαλίσουν τα προς το ζην σε ξένες και όχι πάντα φιλόξενες χώρες. Ο Μίλαν Κούντερα έκανε καριέρα στο Παρίσι, αλλά προκάλεσε την δυσαρέσκεια πολλών που είχαν μείνει στην πατρίδα. Από τους μεγάλους Τσέχους κινηματογραφιστές, ο Γίρζι Μέντσελ επέλεξε να μείνει, πληρώνοντας το τίμημα να βλέπει τα έργα του να απαγορεύονται ή να υποβαθμίζεται σημαντικά η ποιότητά τους. Δεν έφτιαξε ποτέ ξανά κάτι τόσο καλό όσο το Closely Watched Trains (Ο άνθρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν). Ο Μίλος Φόρμαν και ο Ίβαν Πάσερ κατάφεραν να φτάσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Φόρμαν βρήκε τον τρόπο να συνεχίσει να γυρίζει υπέροχες ταινίες μέσα στο σύστημα του Χόλιγουντ. Η σάτιρα σε ορισμένα αμερικανικά έργα του (Η φυγή, Στη φωλιά του κούκου, Υπόθεση Λάρι Φλιντ) είναι εξίσου καυστική με τις τσέχικες ταινίες του. Ένας επιζών, και από τις δύο πλευρές του Σιδηρού Παραπετάσματος. Ωστόσο, η βιομηχανία του θεάματος στην Αμερική απαιτεί τους δικούς της συμβιβασμούς, που έχουν λιγότερο να κάνουν με μια σχετική ηθική ακεραιότητα και περισσότερο με τις απαιτήσεις της αγοράς. Ο Φόρμαν δεχόταν συχνά ερωτήσεις για το θέμα. Η απάντησή του ήταν πάντα ότι προτιμούσε τους εμπορικούς περιορισμούς από την πολιτική λογοκρισία. Είχε εγκαταλείψει τη χώρα του επειδή, κατά την άποψή του, ο κομμουνισμός «σε εξευτελίζει, διότι σε αναγκάζει να γίνεσαι άθελά σου οσφυοκάμπτης». Αν είχε μείνει στην Πράγα, θα έπρεπε είτε να σταματήσει να κάνει ταινίες είτε να συμμορφωθεί και –όπως έλεγε– να «αφοδεύω μέσα στο ίδιο μου το στόμα». Πίστευε πως στο Χόλιγουντ «η εξεύρεση χρηματοδότησης για έργα που οι “άνθρωποι του χρήματος” θεωρούν μη εμπορικά μπορεί να αποτελεί πρόβλημα, δεν είναι όμως απαγόρευση». Παρομοίαζε τη ζωή σε μια κομμουνιστική κοινωνία με τη ζωή σε ζωολογικό κήπο. Σε ταΐζουν, αλλά είσαι κλεισμένος σε κλουβί. Η Αμερική έμοιαζε περισσότερο με ζούγκλα: «Είσαι ελεύθερος να πας όπου θέλεις, αλλά όλοι εκεί έξω προσπαθούν να σε σκοτώσουν». Η προτίμησή του ήταν ξεκάθαρη. Υπάρχει φυσικά ένα τίμημα για τη συμμόρφωση με τους κανόνες της αγοράς, και αυτό το εξέφρασε ο Πάσερ, που ήταν λιγότερο επιτυχημένος στην Αμερική από τον Φόρμαν. Ο Πάσερ δήλωσε κάποτε ότι μόνο αυτός θα μπορούσε να γυρίσει τις τσέχικες ταινίες του, αυτές της δεκαετίας του 1960, ενώ οι αμερικανικές ταινίες του θα μπορούσαν να γυριστούν από οποιονδήποτε ικανό σκηνοθέτη ενός στούντιο. Ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας Novaya Gazeta και κάτοχος του Νόμπελ Ειρήνης Ντμίτρι Μουράτοφ έξω από το κτίριο του Ανώτατου Δικαστηρίου της Ρωσίας μετά από ακροαματική διαδικασία στη Μόσχα, στις 15 Σεπτεμβρίου 2022. Τον Μάρτιο του 2022, το δικτατορικό καθεστώς Πούτιν ανάγκασε την εφημερίδα να αναστείλει τη λειτουργία της στη Ρωσία. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Maxim Shipenkov Εύλογα προκύπτει το ερώτημα αν μια αυταρχική κοινωνία, κομμουνιστική ή δεξιά, είναι πάντοτε ανήθικη. Δεν συνηθίζουν όλες να ταπεινώνουν και να διώκουν τις μειονότητες. Ο Φόρμαν υποστήριζε ότι όλες οι κομμουνιστικές κυβερνήσεις ταπείνωναν τους πολίτες τους, αναγκάζοντάς τους να υποταχθούν, όχι μόνο σωματικά αλλά και ψυχικά. Ο Βάτσλαβ Χάβελ, στο διάσημο δοκίμιό του για μια «ζωή μέσα στην αλήθεια», έγραφε για το πώς οι άνθρωποι αναγκάζονταν να αναπαράγουν τα επίσημα ψεύδη, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι επρόκειτο για ψεύδη: «Πάσχουμε ηθικά διότι μάθαμε να λέμε κάτι διαφορετικό από αυτό που σκεφτόμαστε». Το μόνο σχετικό πλεονέκτημα του να ζει κάποιος σε μια δεξιά ή στρατιωτική δικτατορία είναι ότι μπορεί να παραμείνει πιο εύκολα σιωπηλός. Η ταπεινωτική πράξη του να αναπαράγεις ψεύδη αφορά περισσότερο τα δημόσια πρόσωπα, όπως συγγραφείς και καλλιτέχνες, από ό,τι τον μέσο πολίτη. Όμως η συνενοχή στην οποία συχνά εξαναγκάζονται οι άνθρωποι σε ένα τέτοιο καθεστώς, τους αφορά όλους. Ένα από τα πιο διεστραμμένα παραδείγματα κομμουνιστικής καταπίεσης στην Ευρώπη ήταν η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας – διεστραμμένο διότι πολλοί πρώην πρόσφυγες από το Ράιχ του Χίτλερ έβλεπαν τη ΛΔΓ ως την καλή Γερμανία, την αντιφασιστική Γερμανία. Ελάχιστοι Γερμανοεβραίοι συγγραφείς επέστρεψαν στο δημοκρατικό δυτικό μισό της Γερμανίας. Ο Άλφρεντ Ντέμπλιν ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση και δεν ένιωσε ποτέ εκεί σαν στο σπίτι του. Αρκετοί Εβραίοι επέστρεψαν στην ΛΔΓ· ο Στέφαν Χερμλίν και ο Στέφαν Χάιμ είναι τα πιο γνωστά παραδείγματα. Παρ’ όλο όμως που πολλοί πρώην Ναζί συνέχισαν να ευημερούν στη Δύση, ενίοτε σε υψηλές θέσεις, οι Ανατολικοί αντέγραψαν κάποιες από τις μεθόδους καταδυνάστευσης που χρησιμοποιούσε το Τρίτο Ράιχ. Η παρουσία της Στάζι, της μυστικής αστυνομίας της Ανατολικής Γερμανίας, ήταν πιο διάχυτη στην καθημερινότητα από ό,τι εκείνη της Γκεστάπο. Στη ΛΔΓ δεν υπήρχαν στρατόπεδα θανάτου, και η ρητορική που κυριαρχούσε αφορούσε την ισότητα, την αδελφοσύνη και την παγκόσμια ειρήνη. Απέφευγαν την απροκάλυπτη χρήση κρατικής βίας, εκτός εάν αυτή κρινόταν απολύτως αναγκαία, όπως παραδείγματος χάριν σε περιπτώσεις όπου άνθρωποι προσπαθούσαν να διαφύγουν περνώντας το Τείχος. Ήταν ωστόσο συνηθισμένο να συλλαμβάνει η Στάζι ανθρώπους για ανάκριση. Η συζήτηση στρεφόταν στα παιδιά τους και στο αν επιθυμούσαν να φοιτήσουν αυτά σε καλό σχολείο. Φυσικά και μπορούσε αυτό να κανονιστεί, με αντάλλαγμα όμως την υποχρέωση του συγκεκριμένου ανθρώπου να προσέρχεται τακτικά για συνομιλίες με τους αξιωματούχους της Στάζι και να αναφέρει όσα λένε οι φίλοι του για το κράτος. Εάν το δεχόταν, τότε ο ηθικός άνθρωπος γινόταν ανήθικος, καταδίδοντας φίλους και ακόμη και στενούς συγγενείς. Η περίπτωση του Χάινερ Μίλερ, του διάσημου θεατρικού συγγραφέα, δείχνει πως τα παραπάνω μπορούν να συμβούν ακόμα και στους καλύτερους ανθρώπους. Ο Μίλερ γεννήθηκε το 1929. Ο πατέρας του ήταν σοσιαλδημοκράτης και φυλακίστηκε για κάποιο διάστημα από τους Ναζί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ωστόσο, ο Μίλερ εντάχθηκε στην Χιτλερική Νεολαία, όπως και τα περισσότερα αγόρια της ηλικίας του. Μετά τον πόλεμο, η οικογένεια έζησε στη Γερμανία που βρισκόταν υπό σοβιετική κατοχή. Ήταν σοσιαλιστές, αλλά το 1951 –όταν αυτό ήταν ακόμα εύκολο– οι γονείς και ο μικρότερος αδελφός του Μίλερ αποφάσισαν να μετακομίσουν στη Δύση, όπου επικρατούσε μεγαλύτερη ελευθερία. Ο Μίλερ παρέμεινε στο Ανατολικό Βερολίνο και έγινε επιτυχημένος συγγραφέας. Είχε όμως συχνά προβλήματα με το κόμμα, και υπήρχαν φορές που τα θεατρικά έργα του απαγορεύονταν. Ο ίδιος διαμαρτυρόταν συχνά για την καταπίεση και την αναγκαστική μετανάστευση των αντιφρονούντων. Παρ’ όλα αυτά παρέμενε πιστός στην ΛΔΓ, θεωρώντας ότι πρόκειται για την καλύτερη, αντιφασιστική, πλευρά της Γερμανίας. Κατά γενική ομολογία, ο Μίλερ ήταν ηθικός άνθρωπος. Ωστόσο, μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος το 1989, βρέθηκαν έγγραφα στα αρχεία της Στάζι που υποδείκνυαν ότι ο Μίλερ ήταν μυστικός πληροφοριοδότης από το 1979 και ότι πιθανόν είχε εμπλακεί στην καταγγελία ενός άλλου συγγραφέα. Ο Μίλερ απάντησε ότι δεν είχε υπογράψει ποτέ κανένα έγγραφο ούτε είχε διατυπώσει κάτι γραπτώς, όμως παραδέχθηκε την αφέλειά του στο να μην αντιληφθεί ότι οι συνομιλίες του με πράκτορες της Στάζι θα τον χαρακτήριζαν «άτυπο πληροφοριοδότη». Ίσως υπήρξε αφελής. Ίσως ακόμα εξαναγκάστηκε για προσωπικούς λόγους. Εδώ πρέπει να θυμηθούμε τα λόγια του Άντονι Ήντεν για εκείνους που χωρίς να έχουν καταβάλει προσπάθεια, χαρακτηρίζονται εκ των πραγμάτων ηθικοί. Αν μη τι άλλο, βλέπουμε πόσο δύσκολα μπορεί κάποιος να αντιμετωπίσει τις πιέσεις ενός ανήθικου κράτους. Όλα τα παραπάνω παραδείγματα αφορούν τη συμπεριφορά των ανθρώπων σε κοινωνίες όπου η ελευθερία του λόγου είναι σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη ή ανύπαρκτη. Τι γίνεται όμως με ένα ανήθικο κράτος, στο οποίο υπάρχουν ακόμα οι ελευθερίες που οι άνθρωποι στις φιλελεύθερες δημοκρατίες θεωρούν δεδομένες, όπως οι ελεύθερες εκλογές, ο ελεύθερος Τύπος και ως έναν βαθμό η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης; Ας δούμε τα παραδείγματα δύο σύγχρονων χωρών. Ίσως να μην είναι μοναδικά, αλλά αυτή τη στιγμή είναι τα πιο ορατά: το Ισραήλ και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Υπό την κυβέρνηση του Μπενιαμίν Νετανιάχου, το Ισραήλ, αν και παραμένει δημοκρατικό κράτος, ανταποκρίνεται στον ορισμό του Αβισάι Μαργκαλίτ περί ανηθικότητας, καθώς οι επίσημες αρχές υιοθετούν πολιτικές που ταπεινώνουν τους πολίτες και τις μειονότητες. Το Υπουργικό Συμβούλιό του περιλαμβάνει άτομα με ιδιαίτερα εχθρικές απόψεις για τους Παλαιστίνιους. Ο υπουργός Εθνικής Ασφάλειας, Ιταμάρ Μπεν-Γβιρ, έχει καταδικαστεί πολλές φορές για υποκίνηση φυλετικού μίσους. Η δολοφονία άνω των σαράντα χιλιάδων ανθρώπων στη Γάζα ως αντίποινα για την τρομερή πράξη βίας εναντίον των Εβραίων στις 7 Οκτωβρίου 2023, δεν ήταν τόσο μια αναπόφευκτη συνέπεια του πολέμου όσο μια πράξη βίαιης εκδίκησης. Οι Παλαιστίνιοι που ζουν στη Δυτική Όχθη βιώνουν την ταπείνωσή τους μέσω των θεσμών εδώ και πολλές δεκαετίες. Το να πούμε ότι στο Σουδάν ή στο ανατολικό Κονγκό συμβαίνουν χειρότερες φρικαλεότητες δεν αρκεί, ακριβώς επειδή το Ισραήλ παραμένει δημοκρατία. Το αποτέλεσμα είναι ότι πολλοί Ισραηλινοί έχουν εγκαταλείψει τη χώρα τους. Θα ήταν ωστόσο λάθος να ισχυριστούμε, όπως ορισμένοι σχολιαστές, ότι όσοι μένουν είναι συνένοχοι στα εγκλήματα του κράτους, εφόσον είναι ακόμα εφικτό για έναν Ισραηλινό να παραμείνει ηθικός. Ένας από αυτούς είναι ο συγγραφέας Νταβίντ Γκρόσμαν. Τα μυθιστορήματά του και τα πολιτικά κείμενά του είναι έργα που αποπνέουν βαθύ ανθρωπισμό. Ο Γκρόσμαν έχει προβεί σε έντονες διαμαρτυρίες για τις σκληρές και εξευτελιστικές πολιτικές της κυβέρνησής του έναντι του παλαιστινιακού πληθυσμού. Και συστηματικά καταγγέλλει την κατάχρηση εξουσίας από τις Αρχές. Συνεχίζει εντούτοις να ζει στην πατρίδα του, όπου αισθάνεται ότι ανήκει. Παρά τα ελαττώματά της, πιστεύει ακόμα ότι η χώρα του, που ιδρύθηκε από επιζώντες μαζικών δολοφονιών και διώξεων, έχει δικαίωμα να υπάρχει και να υπερασπίζεται τον εαυτό της. Η θέση αυτή δεν είναι ανήθικη. Και όμως, ο Γκρόσμαν έχει κατηγορηθεί από κάποιους «αντι-σιωνιστές» εκτός Ισραήλ ότι συνηγορεί υπέρ της γενοκτονίας. Στους πολίτες που μπορούν ακόμα να εκφράζονται ελεύθερα, ακόμα και αν αυτό επιφέρει την οργή της κυβέρνησής τους και κάποιων συμπατριωτών τους, θα πρέπει να αποδίδονται τα εύσημα για το ότι υψώνουν τη φωνή τους και εκφέρουν τις κρίσεις τους, όχι να κρίνονται ένοχοι ως συνεργοί. Η αμερικανική κυβέρνηση υπό την ηγεσία του Ντόναλντ Τραμπ κάνει ό,τι μπορεί για να οικοδομήσει ένα ανήθικο κράτος. Οι μετανάστες υφίστανται προσβολές από τον ίδιο τον πρόεδρο και απειλούνται με συλλήψεις και απελάσεις. Κάποιοι μόνιμοι κάτοικοι έχουν ήδη οδηγηθεί στη φυλακή διότι εξέφρασαν απόψεις με τις οποίες η κυβέρνηση διαφωνεί –αρκεί και μόνο μια διαμαρτυρία για τον πόλεμο του Ισραήλ στη Γάζα– ενώ κυβερνητικές υπηρεσίες από τις οποίες εξαρτάται η υγεία ή ακόμα και η ζωή πολλών ανθρώπων χαρακτηρίζονται «εγκληματικές» και διαλύονται. Η φράση του Χάβελ «ζωή μέσα στην αλήθεια» υπονομεύεται συστηματικά από την απαίτηση της κυβέρνησης να αναπαράγουν τα ψεύδη της άνδρες και γυναίκες που κατέχουν σε αυτήν ηγετικές θέσεις: οι εκλογές του 2020 ήταν «στημένες», οι ταραξίες στο Καπιτώλιο ήταν «πατριώτες». Η ανεξαρτησία του νομικού συστήματος υπονομεύεται με τον διορισμό αυλοκολάκων που υπόσχονται να διώξουν ποινικά τους πολιτικούς αντιπάλους του Προέδρου. Οι δημοσιογράφοι καταγγέλλονται ως «εχθροί του λαού». Ωστόσο, το ανήθικο κράτος των Ηνωμένων Πολιτειών δεν έχει φτάσει σε σημείο να είναι δικτατορία. Ο Τύπος εξακολουθεί να είναι ελεύθερος να μεταδίδει ειδήσεις και να δημοσιεύει κριτικές απόψεις. Υπάρχουν ακόμη ανεξάρτητοι δικαστές. Θα γίνουν ξανά εκλογές, εκτός αν ο Τραμπ αποφασίσει να προκαλέσει συνταγματική κρίση. Υπάρχει επίσης ένα μεγάλο κόμμα της αντιπολίτευσης. Όλα αυτά θα μπορούσαν φυσικά, με τον καιρό, να καταρρεύσουν. Οι πιθανότητες να συμβεί αυτό αυξάνονται όσο συμπεριφερόμαστε σαν να είναι ήδη τυραννία οι Ηνωμένες Πολιτείες. Όταν ενδίδουμε σε παράλογες και ενίοτε παράνομες απαιτήσεις χωρίς να υπάρχει εξαναγκασμός, το μόνο που κάνουμε είναι να ενισχύουμε τις ανήθικες προθέσεις των κυβερνητικών ηγετών με αυταρχική συμπεριφορά. Αυτό που λέμε «προληπτική υπακοή». Αντί να αντισταθούν στις παράλογες επιθέσεις κατά του δημοσιογραφικού τους έργου, οι εταιρείες μέσων ενημέρωσης πληρώνουν μεγάλα χρηματικά ποσά σε μια εχθρική κυβέρνηση για να αποφύγουν να τους ασκηθεί αγωγή. Τα δικηγορικά γραφεία κάνουν το ίδιο. Οι ιδιοκτήτες εφημερίδων δίνουν εντολή στους συντάκτες να αποφεύγουν τις επιθέσεις στον Πρόεδρο. Οι πολιτικοί επιδίδονται στη γνωστή πρακτική της ναζιστικής Γερμανίας, του «να εργάζεσαι για τον Φύρερ»: προσπαθούν να ευχαριστήσουν τον ηγέτη προλαβαίνοντας τις πιο εξωφρενικές επιθυμίες του – τη μορφή του Τραμπ στο Όρος Ράσμορ, μια τρίτη προεδρική θητεία. Οι επιχειρήσεις, τα πανεπιστήμια, έως και ο Αμερικανικός Στρατός, ψάχνουν μέσα σε πανικό τα αρχεία, τις επικοινωνίες και τα ακαδημαϊκά προγράμματα σπουδών τους, για να εξαλείψουν οτιδήποτε μπορεί να προκαλέσει την οργή του προέδρου και των υποτακτικών του. Αν η «woke» ιδεολογία χρησιμοποιούνταν συχνά σε πολλά από αυτά τα ιδρύματα στο παρελθόν για να καταπνίξει την ελεύθερη έκφραση, η αντι-woke σταυροφορία της ακροδεξιάς είναι ακόμα πιο επικίνδυνη, καθώς έχει την υποστήριξη του κράτους. Τα πανεπιστήμια θα χάσουν δισεκατομμύρια δολάρια από ομοσπονδιακά κονδύλια αν δεν επιτρέψουν στην κυβέρνηση να αποφασίζει τη διδακτέα ύλη και τους διδάσκοντες. Η κίνηση του Χάρβαρντ να αντιδράσει και να μηνύσει την κυβέρνηση Τραμπ είναι πολύ ενθαρρυντική. Ελπίζουμε να ακολουθήσουν και άλλες. Υπάρχει και άλλη μία αναπόφευκτη ψυχολογική αντίδραση σε κάθε ανήθικη κατάσταση: ο εσωτερικός εκπατρισμός, ο πειρασμός να φροντίζεις μόνο τη δική σου αυλή, να απέχεις από τοις ευρύτερες δημόσιες διαβουλεύσεις, να αρνείσαι να λάβεις υπόψη τις ειδήσεις. Όταν ο Τραμπ εξελέγη, το 2016, γίνονταν πολύ περισσότερες διαδηλώσεις. Το γεγονός ότι η πολύ πιο ακραία φύση της δεύτερης θητείας του Τραμπ έχει συναντήσει μέχρι στιγμής λιγότερη αντίσταση ίσως οφείλεται σε διάφορους λόγους: μια αίσθηση μουδιάσματος, ένα σαστισμένο Δημοκρατικό Κόμμα, μια έλλειψη στόχων που θα μπορούσε να βγάλει τον κόσμο στους δρόμους, ή έναν δικαιολογημένο φόβο ότι οι μαζικές διαδηλώσεις θα προκαλέσουν την κρατική βία χωρίς να συμβάλουν ιδιαίτερα στην άμβλυνση των εξτρεμιστικών διαθέσεων του Τραμπ. Αν όμως ο εσωτερικός εκπατρισμός είναι δικαιολογημένος σε μια δικτατορία, όπου η έκφραση της γνώμης είναι θανάσιμα επικίνδυνη, δεν έχει σχεδόν καμία δικαιολογία όταν η ελευθερία του λόγου εξακολουθεί να υπάρχει. Δεν μπορείς να παραμείνεις ηθικός μέσω της προληπτικής υπακοής. Οι πολίτες πρέπει να διαμαρτύρονται, με κάθε δυνατό τρόπο, εναντίον κάθε προσπάθειας κατάλυσης των θεσμών που προστατεύουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία, ιδίως όταν οι άνδρες και οι γυναίκες που ηγούνται αυτών των θεσμών, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Προέδρου, τους χρησιμοποιούν για την ταπείνωση των ανθρώπων. Αν οι πολίτες δεν δράσουν όσο ακόμα μπορούν, χωρίς να κινδυνεύουν με φυλακή ή απέλαση, τότε τους αξίζει οι μελλοντικές γενιές να εκφέρουν γι’ αυτούς πολύ σκληρότερες κρίσεις από εκείνες που ο Άντονι Ήντεν επιφυλάχθηκε να εκφράσει για τους Γάλλους. © 2025 IAN BURUMA / WYLIE AGENCY — Μετάφραση: Νατάσα Μωράκη

Παραμένοντας ηθικός σε μια ανήθικη κοινωνία

Σύνδεση