Πρόσεχε τι λες

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Fara Dabhoiwala, What Is Free Speech? The History of a Dangerous Idea [Τι είναι η ελευθερία του λόγου; Η ιστορία μιας επικίνδυνης ιδέας], Belknap Press / Harvard University Press (2025), σελ. 472 Aryeh Neier, Defending My Enemy: Skokie and the Legacy of Free Speech in America [Υπερασπίζοντας τον εχθρό μου: Η υπόθεση Σκόουκι και η κληρονομιά της ελευθερίας του λόγου στην Αμερική], New Press (2025), σελ. 184 Η ελευθερία έκφρασης απόψεων είναι, στην πράξη, αδιαχώριστη από την ελευθερία της σκέψης. Σε μια φιλελεύθερη τάξη, το βάρος της αιτιολόγησης πρέπει να επωμίζονται όσοι θέλουν να φιμώσουν, όχι όσοι θέλουν να μιλήσουν. Αντί να προσπαθούμε να πούμε σε τι αποσκοπεί μια έκφραση κάθε φορά, είναι καλύτερο να ρωτάμε σε τι αποσκοπεί μια πράξη καταστολής. Το 1792, ο Τόμας Έρσκιν –«ο πιο πεφωτισμένος φιλελεύθερος της εποχής του», όπως τον αποκάλεσε ένας βιογράφος του– στάθηκε ενώπιον ενός δικαστηρίου στο Λονδίνο για να υπερασπιστεί το δεύτερο μέρος του έργου του Τόμας Πέιν Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου από τις κατηγορίες για υποκίνηση εξέγερσης. Το Στέμμα, θορυβημένο από τις αναταραχές στη Γαλλία και ανησυχώντας για μιμητές ριζοσπάστες στο εσωτερικό, αποφάσισε ότι ήταν επικίνδυνο να επιτραπεί η δημοσίευση των επιθέσεων του Πέιν κατά της μοναρχίας και των προνομίων. Ο εισαγγελέας, Σερ Άρτσιμπαλντ Μακντόναλντ, ανησυχούσε ιδιαίτερα για τις φθηνές εκδόσεις του βιβλίου που θα έφταναν στα χέρια ανθρώπων που «δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι εξοικειωμένοι με θέματα τέτοιου είδους και που, ως εκ τούτου, δεν μπορούν στην πορεία να διορθώσουν τα λάθη τους». Ο Έρσκιν, με την ακαταμάχητη ευφράδειά του, επέμεινε ότι ένας πολίτης πρέπει να είναι ελεύθερος να «απευθύνεται στην κοινή λογική ολόκληρου του έθνους» – ότι η πρόοδος εξαρτάται από αυτό. «Η υπόθεση», δήλωσε, «εξελίσσεται σε ένα ζήτημα υψίστης σημασίας για όλους μας, τη φύση και την έκταση της ελευθερίας του αγγλικού Τύπου». Έχασε. Πέντε χρόνια αργότερα, το έργο του Πέιν Η Εποχή της Λογικής κατέληξε στο δικαστήριο ενώπιον του ίδιου δικαστή. Ο Έρσκιν επίσης επανήλθε, αλλά αυτή τη φορά ως κατήγορος, ως φύλακας του δημοσίου συμφέροντος, και αυτή τη φορά κέρδισε. Οι φτωχοί και οι ταπεινοί, προειδοποίησε, θα «δεχθούν μαχαιριά στην καρδιά» από την επίθεση του βιβλίου εναντίον της θρησκείας, διότι «έχουν περισσότερους λόγους να ελπίζουν σε μια καλύτερη μετά θάνατον ζωή από όσους έχουν περισσότερες ανέσεις που κάνουν τη ζωή τους ευχάριστη». Η ελευθερία του Τύπου, υποστήριζε τώρα, δεν έδινε δικαίωμα στην υπονόμευση των ίδιων των θεμελίων της κυβέρνησης και της θρησκευτικής πίστης. Ακόμη και ο πιο πεφωτισμένος φιλελεύθερος της εποχής, όπως αποδείχθηκε, προτιμούσε τον φιλελευθερισμό του με μέτρο. Ο Έρσκιν είναι μόνο ένας από τους πολλούς ιδεαλιστές, καιροσκόπους και αναποφάσιστους που συναντάμε στο Τι είναι η ελευθερία του λόγου;, το συναρπαστικό και διανοητικά «διεγερτικό» νέο βιβλίο ιστορίας του Φάρα Νταμπόιβαλα.[1] Όπως δείχνει ο Νταμπόιβαλα, η έννοια της ελευθερίας του λόγου ήταν πάντα ένα σύνολο αντικρουόμενων τάσεων που ανταποκρίνονταν στις μεταβαλλόμενες κοινωνικοπολιτικές προτεραιότητες. Τα όριά της –ποιος μπορούσε να μιλήσει, για ποιο πράγμα και σε ποιον– παρέμεναν ασαφή και ακαθόριστα. Μελετώντας κείμενα προκηρύξεων και εκκλήσεων, ο Νταμπόιβαλα γράφει για αυτές τις πρώιμες διαμάχες με σαφήνεια και οξυδέρκεια. Οι σεβαστοί πατέρες της ελευθερίας του λόγου, υπό την αμείλικτη κριτική του, συχνά αποδεικνύονται ότι αντιφάσκουν ασύστολα, με κίνητρα τόσο ποταπά όσο ευγενή ήταν τα συνθήματά τους. Αυτές οι θορυβώδεις, ημιτελείς, αυτοσχέδιες αντιπαραθέσεις που διαμόρφωσαν και αναδιαμόρφωσαν την έννοια της «ελευθερίας του λόγου» κατά τον 18ο και 19ο αιώνα αποτελούν τον πυρήνα του βιβλίου. Ο Νταμπόιβαλα δεν είναι πολύ υπέρμαχος μιας εύτακτης, γραμμικής ιστορίας της φιλελεύθερης προόδου. Ποτέ δεν υπήρξε ένα ενιαίο, επεκτεινόμενο δικαίωμα, αλλά μόνο ένα συνονθύλευμα αμφισβητούμενων αξιώσεων και εξαιρέσεων. Τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, όταν τα επιχειρήματα για την ελευθερία του λόγου άρχισαν να αποκρυσταλλώνονται, τα συνήθη σημεία αναφοράς ήταν τα Αρεοπαγιτικά (1644) του Τζον Μίλτον και το Δοκίμιο για την ανεκτικότητα (1689) του Τζον Λοκ. Και οι δύο υποστήριζαν ότι η αλήθεια θα θριαμβεύσει όταν το σφάλμα αναγκαστεί να αναμετρηθεί μαζί της δημόσια, ότι η εξαναγκαστική πίστη είναι μάταιη, ότι η συνείδηση πρέπει να πείθεται με επιχειρήματα. Ωστόσο, και οι δύο υπερασπίσεις της ελευθερίας ήταν αυστηρά περιορισμένες: η υπεράσπιση από τον Μίλτον του δικαιώματος στην έκδοση γραπτών χωρίς άδεια σταματούσε στον «παπισμό και την ανοιχτή δεισιδαιμονία», ενώ η ανεκτικότητα του Λοκ δεν απέκλειε μόνο τους καθολικούς και τους άθεους, αλλά και τους ίδιους τους μισαλλόδοξους. Οι εκκλήσεις υπέρ της ελευθερίας, όπως δείχνει ο Νταμπόιβαλα, ήταν προσαρμοσμένες στο πνεύμα της εποχής τους. Το πιο εντυπωσιακό κεφάλαιο του βιβλίου εξετάζει τις Επιστολές του Κάτωνος, μια σειρά ανώνυμων δοκιμίων που δημοσίευσαν στο London Journal ο Τόμας Γκόρντον και ο Τζον Τρέντσαρντ στις αρχές της δεκαετίας του 1720. Ο Νταμπόιβαλα διατείνεται ότι αυτές οι επιστολές διαμόρφωσαν τις βρετανικές και αμερικανικές ιδέες για την ελευθερία του λόγου και του Τύπου περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο έργο του αιώνα. Ανατυπωμένες αμέτρητες φορές, περνώντας από χέρι σε χέρι, οι Επιστολές καθιέρωσαν ένα νέο, κοσμικό ιδανικό: την ελευθερία του λόγου ως «το θεμέλιο κάθε ελευθερίας». Όταν η κυβέρνηση αντέδρασε –συλλαμβάνοντας το προσωπικό του London Journal και καταστρέφοντας το πιεστήριο– το μόνο που κατάφεραν αυτές οι έφοδοι ήταν να ενισχύσουν τη φήμη του Κάτωνα ως ατρόμητου αγγελιαφόρου της αλήθειας. Όπως φαίνεται, τίποτα δεν χτίζει μια φήμη όσο μια μικρή δίωξη. Ο Νταμπόιβαλα εντάσσει αυτές τις πολεμικές στην συγκεκριμένη ταραχώδη εποχή τους – ένας ευμετάβλητος Τύπος, νέες πολιτικές ρήξεις, οι συνέπειες της Ένδοξης Επανάστασης του 1688. Ωστόσο, δεν διστάζει να επισημάνει πόσο αβάσιμοι μπορεί να είναι οι ισχυρισμοί τους. Θα μπορούσε πραγματικά η αλήθεια να νικήσει το ψέμα σε μια δημόσια αναμέτρηση; Έτσι φαίνεται ότι πίστευαν ο Γκόρντον και ο Τρέντσαρντ καθώς ισχυρίζονταν ότι «η παραπληροφόρηση για τα δημόσια μέτρα ανατρέπεται εύκολα» απλώς «παρουσιάζοντας τα δημόσια μέτρα με ακρίβεια» και ότι ο λαός «γενικά κρίνει τα πράγματα με ευθυκρισία». Ο Νταμπόιβαλα δεν τους αναγνωρίζει καν την πρωτοτυπία επιχειρημάτων: κατά την άποψή του, η εκ μέρους τους υπεράσπιση του πολιτικού λόγου ήταν απλώς μια αναδιατύπωση παλαιότερων επιχειρημάτων σχετικά με τη θρησκευτική ελευθερία έκφρασης. Ο Γκόρντον και ο Τρέντσαρντ επικαλούνταν περιστασιακά «το δικαίωμα κάθε ανθρώπου», αλλά ο Νταμπόιβαλα επισημαίνει οξυδερκώς ότι υπερασπίζονταν κυρίως τα συλλογικά δικαιώματα – την ελευθερία του «λαού» να εκφράζεται. Η ελευθερία, κατά την άποψή τους, σήμαινε την ελευθερία να γράφεις και να μιλάς, αρκεί να μη βλάπτεις τους άλλους. Αλλά η βλάβη, σύμφωνα με τη λογική τους, καθοριζόταν από το ίδιο το κοινό που μυθοποιούσαν ως απρόσβλητο σε μεγάλο βαθμό από αυτήν. Εν τω μεταξύ, οι Επιστολές του Κάτωνος δεν ανέφεραν σχεδόν τίποτα για τις πιο περίπλοκες πραγματικότητες του Τύπου – τον αγώνα για την εξασφάλιση αναγνωσιμότητας, τον χείμαρρο της πολιτικής ψευδολογίας, το γεγονός ότι, όπως γράφει ο Νταμπόιβαλα, «η διάδοση της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας προς ίδιον όφελος ήταν εγγενής, και όχι τυχαία, στον πρώτο “ελεύθερο” Τύπο του κόσμου». Ο Τρέντσαρντ πέθανε το 1723, αλλά όχι πριν εξασφαλίσει στον νεαρό συν-συγγραφέα του μια θέση στην κυβέρνηση του Ρόμπερτ Γουόλπολ. Ο Γκόρντον σύντομα άρχισε να γράφει για να υπερασπιστεί το κατεστημένο, εξιδανικεύοντας τη σοφία των κυβερνώντων («Φύλακες Άγγελοι της Χώρας») αντί των κυβερνωμένων. Ο ατρόμητος αγγελιαφόρος της αλήθειας πλούτισε – ως μυστικός λογοκριτής του Γουόλπολ. Σύμφωνα με την καυστική περίληψη του Νταμπόιβαλα, «Η πρώτη σύγχρονη θεωρία της πολιτικής ελευθερίας του λόγου ήταν ένα ιδιοτελές πλέγμα σκόπιμων κατασκευασμάτων, κραυγαλέων αντιφάσεων και σκόπιμων παραλείψεων». Αυτό είχε σημασία, επειδή η επιρροή της ήταν βαθιά, ειδικά στη Βόρεια Αμερική. Οι αποικιακές εφημερίδες αγιοποίησαν τα συνθήματα του Κάτωνα· σύντομα οι επαναστατημένες πολιτείες τα επανέλαβαν στις διακηρύξεις των δικαιωμάτων τους. Όταν συντάχθηκε η Πρώτη Τροποποίηση[2] του Συντάγματος το 1789, υιοθέτησε το πρότυπο των Τρέντσαρντ-Γκόρντον, δηλώνοντας ότι «το Κογκρέσο δεν θα θεσπίσει νόμο... που να περιορίζει την ελευθερία του λόγου ή του Τύπου» και δημιουργώντας αυτό που ο Νταμπόιβαλα αποκαλεί «τον πιο ισχυρό νόμο για την ελευθερία του λόγου στον κόσμο» πάνω σε μια εξαιρετικά πρόχειρη βάση. Εδώ, ισχυρίζεται ο συγγραφέας, εντοπίζεται το ελάττωμα στον πυρήνα του Συντάγματος. Άλλα έθνη, σημειώνει, υιοθέτησαν μια έννοια της ελευθερίας του λόγου που εξισορροπείται από το δημόσιο συμφέρον· άλλα έθνη ήταν σε θέση να αποτρέψουν τον παραγκωνισμό ζητημάτων κοινωνικής δικαιοσύνης από την προστασία της ελευθερίας του λόγου και να απαγορεύσουν εύκολα την γλώσσα που υποκινεί το μίσος και βλάπτει τους ευάλωτους. Οι Αμερικανοί απέμειναν με την όμορφη, τρομερή κληρονομιά τους. Οι ιστορικές ανασκαφές του Νταμπόιβαλα είναι συχνά εκθαμβωτικές, και όσοι έχουν κυριευτεί από απόλυτα συνθήματα βλέπουν τις βεβαιότητές τους να κλονίζονται με έξυπνο τρόπο. Είναι λιγότερο πειστικός όταν αποδίδει τα πολιτικά δεινά της Αμερικής σε αυτή την μοιραία Τροποποίηση ή όταν θεωρεί δεδομένη την ανωτερότητα πιο επιθετικών ρυθμιστικών καθεστώτων. Όσον αφορά τις αμαυρωμένες καταβολές ενός φαινομενικά λαμπρού ιδανικού, οι αναγνώστες του βιβλίου πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να μάθουν πολλά ενοχλητικά πράγματα· όσον αφορά την πολιτική της σύγχρονης εποχής, πρέπει επίσης, σύμφωνα με τα βαρύθυμα λεγόμενα του Σερ Άρτσιμπαλντ Μακντόναλντ, να είναι προετοιμασμένοι να «διορθώνουν τα λάθη τους στην πορεία». Τελικά, ίσως να μην θέλουμε να εκχωρήσουμε την κληρονομιά μας. Αλλά οφείλουμε στον εαυτό μας να κατανοήσουμε πώς την αποκτήσαμε και με ποιο κόστος. Δεδομένης της εικονοκλαστικής θεώρησης του Νταμπόιβαλα, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι στον Τζον Στιούαρτ Μιλ –τον πλέον πεφωτισμένο φιλελεύθερο της εποχής του– δεν επιφυλάσσεται καλύτερη μεταχείριση από τους προκατόχους του. Ωστόσο, όπως δείχνει η αντιμετώπισή του από το βιβλίο, η δυναμική συνήθεια να βλέπει κανείς τα πράγματα πέρα από τα επιχειρήματα μπορεί μερικές φορές να εμποδίζει την προσπάθεια να εξετάζει τα ίδια τα επιχειρήματα. Είναι αλήθεια ότι ο συγγραφέας τού Περί ελευθερίας πέρασε δεκαετίες ως υπάλληλος της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών και, παρ’ όλο που καταδίκαζε τον ρατσισμό και υμνούσε την πνευματική πολυμορφία, θεωρούσε τις μη ευρωπαϊκές κουλτούρες ως καθυστερημένες, ανέτοιμες για την ελευθερία που υπερασπιζόταν. (Ο Μιλ υποστήριζε ότι το άτομο ήταν κυρίαρχο του εαυτού του, αλλά «ίσως δεν είναι απαραίτητο να πούμε» ότι αυτή η αρχή δεν ίσχυε για «υπανάπτυκτες κοινωνίες στις οποίες η ίδια η φυλή μπορεί να θεωρηθεί ως ανώριμη»). Κατά την άποψη του Νταμπόιβαλα, αυτό δεν είναι απλώς ένα προσωπικό ατόπημα· εκτιμά ότι οι αμφιβολίες του Μιλ για την ελευθερία του λόγου σε «υπανάπτυκτες» κοινωνίες μπορούν να εξηγήσουν την απροθυμία του να αντιληφθεί τις πιο περίπλοκες συνέπειες της ελευθερίας του λόγου στην πατρίδα του. Εξετάζοντας τη συνενοχή του Μιλ στον ιμπεριαλισμό, ο Νταμπόιβαλα ευθυγραμμίζεται με μια προβεβλημένη γραμμή επιχειρηματολογίας που από τη δεκαετία του 1990 συστηματικά επικαλείται τον Μιλ για να υποστηρίξει ότι ο φιλελευθερισμός είναι εννοιολογικά συνυφασμένος με την αυτοκρατορία. Κατά τη συνήθη πορεία της επιστήμης, αυτό που ξεκινά ως αναθεωρητισμός μετατρέπεται σε ορθοδοξία, η οποία στην συγκεκριμένη περίπτωση έχει γεννήσει μια αντι-λογοτεχνία που, όπως σημειώνει ο πανεπιστημιακός Γεώργιος Βαρουξάκης, μερικές φορές κινείται υπερβολικά προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αλλά το πιεστικό ερώτημα είναι αν η άποψη του Μιλ για την αυτοκρατορία διαμόρφωσε πραγματικά την άποψή του για την ελευθερία. Ένα πρόβλημα με το επιχείρημα περί αποικιακής μόλυνσης είναι ότι ο εννοιολογικός σκελετός τού Περί ελευθερίας, όπως κατέστησε σαφές ο Μιλ, προήλθε από τα πρώιμα έργα του Βίλελμ φον Χούμπολτ, ο οποίος καταγόταν από την Πρωσία, μια χώρα που δεν είχε αποικίες να διαχειριστεί, και έγραφε μισό αιώνα πριν από τον Μιλ. (Πολλά χρόνια αργότερα, ως διευθυντής εκκλησιαστικών υποθέσεων της Πρωσίας, αναγκάστηκε να αναλάβει την ευθύνη της λογοτεχνικής λογοκρισίας). Ο Νταμπόιβαλα, προσεγγίζοντας τον Μιλ σαν εισαγγελέας που προετοιμάζει μια δικαστική υπόθεση, μερικές φορές συγχέει την πολυπλοκότητα με την αντίφαση. Σπεύδει να επιτεθεί εναντίον της θέσης του Μιλ ότι η ελευθερία έκφρασης απόψεων –αν και «ανήκει σε εκείνο το μέρος της συμπεριφοράς ενός ατόμου που αφορά άλλους ανθρώπους»– είναι, στην πράξη, αδιαχώριστη από την ελευθερία της σκέψης. Ο Νταμπόιβαλα την καταδικάζει ως «ασυνήθιστη απόφανση», προφανή σοφιστεία που «ο Μιλ προσπαθεί να περάσει λαθραία στους αναγνώστες του με τον πιο ύπουλο δυνατό τρόπο». Ακτιβιστές κατά των αμβλώσεων στην Constitution Avenue κατά την ετήσια πορεία «March for Life» προς το Ανώτατο Δικαστήριο με αφορμή την 34η επέτειο της ιστορικής απόφασης Roe v. Wade (1973), η οποία νομιμοποίησε το δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση, 22 Ιανουαρίου 2007, Ουάσιγκτον. Τον Ιούνιο του 2022 η συντηρητική πλειοψηφία του Ανωτάτου Δικαστηρίου ανέτρεψε ουσιαστικά την εμβληματική αυτή απόφαση. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Matthew Cavanaugh Αλλά για τον Μιλ αυτή ήταν κεντρική ιδέα. Αντλώντας από τις ιδέες του Χούμπολτ περί Bildung –την ανάπτυξη της προσωπικότητας– ο Μιλ έβλεπε την ελευθερία να εκφράζεσαι προφορικώς και γραπτώς σε σχέση με το συμπλήρωμά της: την ελευθερία να ακούς και να διαβάζεις. Για τον Μιλ, η ελευθερία της σκέψης απαιτούσε την έκθεση σε ένα φάσμα απόψεων, ακόμη και σε εκείνες που το κράτος θεωρούσε ενοχλητικές. Ο περιορισμός της έκφρασης είναι αναπόφευκτα περιορισμός και της σκέψης. Η σκέψη δεν ήταν κάτι ιδιωτικό και ερμητικά κλειστό· οι πεποιθήσεις και οι απόψεις μας διαμορφώνονταν κατά την ίδια την πράξη της έκφρασής τους – μέσω της συζήτησης, της γραφής, της αντιπαράθεσης. «Η γλώσσα», έγραψε αλλού, επαναλαμβάνοντας ένα επιχείρημα που είχαν διατυπώσει φιλόσοφοι τουλάχιστον από την εποχή του Χομπς, «είναι ένα όργανο σκέψης, καθώς και ένα μέσο επικοινωνίας των σκέψεών μας». Ο Μιλ ήταν σαφής ότι η ελευθερία είχε τα όριά της: ένα άτομο «δεν πρέπει να γίνεται ενοχλητικό για τους άλλους». Ο Νταμπόιβαλα δεν εντυπωσιάζεται: κατηγορεί τον Μιλ ότι ποτέ «δεν καταδέχθηκε να εξετάσει πώς τέτοιου είδους περιορισμοί θα μπορούσαν να συμβιβαστούν με την “απόλυτη ελευθερία της γνώμης και του συναισθήματος σε όλα τα θέματα”». Όμως, ο λόγος του Μιλ περί «απόλυτης ελευθερίας» αφορούσε ρητά τον εσώτερο χώρο της σκέψης, όχι τη δημόσια έκφραση. Κατά την άποψή του, αυτές οι ελευθερίες ήταν συνδεδεμένες, αλλά όχι ταυτόσημες. Το μεγαλύτερο αμάρτημα του Περί ελευθερίας, σύμφωνα με τον Νταμπόιβαλα, είναι ότι θεωρητικοποιεί την ελευθερία του λόγου, μια κοινωνική δραστηριότητα, «αποκλειστικά ως ατομικό δικαίωμα». Στην πραγματικότητα, ο Μιλ ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικός όσον αφορά τα «δικαιώματα», επισημαίνοντας σε κάποιο σημείο: «Παραιτούμαι από κάθε πλεονέκτημα που θα μπορούσε να αποκομίσει η επιχειρηματολογία μου από την ιδέα του αφηρημένου δικαιώματος, ως κάτι ανεξάρτητο από τη χρησιμότητα». Για τον Μιλ, τα δικαιώματα ήταν απλώς εμπειρικοί κανόνες που δικαιολογούνταν από τις συνέπειές τους. Δεν αποδεχόταν την απολυτότητα των δικαιωμάτων, είτε αυτά διεκδικούνταν από τα άτομα είτε από τις κυβερνήσεις. Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του Χούμπολτ στο έργο του Μιλ Περί ελευθερίας είναι απλός αλλά ισχυρός: το βάρος της αιτιολόγησης δεν βαρύνει τους ανθρώπους που θέλουν να εκφράσουν την άποψή τους, αλλά τις Αρχές που θέλουν να τους φιμώσουν. Αυτή η αντίληψη μπορεί να μετατρέψει την ελευθερία του λόγου, όπως υποψιάζεται ο Νταμπόιβαλα, σε μια ουσιαστικά αρνητική ελευθερία, μια «ελευθερία από» αντί για μια «ελευθερία να». Αλλά πάρα πολλές αξίες που εκτιμούμε είναι αρνητικές στη μορφή τους: η δίκαιη δίκη, η ισότητα, η ιδιωτικότητα – όλες είναι νομικά τεχνουργήματα που ορίζονται σύμφωνα με τις καταχρήσεις που τις παραβιάζουν. Δεν θα καταφέρουμε να συμφωνήσουμε για το τι σημαίνει «δικαιοσύνη», αλλά ακόμη και τα παιδιά έχουν έντονη αίσθηση της απουσίας της. («Δεν είναι δίκαιο!» διαμαρτύρεται το μικρό παιδί). Η ίδια η έννοια της ελευθερίας, όπως έχει υποστηρίξει εκτενώς ο Ορλάντο Πάτερσον, προέκυψε σε αντίθεση με την κατάσταση της δουλείας. Καθώς ορίζεται μέσω της άρνησης –ως ένας περιορισμός του περιορισμού– η ελευθερία του λόγου δεν έχει κάτι να ντρέπεται· είναι εξαιρετική συνοδός. Η Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος, παλαιά στη γραπτή της μορφή, είναι μοντέρνα στην πράξη. Μόνο τα τελευταία εκατό χρόνια απέκτησε τη δύναμη και την εμβέλεια που της αποδίδουμε σήμερα. Κατά τη διάρκεια και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι σοσιαλιστές αντιλαμβάνονταν την τροπολογία ως πιθανή ασπίδα, ενώ οι δικαστές του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ Όλιβερ Γουέντελ Χολμς ο νεότερος και Λιούις Μπράνταϊς, αρχικά σε μειοψηφούσες απόψεις, άρχισαν να σκιαγραφούν μια θεωρία της ελευθερίας του λόγου ως κρίσιμης για τη δημοκρατική διαδικασία. Από την αρχή υπήρξε σύγκρουση απόψεων. Οι ταραξίες της εποχής, γράφει ο Νταμπόιβαλα, θεωρούσαν την ελευθερία του λόγου όχι ως ατομικό δικαίωμα, όπως έτειναν να πιστεύουν ο Χολμς και ο Μπράνταϊς, αλλά ως εργαλείο για συλλογική δράση – το δικαίωμα στην απεργία, στην διαδήλωση και στην κινητοποίηση. Ωστόσο, όταν επικράτησε πραγματικά η σύγχρονη θεωρία της ελευθερίας του λόγου, κατά την ακμή του Ανώτατου Δικαστηρίου επί προεδρίας του αρχιδικαστή Γουόρεν,[3] η συλλογική δράση βρισκόταν στο επίκεντρό της. Οι αποφάσεις που υποστήριζαν τις διαμαρτυρίες, τα μποϊκοτάζ και τις καθιστικές διαμαρτυρίες εναντίον των νόμων του Τζιμ Κρόου[4] συνέδεσαν το δικαίωμα του λόγου με το δικαίωμα στην απαίτηση για δικαιοσύνη. (Αυτές οι αποφάσεις, με τη σειρά τους, βασίστηκαν σε προηγούμενες υποθέσεις στις οποίες μισητοί ομιλητές εξασφάλισαν διευρυμένα δικαιώματα πολιτικής έκφρασης). Οι ευγενείς ρίζες δεν κατοχυρώνουν την αρετή μιας θεωρίας, όπως και οι επαίσχυντες ρίζες δεν κατοχυρώνουν την κακοήθειά της. Σε κάθε περίπτωση, όποιος συμμερίζεται τις ανησυχίες του Νταμπόιβαλα ότι η Πρώτη Τροποποίηση παραμερίζει ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, πρέπει να λάβει υπόψη πόσο στενά συνδεδεμένες ήταν, στην πραγματικότητα, οι δύο αυτές έννοιες. Καθώς το βιβλίο Τι είναι η ελευθερία του λόγου; στρέφεται στο παρόν, ο Νταμπόιβαλα γίνεται λιγότερο ιστορικός και περισσότερο ιδεολόγος. «Αυτό δεν είναι ένα βιβλίο για την ιστορία του δικαίου», τονίζει στην εισαγωγή του, «αλλά για την πολιτική της ελευθερίας του λόγου γενικότερα». Τα δύο είναι, φυσικά, στενά συνδεδεμένα. Ακριβώς όπως η Δεύτερη Τροποποίηση έχει χρησιμοποιηθεί για να εμποδίσει την ουσιαστική ρύθμιση της οπλοκατοχής –επιτρέποντας στις ΗΠΑ να κατακλυστούν από πυροβόλα όπλα και βία– η Πρώτη Τροποποίηση, κατά την άποψη του Νταμπόιβαλα, έχει δημιουργήσει μια μοναδικά τοξική δημόσια σφαίρα. Ειδικά μετά την «ελευθεριακή επανάσταση στη νομολογία της Πρώτης Τροποποίησης τις τελευταίες δεκαετίες», έχει γίνει πιο δύσκολο να περιοριστεί η ελευθερία του λόγου και πιο δύσκολο να προστατευθούν οι ευάλωτες κοινότητες από αυτήν. Για τον Νταμπόιβαλα, κάθε υπεύθυνη πολιτική πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα που θεωρεί θεμελιώδες: «Ποιος είναι ο σκοπός της ελευθερίας του λόγου;». Στο Ηνωμένο Βασίλειο, που δεν δεσμεύεται από τον απολυτότητα της Πρώτης Τροποποίησης, αυτό το ερώτημα μπορεί να καθοδηγήσει δημόσιες πολιτικές και ποινικές διώξεις. Ο Νταμπόιβαλα αναφέρει τη δίωξη του αντισημίτη εκδότη του περιοδικού The Fascist για υποκίνηση σε εξέγερση μέσω συκοφαντικής δυσφήμισης τη δεκαετία του 1930 και την ψήφιση του Νόμου περί φυλετικών σχέσεων του 1965, ο οποίος απαγόρευε τον λόγο που υποκινεί φυλετικό μίσος. Ωστόσο, στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου, εμφανίζεται μια περίεργη ασυμμετρία: η προστασία της ελευθερίας του λόγου αξιολογείται σύμφωνα με τις πιο ανησυχητικές συνέπειές της, ενώ οι περιορισμοί της ελευθερίας του λόγου αξιολογούνται σύμφωνα με τους πιο ευγενείς στόχους τους. Αξίζει λοιπόν να επισημάνουμε τις παραλείψεις στην περιγραφή του Νταμπόιβαλα, όπως το γεγονός ότι η απαγόρευση της υποκίνησης σε εξέγερση, η οποία έπληξε τον εκδότη του The Fascist, χρησιμοποιήθηκε ευρύτερα εναντίον αριστερών ακτιβιστών. Όσον αφορά την απαγόρευση της υποκίνησης φυλετικού ή εθνοτικού μίσους που προβλέπει ο νόμος περί φυλετικών σχέσεων, οι περισσότεροι από τους καταδικασθέντες για το αδίκημα στα πέντε χρόνια από την ψήφισή του ήταν έγχρωμοι – ξεκινώντας από τον Μάλκολμ X, έναν από τους πολλούς μαύρους εθνικιστές που καταδικάστηκαν το 1967 για υποκίνηση μίσους εναντίον των λευκών. Αποτελούν τέτοια μέτρα τον καλύτερο τρόπο προστασίας των μειονοτήτων; Εξακολουθώ να μην έχω πεισθεί. Αν και ο Νταμπόιβαλα παραδέχεται εν συντομία ότι η προστασία των ομάδων μπορεί να παρεκκλίνει στην πράξη, αυτό που τον συγκινεί είναι οι αξίες που αυτή ενσωματώνει στη θεωρία. Το να χλευάζει ή να εξευτελίζει κανείς ανθρώπους λόγω της φυλής ή της εθνικής τους καταγωγής, γράφει με απλή σοβαρότητα, «δεν είναι ο σκοπός του δικαιώματος της ελευθερίας του λόγου». Ε, όχι. Αλλά ο «σκοπός» της ελευθερίας του λόγου επίσης δεν είναι να κάνουμε κακά λογοπαίγνια, να διακόπτουμε με ανόητες παρατηρήσεις, να παραποιούμε τα λόγια της Οντρ Λορντ, να προειδοποιούμε έναν χαρακτήρα στην κινηματογραφική οθόνη να μην ανοίξει την πόρτα του υπογείου (σε παρακαλώ, δεν μπορεί να σε ακούσει), να επαναλαμβάνουμε την ίδια ιστορία για εικοστή φορά ή να χαλάμε το αστείο όταν ο φίλος μας λέει ένα ανέκδοτο. Θα μπορούσαμε να επιστρέψουμε στην ιδέα ότι σε μια φιλελεύθερη τάξη, το βάρος της αιτιολόγησης πρέπει να επωμίζονται όσοι θέλουν να φιμώσουν, όχι όσοι θέλουν να μιλήσουν. Αντί να προσπαθούμε να πούμε σε τι αποσκοπεί μια έκφραση κάθε φορά, είναι καλύτερο να ρωτάμε σε τι αποσκοπεί μια πράξη καταστολής. Το Τι είναι η ελευθερία του λόγου; παρουσιάζει την Πρώτη Τροποποίηση ως το φάντασμα που κατοικεί στην δημοκρατία – που ρίχνει κάδρα από τον τοίχο, που ανοίγει ξαφνικά τα ραδιόφωνα, που αναστατώνει κάθε προσπάθεια για τάξη. Αλλά τα μόνα φαντάσματα που υπάρχουν είναι αυτά που επιλέγουμε να πλάσουμε με την φαντασία μας. Καταρχάς, η Τροποποίηση ποτέ δεν σήμαινε αυτό που λέει – ούτε όταν αφορούσε μόνο νόμους του Κογκρέσου, ούτε όταν άρχισε να εφαρμόζεται ευρύτερα. Όπως παρατήρησε περισσότερες από μία φορές ο αείμνηστος νομικός Φρέντερικ Σόερ, ο πιο επιδέξιος από τους ειδικούς της Πρώτης Τροποποίησης που υπερασπίστηκαν τη λιτή του ερμηνεία, πολλά από αυτά που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «ελευθερία του λόγου» –όπως η απάτη με χρεόγραφα, οι παραβιάσεις των αντιμονοπωλιακών νόμων, η υποκίνηση σε εγκληματική πράξη, η παρενόχληση σε εχθρικό περιβάλλον και η παραβίαση εμπορικών σημάτων– βρίσκονται εκτός του πεδίου εφαρμογής της. Το αμερικανικό δόγμα της ελευθερίας του λόγου ήταν πάντα ένα πυκνό πλέγμα εξαιρέσεων. Οι λέξεις της Τροποποίησης δεν έχουν μαγική δύναμη. Ακόμη και η πολυσυζητημένη γραμματική ερμηνεία[5] του Ανώτατου Δικαστηρίου επί προεδρίας Ρόμπερτς[6] γίνεται λιγότερο αισθητή όταν προκύπτουν υποθέσεις που αφορούν την Πρώτη Τροποποίηση. Σύμφωνα με τον Νταμπόιβαλα, η Πρώτη Τροποποίηση ήταν καταδικασμένη από την αρχή, αλλά η αμερικανική προσέγγιση της ελευθερίας του λόγου διαμορφώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες. Πρέπει λοιπόν να εξηγήσει μια μεταβλητή με μια σταθερά. Αν χρειάστηκε μια «ελευθεριακή επανάσταση» για να αποκαλυφθεί η τοξικότητα του κειμένου της Πρώτης Τροποποίησης, θα σκεφτόταν κανείς ότι το πραγματικό ζήτημα είναι ποιες δυνάμεις ώθησαν αυτή την επανάσταση. Και επειδή πιστεύει ότι αυτή η τοξικότητα συνίσταται στην παρεμπόδιση μιας κρίσιμης εξισορρόπησης των δικαιωμάτων ελευθερίας έναντι του δημόσιου συμφέροντος, πρέπει να συμβιβαστούμε με το δυσάρεστο γεγονός ότι το αμερικανικό δίκαιο για την ελευθερία του λόγου πάντα λειτουργούσε εξισορροπητικά. Είναι αλήθεια ότι τα δικαστήρια έχουν απομακρυνθεί από την κατά περίπτωση διαπραγμάτευση της εξισορρόπησης, εν μέρει επειδή επικριτές από όλο το πολιτικό φάσμα έχουν εκθέσει τα μειονεκτήματα αυτής της πρακτικής. Οι δικαστές καλούνται να αντισταθμίσουν μη συγκρίσιμες αξίες –για παράδειγμα, την ελευθερία του λόγου με την εθνική ασφάλεια– και να εξετάσουν εμπειρικούς ισχυρισμούς σχετικά με βλάβες που ενδέχεται να μην είναι σε θέση να επιλύσουν. Τα συμφέροντα της κυβέρνησης σε θέματα ασφάλειας μπορεί να φαίνονται συγκεκριμένα και επείγοντα, ενώ τα δικαιώματα της έκφρασης φαίνονται αφηρημένα και αόριστα, οδηγώντας στην τάση προς την καταστολή που χαρακτήρισε τη στρατηγική εξισορρόπησης του δικαστή Φίλιξ Φρανκφούρτερ[7] κατά τη δεκαετία του 1950. Έτσι, το Ανώτατο Δικαστήριο κατατάσσει πλέον την έκφραση σε κλιμακωτές κατηγορίες. Η πολιτική έκφραση κατά κανόνα λαμβάνει την υψηλότερη προστασία – αυστηρό έλεγχο, απαιτώντας ο κάθε κανόνας ή μέτρο επιβολής να εξυπηρετεί ένα «επιτακτικό» κυβερνητικό συμφέρον και να είναι «αυστηρά προσαρμοσμένος» σε αυτό. Η εμπορική έκφραση (διαφημίσεις) λαμβάνει λιγότερη προστασία. Άλλοι τύποι έκφρασης (χυδαιότητα, λόγος που αποτελεί αναπόσπαστο μέρος σε έγκλημα) μπορεί να μην λάβουν καμία προστασία. Όσον αφορά τις κρατικές ενέργειες, ο αυστηρός έλεγχος αφορά περιορισμούς που βασίζονται στο περιεχόμενο της έκφρασης, ενώ ο λιγότερο αυστηρός έλεγχος αφορά περιορισμούς που είναι ουδέτεροι ως προς το περιεχόμενο της έκφρασης. Όπως φαίνεται απ’ όλα αυτά, η εξισορρόπηση δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Τι καθιστά ένα συμφέρον «επιτακτικό», εκτός από την αντίληψη ενός δικαστή για τη σχετική βαρύτητά του; Πώς μπορεί κανείς να αποφασίσει αν ένα μέτρο είναι «αυστηρά προσαρμοσμένο» χωρίς να σταθμίσει τα οφέλη έναντι των επιβαρύνσεων; Και όταν κατηγορούμε την Πρώτη Τροποποίηση για τις κακές αποφάσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου (το βιβλίο δεν της αναγνωρίζει καμία αξία για τις καλές αποφάσεις), δεν υιοθετούμε ένα είδος γραμματικού ντετερμινισμού, θεωρώντας ότι η ίδια η Τροποποίηση απλώς υπαγορεύει τα δικαστικά αποτελέσματα; Ας δούμε την υπόθεση Citizens United v. Federal Election Commission, στην οποία η πλειοψηφία του Ανώτατου Δικαστηρίου έκρινε ότι οι περιορισμοί στις πολιτικές δαπάνες των εταιρειών και των συνδικάτων παραβίαζαν τις ελευθερίες έκφρασής τους. Σύμφωνα με τους τέσσερις μειοψηφούντες δικαστές, αυτό το αποτέλεσμα ήταν στην πραγματικότητα αντίθετο με την Τροποποίηση, όπως αυτή ερμηνεύεται σωστά. Έκαναν λάθος; Με επικριτική διάθεση ο Νταμπόιβαλα παρατηρεί ότι η Πρώτη Τροποποίηση συντάχθηκε από επαναστάτες που αντιμετώπιζαν με βαθιά καχυποψία την κρατική εξουσία. Αλλά ο Σόερ, ο οποίος με ιδιαίτερη ικανοποίηση κατέρριπτε θεωρίες για τον «σκοπό» της ελευθερίας του λόγου, διατύπωσε ένα πειστικό επιχείρημα ότι η δυσπιστία ήταν το καλύτερο σκεπτικό υπέρ της ισχυρής προστασίας του λόγου – ξεκινώντας από τη δυσπιστία ότι η κυβέρνηση θα «προβεί στις απαραίτητες διαφοροποιήσεις». Δεν επρόκειτο για μια μεγαλεπήβολη θεωρία, αλλά για το ιστορικά τεκμηριωμένο συμπέρασμα ότι η εξουσία, αν της δοθεί η ευκαιρία, θα βρει λόγους να φιμώσει ό,τι την απειλεί. Η εδραίωση ενός αντίθετου κανόνα είναι, τουλάχιστον, ένας τρόπος να καταστεί πιο δύσκολο να υποκύψει κανείς σε αυτή την παρόρμηση. Αν οι Επιστολές του Κάτωνος εξιδανίκευαν τον λαό, η εξιδανίκευση των ηγεμόνων τους, αυτών των Φρουρών της Χώρας, ήταν πάντα μια λανθασμένη αλλαγή πορείας. Ο Νταμπόιβαλα ανησυχεί για το γεγονός ότι η αμερικανική φιλοσοφία δικαίου για την ελευθερία του λόγου «έχει σταδιακά εγκαταλείψει κάθε έννοια του κοινού καλού». Ο Άντριαν Βερμιούλ, ένας συντηρητικός καθηγητής Νομικής στο Χάρβαρντ, γνωστός για τη νεο-θωμιστική του «φιλοσοφία δικαίου του κοινού καλού»,[8] το θεωρεί επίσης ανησυχητικό – και εδώ είναι το πρόβλημα. Ποιος ορίζει το κοινό καλό; Στην πιο προκατειλημμένη εκδοχή του, το Τι είναι η ελευθερία του λόγου; ελαχιστοποιεί τη διάκριση μεταξύ της προστασίας των δικαιωμάτων των ομιλητών και της προστασίας των όσων λένε. Ο Νταμπόιβαλα κατηγορεί την Αμερικανική Ένωση για τις Πολιτικές Ελευθερίες (ACLU) ότι, υπερασπιζόμενη ενεργά τα δικαιώματα έκφρασης των μισαλλόδοξων, «αναπόφευκτα κανονικοποιούσε και ενίσχυε πάντα το μήνυμά τους» και ότι «οι ενέργειές της διακηρύσσουν ότι ακόμη και οι πιο εχθροπαθείς, αναληθείς ή με οποιονδήποτε τρόπο τοξικές απόψεις αξίζουν να διαδοθούν δημόσια – ότι αυτές είναι ιδέες που αξίζει να ακουστούν». Με αυτή τη λογική, η υπεράσπιση της δίκαιης δίκης θα κανονικοποιούσε ή θα νομιμοποιούσε τα αδικήματα ενός εγκληματία. Και δεν μας έδειξε ο Νταμπόιβαλα πως οι επίσημες προσπάθειες καταστολής της ελευθερίας του λόγου –όπως με τις Επιστολές του Κάτωνα– μπορούσαν να ενισχύσουν αυτό που επεδίωκαν να φιμώσουν; Η επανέκδοση του βιβλίου Υπερασπίζοντας τον εχθρό μου: Η υπόθεση Σκόουκι και η κληρονομιά της ελευθερίας του λόγου στην Αμερική του Άριε Νάιερ είναι μια επίκαιρη υπενθύμιση ότι η παραδοσιακή προσέγγιση της ACLU ως προς την ελευθερία του λόγου ήταν κάθε άλλο παρά αφελής. Ο Νάιερ, ένας πρόσφυγας από τη ναζιστική Γερμανία, ήταν ο εθνικός διευθυντής της ACLU το 1977, όταν η οργάνωση υπερασπίστηκε το δικαίωμα ενός νεοναζιστικού κόμματος να πραγματοποιήσει πορεία στο Σκόουκι[9] του Ιλινόι. Απλά δεν πίστευε ότι θα μπορούσε κανείς πάντα να εμπιστεύεται την κυβέρνηση να επιλέγει τους «εχθρούς της ελευθερίας». Έκανε λάθος; Πολλοί Αμερικανοί μουσουλμάνοι δέχθηκαν διώξεις βάσει του ομοσπονδιακού νόμου για την «ουσιαστική συνέργεια» μετά την 11η Σεπτεμβρίου, αλλά ο Τζαμίλ Τζάφερ, ο οποίος εκπροσώπησε τέτοιες υποθέσεις για την ACLU, επεσήμανε ότι πολύ περισσότεροι θα είχαν φυλακιστεί αν δεν υπήρχε ένα δικαστικό προηγούμενο του Ανώτατου Δικαστηρίου που υπερασπιζόταν τα δικαιώματα ενός λευκού ρατσιστή. Στον απόηχο της υπόθεσης Σκόουκι, οι Ναζί δεν έλαβαν καμία υποστήριξη, ενώ η πόλη Σκόουκι απέκτησε ένα μουσείο για τη μνήμη του Ολοκαυτώματος. Αυτό που πραγματικά «ενίσχυσε» αυτή η πολύκροτη υπόθεση ήταν η αντίληψη ότι η ανοχή της έκφρασης δεν συνιστά κρίση για την αξία της. Αυτό που «κανονικοποίησε» ήταν το χάσμα μεταξύ της άδειας και της επιδοκιμασίας, καθιστώντας σαφές ότι η παροχή άδειας δεν αποτελεί πιστοποιητικό νομιμοποίησης. Είναι γνωστή η διάκριση του Μαξ Βέμπερ ανάμεσα στην ηθική της πεποίθησης, που καλεί κάποιον να υπερασπίζεται τις αρχές του, και την ηθική της ευθύνης, που απαιτεί να λογοδοτεί για τις συνέπειες των πράξεών του. Ο Νταμπόιβαλα έχει την τάση να κρίνει τους κώδικες ευπρέπειας με το πρώτο κριτήριο και την Πρώτη Τροποποίηση με το δεύτερο. Επειδή κατηγορεί την Πρώτη Τροποποίηση για την υποβάθμιση του δημόσιου λόγου στην Αμερική, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η Βρετανία, με τους πιο περιοριστικούς νόμους της, παρουσιάζει καλύτερη εικόνα στο βιβλίο του. Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει τον Νόμο περί Φυλετικού και Θρησκευτικού Μίσους, τον Νόμο περί Επικοινωνιών του 2003 και μια σειρά από νόμους περί Δημόσιας Τάξης, οι οποίοι έχουν συνταχθεί με τρόπους που δεν θα ήταν αποδεκτοί στις ΗΠΑ και που όλοι τους ενσωματώνουν αξιέπαινα ιδανικά. Αλλά η ηθική της ευθύνης δεν μπορεί να παρακαμφθεί με ένα συνοπτικό «για να είμαστε σίγουροι». Ο αμερικανικός δημόσιος λόγος είναι συχνά απαράδεκτος – ποιος θα μπορούσε να το αρνηθεί; Ωστόσο, το κουβάρι των περιορισμών της ελευθερίας του λόγου στη Βρετανία δεν αποτελεί ελκυστική εναλλακτική λύση. Αν θέλουμε να αποφύγουμε το πρόβλημα της ασύμμετρης εξιδανίκευσης, πρέπει να δίνουμε προσοχή όταν οι οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα διαμαρτύρονται ότι τέτοιου είδους νόμοι πλήττουν περισσότερο τους έγχρωμους και τους ριζοσπάστες. Πρέπει να δίνουμε προσοχή όταν εκφράζουν την ανησυχία τους ότι το όριο μεταξύ της διαφορετικής άποψης και της υποκίνησης είναι συνήθως ασαφές – όπως όταν οι βρετανικές αρχές συνέλαβαν έναν μουσουλμάνο έφηβο στο Δυτικό Γιορκσάιρ για μια προσβλητική ανάρτηση για τους Βρετανούς στρατιώτες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Στις αρχές του έτους, ένα ζευγάρι από το Χερτφορτσάιρ με ανάπηρη κόρη φυλακίστηκε επειδή άσκησε κριτική στους διοικητικούς υπαλλήλους του σχολείου σε μια ιδιωτική ομάδα στο WhatsApp. Περίπου την ίδια περίοδο, μια γιαγιά κοντά στο Μάντσεστερ απαίτησε την παραίτηση του δημοτικού συμβούλου της πόλης της, ο οποίος, όπως αποκαλύφθηκε, συμμετείχε σε μια συνομιλία στο WhatsApp όπου γράφονταν σαρκαστικά σχόλια για τους Εβραίους, τους μαύρους και άλλους· η αστυνομία πήγε στο σπίτι της για να την προειδοποιήσει ότι είχε γίνει καταγγελία εναντίον της. Ο νόμος περί επικοινωνιών (ο οποίος απαγορεύει το «βαριά προσβλητικό» υλικό, ανεξάρτητα από το αν η προσβολή ήταν σκόπιμη ή όχι), μαζί με έναν παρόμοιο, παλαιότερο νόμο, οδηγεί σε περίπου 12.000 συλλήψεις κάθε χρόνο στη Βρετανία. Όταν η 83χρονη ιερέας Σου Πάρφιτ συνελήφθη αυτό το καλοκαίρι στην Πλατεία του Κοινοβουλίου επειδή κρατούσε ένα πλακάτ που εξέφραζε την υποστήριξή της στην οργάνωση Δράση για την Παλαιστίνη (μια πρόσφατη απαγόρευση της οργάνωσης είχε καταστήσει τέτοια υποστήριξη τιμωρητέα με έως και 14 χρόνια φυλάκισης), δεν φάνηκε χαρούμενη που δεν είχε την προστασία της Πρώτης Τροποποίησης. Μάλλον μιλούσε εκ μέρους των περίπου διακοσίων ατόμων που συνελήφθησαν για το ίδιο αδίκημα, όταν εξέφρασε τη λύπη της για την «απώλεια των πολιτικών ελευθεριών σε αυτή τη χώρα». Ακτιβιστής κατά των αμβλώσεων κρατά ένα μεγάλο σταυρό διαδηλώνοντας μπροστά από το Ανώτατο Δικαστήριο κατά τη διάρκεια της ετήσιας πορείας «March for Life», 22 Ιανουαρίου 2007, Ουάσιγκτον. © ΑΠΕ-ΜΠΕ / EPA / Matthew Cavanaugh Όσον αφορά τα καθιερωμένα μέσα ενημέρωσης, το Ηνωμένο Βασίλειο έχει γίνει πόλος έλξης για τον «τουρισμό συκοφαντικής δυσφήμισης», με τους πλούσιους της ελίτ να εκμεταλλεύονται τα φιλικά προς τους ενάγοντες δικαστήρια της χώρας για να καταπνίξουν την κριτική δημοσιογραφία. Στις δικαστικές υποθέσεις δυσφήμισης στη Βρετανία, οι δημοσιογράφοι, και όχι οι ενάγοντες, φέρουν το βάρος της απόδειξης της αλήθειας των ισχυρισμών τους. Η προληπτική αυτολογοκρισία είναι ρουτίνα. Ο Νόμος περί Κρατικών Μυστικών, που ποινικοποιεί τη δημοσίευση απόρρητου υλικού ακόμη και όταν ο δημοσιογράφος το έχει αποκτήσει με νόμιμο τρόπο, έχει χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για να καταστείλει ενοχλητικές αποκαλύψεις. Οι δικαστές εκδίδουν συστηματικά πανεθνικές απαγορεύσεις δημοσιογραφικής κάλυψης ή σχολιασμού δικών που είναι σε εξέλιξη. Μια εταιρεία εμπορίας που κατάφερε να απαγορευτεί στα μέσα ενημέρωσης να αναφέρουν μια εσωτερική έκθεση που διέρρευσε σχετικά με τη συμμετοχή της στην απόρριψη τοξικών αποβλήτων –και απαγορεύτηκε να γίνει αναφορά της ίδιας της διαταγής– πέτυχε αρχικά να σταματήσει την εφημερίδα The Guardian να αναφέρει ότι ένας βουλευτής του Εργατικού Κόμματος είχε θέσει το θέμα στο Κοινοβούλιο. Παρ’ όλη αυτή την αστυνόμευση, παραδόξως, ο κίτρινος Τύπος στο Ηνωμένο Βασίλειο –ο οποίος εξακολουθεί να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στον εθνικό διάλογο– μπορεί να είναι απροκάλυπτα επιπόλαιος. Πολύ πριν ο Τραμπ διαδώσει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μια ιστορία για μετανάστες που τρώνε κατοικίδια ζώα, η εφημερίδα The Sun προκάλεσε σάλο με πρωτοσέλιδα για μετανάστες που ψήνουν βασιλικούς κύκνους, μια εξ ολοκλήρου κατασκευασμένη είδηση που συνοδευόταν από πλαστά στοιχεία από την αστυνομία. (Μια ανταγωνίστρια εφημερίδα του κίτρινου Τύπου δημοσίευσε μια ιστορία για Σομαλούς αιτούντες άσυλο που καταβρόχθιζαν γαϊδούρια σε ένα βασιλικό πάρκο του Λονδίνου, προφανώς αγνοώντας ότι τα οικόσιτα γαϊδούρια είναι χαράμ[10]). Ο βρετανικός δημοσιογραφικός κόσμος μπορεί να είναι εξίσου ευάλωτος όσο και άγριος. Η ανησυχία για τα λεγόμενα συστημικά μέσα ενημέρωσης μπορεί να φαίνεται νοσταλγική, όταν αυτό το συστημικό περνάει όλο και περισσότερο στα χέρια των κοινωνικών μέσων. Σύμφωνα με τον Νταμπόιβαλα, πλατφόρμες όπως το Facebook απλώς εξάγουν την πρωταρχική αμαρτία της απολυτότητας της Πρώτης Τροποποίησης σε όλο τον κόσμο. Αλλά ας το δούμε πιο προσεκτικά. Αν μη τι άλλο, η εξέλιξη του Facebook υπογραμμίζει πόσο πολύ έχει απομακρυνθεί από τις αμερικανικές αρχές της ελευθερίας του λόγου. Μετά τις σφαγές των Ροχίνγκια στη Μιανμάρ το 2017, η εταιρεία έσπευσε να προσλάβει διαχειριστές που μιλούσαν τη Βιρμανική γλώσσα και να απαγορεύσει διάφορες προσωπικότητες του εθνικισμού – συχνά με άστοχα αποτελέσματα, αλλά σίγουρα αυστηροποιώντας τον έλεγχο. Οι κανόνες της κοινότητας του Facebook απαγορεύουν τη ρητορική μίσους, την παρενόχληση, την εξύμνηση εγκληματιών ή τρομοκρατών, ακόμη και σπόντες κατά του εθνικού χαρακτήρα. Η ανάρτηση «Οι Ιρλανδοί είναι οι καλύτεροι, αλλά πραγματικά οι Γάλλοι είναι χάλια», ένα παράδειγμα από το εσωτερικό εγχειρίδιο οδηγιών της, θα αποτελούσε παραβίαση. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας και των εκλογών του 2020, το Facebook αφαίρεσε εκατομμύρια αναρτήσεις που θεωρήθηκαν παραπληροφόρηση (συμπεριλαμβανομένων αναρτήσεων που υποστήριζαν ότι ο Covid-19 μπορεί να προήλθε από διαρροή εργαστηρίου), συντονίστηκε με τις υγειονομικές αρχές και, μετά τις 6 Ιανουαρίου,[11] ανέστειλε τον λογαριασμό του Τραμπ, παραβιάζοντας το δικό του προηγούμενο περί «ειδησεογραφικής αξίας». Οι πολιτικές του, όπως αυτές του καιροσκόπου, είναι πρακτικές και μεταβάλλονται συνεχώς – δεν διαμορφώνονται από την ιδεολογία, αλλά από ρυθμιστικές απειλές, πολιτικούς υπολογισμούς και μεταβαλλόμενες κοινωνικές τάσεις. Επικαλείται με ευκολία τα διεθνή πρότυπα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και σπάνια αναφέρει τις αμερικανικές συνταγματικές αξίες. Αν το Facebook εξάγει κάτι, αυτό είναι ένας άβολος κώδικας ευπρέπειας – ένας κώδικας που προκρίνει την τάξη και ασφάλεια αντί της ελευθερίας και που πολύ συχνά υπολείπεται και των δύο. Ο Νταμπόιβαλα τα καταφέρνει καλύτερα όταν αμφισβητεί τις παραδοχές μας και μας καλεί να επανεξετάσουμε τις γνωστές ιστορίες που λέμε για την ελευθερία του λόγου. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο ενοχοποιεί την Πρώτη Τροποποίηση μοιάζει με την αντικατάσταση ενός συνόλου δογμάτων με ένα άλλο – πιο πρόσφατο, ίσως, και πιο συμβατό με την τρέχουσα σκέψη πολλών πανεπιστημιακών, αλλά εξίσου ολοκληρωτικό με αυτό που επιδιώκει να εκτοπίσει. Αυτό για το οποίο αξίζει να τον ακολουθήσουμε είναι ότι στρέφει την προσοχή μας στις επίμονες αντιφάσεις που εξακολουθούν να υπάρχουν ενώ προσπαθούμε να ρυθμίσουμε την έκφραση – μια υπενθύμιση ότι δεν είναι προβλήματα που πρέπει να επιλυθούν αλλά αποτελούν κατά βάση τους όρους μιας συνεχούς διαπραγμάτευσης. Ενώ διάβαζα αυτό το βιβλίο, με την αδιάλλακτη αμφισβήτηση που ασκεί στους ιδεολόγους της ελευθερίας του λόγου, σκεφτόμουν ότι θα μπορούσε να γραφτεί μια εξίσου καταδικαστική ιστορία για τη δημοκρατία, ένας όρος που πριν από τον 18ο αιώνα ήταν συνήθως επιτιμητικός. Οι πρώτοι Άγγλοι υπερασπιστές της, από τον Τζέιμς Χάρινγκτον έως τον Ρίτσαρντ Πράις, προέβαλαν μάλλον συγκεχυμένα επιχειρήματα υπέρ της, ενώ διάφοροι Γάλλοι επαναστάτες αμφιταλαντεύονταν ανάμεσα στον φανατισμό και την υποκρισία – ο κόμης του Μιραμπώ, αυτός ο χρυσορρήμων εκπρόσωπος του λαού, βρισκόταν κρυφά στη μισθοδοσία του βασιλιά· ο Ζοζέφ Φουσέ, ο πιο ένθερμος των υπερασπιστών της δημοκρατίας, στη συνέχεια προχώρησε στην καταστολή της ως αρχηγός της αστυνομίας του Ναπολέοντα, πριν υπηρετήσει τους αποκατεστημένους Βουρβόνους. Οι θεμελιώδεις αρχές δεν πρέπει να αποκρύπτουν τις προγονικές τους αμαρτίες, αλλά ούτε πρέπει να κρίνονται από αυτές. Το βιβλίο του Νταμπόιβαλα έρχεται σε μια δύσκολη συγκυρία για τη δική μας εύθραυστη και παραπαίουσα δημοκρατία. Άρχισε τη συγγραφή του πριν από μια δεκαετία, όταν στα πανεπιστήμια οι πιο πεφωτισμένοι φιλελεύθεροι της εποχής τους χρησιμοποιούσαν μια ευρεία έννοια της βλάβης και της ασφάλειας για να ασκήσουν κριτική στα στερεότυπα της ελευθερίας του λόγου, αντιμαχόμενοι τους συντηρητικούς που τα λάτρευαν. (Πολλοί παλαιότεροι συντηρητικοί στοχαστές, ιδίως ο Ρόμπερτ Μπορκ, είχαν εξοργιστεί με την ανεκτικότητα που επεδείκνυε το Ανώτατο Δικαστήριο επί Προεδρίας Γουόρεν απέναντι στις ελευθερίες έκφρασης). «Η ελευθερία του λόγου είναι αμερικανική», έγραψε η βουλευτής Ελίζ Στεφάνικ στο Twitter το 2022. «Η λογοκρισία είναι κομμουνισμός». Ωστόσο, όπως και στις διαμάχες για την ελευθερία του λόγου της εποχής του Τόμας Έρσκιν, οι θέσεις μπορούν να αντιστραφούν με τρομακτική ευκολία. Ειδικά μετά τις τελευταίες προεδρικές εκλογές, οι συντηρητικοί, υποστηριζόμενοι από την κρατική εξουσία, έχουν απαιτήσει την τιμωρία των φοιτητών διαδηλωτών των οποίων τις απόψεις αποδοκιμάζουν και την επιπλέον τιμωρία των πανεπιστημίων που αρνήθηκαν να τους αποβάλουν· οι προοδευτικοί, με τη σειρά τους, έχουν ανακαλύψει εκ νέου την αξία της ισχυρής προστασίας της αμφιλεγόμενης έκφρασης. Η κυβέρνηση Τραμπ, εν τω μεταξύ, έχει καταστρατηγήσει τις επιταγές της ελευθερίας του λόγου. Σε απάντηση, μια σειρά από σημαντικές δικαστικές αποφάσεις τους τελευταίους μήνες – για απελευθέρωση φοιτητών που είχαν συλληφθεί για τις απόψεις τους, για αναστολή της μαζικής ακύρωσης σε φοιτητικές βίζες, για παύση των τιμωρητικών μέτρων κατά δικηγορικών γραφείων, για απαγόρευση της μαζικής απόλυσης δημοσιογράφων του Voice of America, για διακοπή της ακύρωσης ομοσπονδιακών επιχορηγήσεων για έρευνα– έχουν επικαλεστεί την Πρώτη Τροποποίηση για να ανατρέψουν τις αποφάσεις της εκτελεστικής εξουσίας. Αυτό δεν είναι σε καμία περίπτωση μια ιστορία θριάμβου. Ωστόσο, η Πρώτη Τροποποίηση, παρά τις αδυναμίες της, έχει αποδειχθεί ένας μοναδικά πολύτιμος πόρος στην προσπάθεια αντίστασης στις επιθέσεις κατά των δημοκρατικών κανόνων. Οι αναγνώστες του Νταμπόιβαλα ίσως το ξανασκεφτούν πριν ενταχθούν στο κίνημα που επιδιώκει να την καταπατήσει. Όταν ο Νταμπόιβαλα μας μεταφέρει στην περίοδο κατά την οποία διαμορφώθηκαν οι έννοιες της ελευθερίας έκφρασης, σπάνια μας χαροποιεί η ποινική δίωξη ενός τυπογράφου ή ενός συντάκτη κάποιου φυλλαδίου. Τα στοιχεία που παρουσιάζει διαψεύδουν την ψευδαίσθηση ότι ένας πιο αυστηρά ρυθμιζόμενος δημόσιος χώρος είναι αναγκαστικά και πιο δίκαιος. Η Πρώτη Τροποποίηση πρέπει να αξιολογείται όχι μόνο από τις βλάβες που επιτρέπει, αλλά και από αυτές που αποτρέπει. Αυτή η ελευθερία, επιμένουν οι σκεπτικιστές, δεν είναι ένα αμιγές αγαθό. Έχουν δίκιο – δεν είναι ένα αμιγές αγαθό. Αλλά τα μη αμιγή αγαθά, όπως επιβεβαιώνει η ιστορία των αγώνων μας για την ελευθερία του λόγου, είναι τα μόνα που μπορούμε ποτέ να έχουμε. © 2025 New York Review of Books — Μετάφραση-σημειώσεις: Μιμή Βασιλάκη [1] Ιστορικός στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. [2] Η Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος των ΗΠΑ προστατεύει την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία της θρησκείας, την ελευθερία του Τύπου, το δικαίωμα της ειρηνικής συνάθροισης και το δικαίωμα υποβολής αναφοράς στην κυβέρνηση για αποκατάσταση αδικιών. [3] H περίοδος του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ από το 1953 έως το 1969 κατά την οποία ο Ερλ Γουόρεν διετέλεσε Πρόεδρος είναι γνωστή για τις ιστορικές αποφάσεις που επέκτειναν τα πολιτικά δικαιώματα και τις ελευθερίες, μεταξύ άλλων στους τομείς της φυλετικής ισότητας, του δικαιώματος ψήφου και της ποινικής δικαιοσύνης, διαμορφώνοντας βαθιά το αμερικανικό δίκαιο και την αμερικανική κοινωνία. [4] Νόμοι του Τζιμ Κρόου ονομάζεται το σύστημα νομοθεσίας και κανόνων που επέβαλαν τον φυλετικό διαχωρισμό και τις διακρίσεις εναντίον των Αφροαμερικανών, κυρίως στις νότιες πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 1960. [5] H θεωρία ότι το Σύνταγμα πρέπει να ερμηνεύεται με βάση την συνήθη έννοια του κειμένου αγνοώντας εξωκειμενικούς παράγοντες. [6] H περίοδος του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ από το 2005 έως σήμερα επί Προεδρίας του Τζον Ρόμπερτς. [7] Δικαστής του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ από το 1939 έως το 1962. [8] Βλ. σχετικά Μαρκ Λίλα, «Το κάστρο και ο υπόνομος», Athens Review of Books, τχ. 164, Σεπτ. 2024. [9] Σκόουκι: προάστιο του Σικάγου με πυκνό εβραϊκό πληθυσμό. [10] Διατροφικές απαγορεύσεις σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο, όπως το χοιρινό, ο σκύλος και άλλα ζώα. [11] Στις 6 Ιανουαρίου 2021 πραγματοποιήθηκε η εισβολή οπαδών του Τραμπ στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ, τους οποίους είχε καλέσει να συμμετάσχουν στην πορεία Save America προκειμένου να διαδηλώσουν για την υποτιθέμενη νοθεία στις εκλογές.

Σύνδεση