Πλούταρχος, ένας κοσμοπολίτης ερευνητής και διανοητής

Ο Πλούταρχος γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας περί το 45 μ.Χ. σε επιφανή οικογένεια. Έμελλε να γίνει ο διασημότερος πολίτης όλων των εποχών της μικρής βοιωτικής πόλης.[1] Από το τεράστιο έργο του σώθηκε μεγάλο μέρος το οποίο, με γνώμονα το περιεχόμενο, χωρίζεται αφενός σε έργα ιστορικού χαρακτήρα (Βίοι παράλληλοι) και αφετέρου σε ηθικές πραγματείες (Ἠθικά). Παρά την ορθότητα και την προφανή χρησιμότητα της ειδολογικής κατάταξης, ο αναγνώστης σύντομα διαπιστώνει ότι οι ηθικοί προβληματισμοί και τα ιστορικά ενδιαφέροντα του Πλουτάρχου διατρέχουν το σύνολο του έργου του.[2] Ο Πλούταρχος είναι αναντίρρητα ο διαπρεπέστερος βιογράφος της αρχαιότητας, ένας ακάματος ερευνητής και ταλαντούχος συγγραφέας που κατάφερε να ζωντανέψει το μακρινό παρελθόν μέσα από την ανασύνθεση του ήθους και των πεπραγμένων επιφανών ανδρών και της εποχής του. Ο ίδιος συστήνεται ως βιογράφος και εξηγεί γιατί δεν επέλεξε να γράψει ιστορία: Γιατί δεν γράφω ιστορία, αλλά βίους. Επιπροσθέτως, δεν γίνεται φανερή η αρετή ή η κακία στις πιο ένδοξες πράξεις, αλλά πολλές φορές ακόμα και κάτι μικρό, όπως μια λέξη ή κάποιο αστείο, συχνά φανερώνουν το ήθος καλύτερα από όσο οι μάχες με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς ή οι τεράστιες παρατάξεις στρατευμάτων ή οι πολιορκίες πόλεων. Όπως ακριβώς λοιπόν οι ζωγράφοι αντλούν τις ομοιότητες από το πρόσωπο και την έκφραση από τα μάτια, που φανερώνουν το ήθος, και ασχολούνται ελάχιστα με τα άλλα μέρη του σώματος, έτσι και εγώ πρέπει να έχω την ευχέρεια να διεισδύσω στα σημάδια της ψυχής, και μέσω αυτών να απεικονίσω τον βίο ενός εκάστου, αφήνοντας σε άλλους την περιγραφή των μεγάλων αγώνων (Αλέξανδρος 1.2).[3] Όπως θα δούμε όμως στη συνέχεια, η αποποίηση της ιδιότητας του ιστοριογράφου δεν είναι εκ μέρους του συστηματική. Άλλες αυτοαναφορές υποδεικνύουν ότι θεωρούσε τη βιογραφία ιστορικό είδος με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και απαιτήσεις.[4] Δεδομένου ότι το έργο του διασώζει πλήθος πολύτιμων πληροφοριών, χωρίς τις οποίες η γνώση μας για την αρχαιότητα θα ήταν πολύ φτωχότερη, η ιστορική αξία του έργου του έχει απασχολήσει την έρευνα. Ο Κρίστοφερ Πέλλινγκ (Christopher Pelling) π.χ. έχει επιχειρηματολογήσει ότι η ιστορική αξία του πλουταρχικού έργου είναι άνιση, ποικίλλει ανάλογα με το πώς αξιολογεί τις πηγές που χρησιμοποιεί κάθε φορά, τους ιδιαίτερους στόχους τoυ κάθε βίου και άλλες παραμέτρους.[5] Άλλοι μελετητές, όπως π.χ. ο Πάολο Ντεζιντέρι (Paolo Desideri), έχουν επικεντρωθεί στη σημασία της αυτοψίας για την ιστορική μέθοδο του Πλουτάρχου.[6] Αναφέρομαι στον Πλούταρχο ως ερευνητή και διανοητή, προκειμένου να αποφύγω την κατηγοριοποίηση «φιλόσοφος vs. ιστορικός» στη σύντομη πραγμάτευση που ακολουθεί, και να επικεντρωθώ στην πολιτική διάσταση της ολιστικής ανασύνθεσης του παρελθόντος που επιχειρεί, η οποία εστιάζει μεν στο ήθος και τα σημαντικά επιτεύγματα προβεβλημένων πολιτικών προσώπων, αλλά δεν περιορίζεται μόνο στη δράση ατόμων, όπως φαίνεται ξεκάθαρα στους βίους που βασίζονται σε αυτοψία, πληθώρα εγκύρων πηγών και έχουν παραδοθεί σε επεξεργασμένη μορφή. Αντιθέτως η πανοραμική αποτύπωση του παρελθόντος επεκτείνεται στον πνευματικό, καλλιτεχνικό και κοινωνικό περίγυρο, προσδίδοντας στο έργο του σαφή κοινωνιολογικά και πολιτικά χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, οι αθηναϊκοί βίοι της κλασικής περιόδου, αν συνεξεταστούν, προσφέρουν πανoραμική θέαση της αθηναϊκής κοινωνίας τον πέμπτο αιώνα π.Χ., μέσω της οποίας αναδεικνύεται η τεράστια σημασία της ελευθερίας και της πολιτικής ανεξαρτησίας για την κοινωνική ευημερία και τα απαράμιλλα αθηναϊκά πνευματικά επιτεύγματα. Αυτή ακριβώς η πανοραμική θέαση καθιστά αναπόφευκτη την αρνητική σύγκριση με μεταγενέστερες περιόδους. Θα υποστηρίξω, με άλλα λόγια, ότι ο Πλούταρχος χρησιμοποίησε τους βίους ως όχημα για το υπόρρητο εγκώμιο της πολιτικής ανεξαρτησίας των ελληνικών πόλεων, ένα ιδεώδες το οποίο, για λόγους που θα θιγούν στη συνέχεια, ούτε μπορούσε ούτε θέλησε να διακηρύξει. Η ταφή του Φωκίωνα. Πίνακας του Νικολά Πουσσέν, 1650. Λούβρο. O προσδιορισμός «κοσμοπολίτης» αποδίδει την ευχέρεια και την άνεση που είχε ο Πλούταρχος να περνάει μεγάλα διαστήματα στην Αθήνα, τη Ρώμη και τους Δελφούς, των οποίων ήταν επίσης πολίτης, και να ταξιδεύει σε άλλα πολυσύχναστα μέρη, όπως π.χ. στην Αλεξάνδρεια. Η διαμονή του σε αυτές και άλλες πόλεις του επέτρεψε να εξοικειωθεί και να βιώσει τους τόπους όπου τοποθετεί τη δράση των προσώπων των βίων και των πραγματειών του. Αυτή ακριβώς η εξοικείωση του Πλουτάρχου όπως και η αυτοψία, απαραίτητες προϋποθέσεις για την εναργή απόδοση του πολιτικού και πνευματικού βίου των πόλεων στις οποίες ανδρώθηκαν και έδρασαν οι επιφανείς Έλληνες και Ρωμαίοι των πλουταρχικών βίων, αποτελεί τον δεύτερο άξονα της πραγμάτευσής μου. Όπως θα δούμε, η εξοικείωσή του με τοπόσημα και καλλιτεχνικά έργα τού προσέφερε τη δυνατότητα άλλοτε να αναδεικνύει αριστουργήματα της κλασικής περιόδου μέσω εναργών περιγραφών και άλλοτε να αποσιωπά μεταγενέστερες προσθήκες, ανάλογα με την πολιτική στόχευση του κάθε έργου. Σε αντίθεση με τον Θουκυδίδη, του οποίου ο Πλούταρχος ήταν θαυμαστής, και ο οποίος παραθέτει συνοπτική αλλά συστηματική παρουσίαση της μεθόδου του, ο Πλούταρχος παραθέτει πλήθος πληροφοριών για τις πηγές του και την έρευνά του, οι οποίες όμως βρίσκονται διάσπαρτες στο τεράστιο έργο του. Κάποιες από τις πληροφορίες αυτές θα αξιοποιηθούν για την ανάδειξη της μεθόδου και των στόχων της ανασύνθεσης του παρελθόντος . Προτού παρακολουθήσουμε τον Πλούταρχο εν δράσει, είναι απαραίτητη μια σύντομη επισκόπηση των σημαντικών σταθμών στην σταδιοδρομία του, που καθόρισαν την πολιτική στάση του, τα ενδιαφέροντά του και τις συγγραφικές επιλογές του. Ο Πλούταρχος, πολίτης της Χαιρώνειας, όπου σχεδόν τέσσερεις αιώνες πριν γεννηθεί κρίθηκε το μέλλον των ελληνικών πόλεων στην περίφημη μάχη το 338 π.Χ., εγκαταστάθηκε στην Αθήνα γύρω στο 65 μ.Χ. και σπούδασε φιλοσοφία και μαθηματικά με δάσκαλο τον Αμμώνιο.[7] Μετά το πέρας των σπουδών του, επισκεπτόταν την πόλη κατά διαστήματα. Φαίνεται πως παρέμεινε για κάποιο διάστημα στην Αθήνα το 80 μ.Χ. και, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, παρακολούθησε τους επινίκιους εορτασμούς για τη νίκη του φίλου του Σεραπίωνα στα εν άστει Διονύσια το 96/97 μ.Χ. (Συμποσιακά 628b).[8] Η επίδραση που άσκησε η διαμονή του στην Αθήνα την περίοδο της μαθητείας του και οι μεταγενέστερες επισκέψεις του στην πόλη δύσκολα θα μπορούσε να υπερεκτιμηθεί. Από τα είκοσι πέντε ζεύγη βίων οι δέκα είναι αφιερωμένοι σε Αθηναίoυς: Θησεύς, Σόλων, Αριστείδης, Θεμιστοκλής, Κίμων, Περικλής, Νικίας, Αλκιβιάδης, Δημοσθένης και Φωκίων. Η αινιγματική πραγματεία Πότερον Ἀθηναῖοι κατὰ πόλεμον ἢ κατὰ σοφίαν ἐνδοξότεροι έχει ως θέμα της τη συγκριτική αξιολόγηση της σημασίας των στρατιωτικών και των πνευματικών και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων των Αθηναίων. Στην Αθήνα επίσης λαμβάνουν χώρα διάφορες συμποτικές συνάξεις, ενώ λόγος για την Αθήνα γίνεται και σε άλλους βίους και πραγματείες, όπως π.χ. στον Βίο του Δημητρίου, του Σύλλα, στην πραγματεία Περὶ τῆς Ἡροδότου κακοηθείας κ.α. Οι Αθηναίοι με τη σειρά τους τίμησαν τον Πλούταρχο με την απονομή της ιδιότητας του πολίτη και την ένταξή του στην Λεοντίδα φυλή. Θα επανέλθουμε στη σχέση του Πλουτάρχου με την Αθήνα μετά από ένα σύντομο και επιλεκτικό πνευματικό οδοιπορικό στις πόλεις που έπαιξαν σημαντικό ρόλο τόσο στη σταδιοδρομία του όσο και στην πνευματική παραγωγή του. Στη μικρή Χαιρώνεια που, όπως θα δούμε, ο ίδιος αρνήθηκε να την εγκαταλείψει για να μη γίνει μικρότερη, διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο ως επίλεκτο μέλος της τοπικής ελίτ, διπλωμάτης, επώνυμος άρχων (Συμποσιακά 642f), ως προσκεκλημένος και κυρίως ως οικοδεσπότης επιφανών Ελλήνων και Ρωμαίων, όπως π.χ. ο Μέστριος Φλώρος και ο Σόσσιος Σενεκίων, οι οποίοι απεικονίζονται να συμμετέχουν σε συμπόσια στη Χαιρώνεια τα οποία είναι το θέμα των Συμποσιακών.[9] Παρ’ όλο που είναι αδύνατον να διακριβωθεί το αν και σε ποιο βαθμό οι πλουταρχικές απεικονίσεις ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, η πολύτιμη συνεισφορά του Πλουτάρχου στην πνευματική ζωή και την προβολή της Χαιρώνειας στο ελληνορωμαϊκό κοινό των πεπαιδευμένων είναι τεράστια και αδιαμφισβήτητη. Αναφέρθηκαν ήδη δύο επιφανείς Ρωμαίοι φίλοι του Πλουτάρχου, ο Λούκιος Μέστριος Φλώρος και ο Σόσσιος Σενεκίων. Ο πρώτος ήταν αυτός που υποστήριξε την απονομή της ρωμαϊκής υπηκοότητας στον Πλούταρχο, ο οποίος έκτοτε έλαβε μάλλον το όνομα Λούκιος Μέστριος Πλούταρχος. Στον ακόμα διαπρεπέστερο Σόσσιο Σενεκίωνα ο Πλούταρχος αφιέρωσε τους Βίους και τα Συμποσιακά. Χάρη σε αυτούς και άλλους επιφανείς Ρωμαίους απέκτησε προσβάσεις στη ρωμαϊκή ελίτ, που αποδείχθηκαν πολύτιμες για το ερευνητικό του έργο, για τη φήμη του ως πνευματικού ανθρώπου και δασκάλου, αλλά και για την προώθηση των υποθέσεων του δελφικού μαντείου, με το οποίο φαίνεται πως είχε παλαιούς δεσμούς και όπου αργότερα υπηρέτησε ως ιερεύς του Πυθίου Απόλλωνα, αξίωμα που έλαβε περί τα μέσα της τελευταίας δεκαετίας του πρώτου αιώνα μ.Χ. (Συμποσιακά 700e, CIG 1713). Όπως και η Αθήνα, το ιερό του Απόλλωνα υπήρξε πηγή έμπνευσης για τον Πλούταρχο, ο οποίος συνέθεσε τρεις δελφικούς διαλόγους, συγκεκριμένα Περὶ τοῦ μὴ χρᾶν ἔμμετρα νῦν τὴν Πυθίην, Περὶ τῶν ἐκλελοιπότων χρηστηρίων, Περὶ τοῦ Ε τοῦ ἐν Δελφοῖς. Όπως όμως και στην περίπτωση της Αθήνας, η επίδραση του δελφικού μαντείου είναι εμφανής και στους Βίους, η σύλληψη των οποίων έχει πειστικά αποδοθεί από τον Φίλιπ Στάτερ (Philip Stadter) στην έμπνευση που άντλησε ο Πλούταρχος από το καλλιτεχνικό περιβάλλον του ιερού.[10] Ο Πλούταρχος τιμήθηκε με την ιδιότητα του πολίτη των Δελφών προφανώς ως επιβράβευση των στενών και παλαιών δεσμών του με το ιερό και των υπηρεσιών που προσέφερε. Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος (Περὶ τοῦ Ε 385b), ήταν παρών μαζί με τον δάσκαλό του Αμμώνιο, συγγενείς και φίλους κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Νέρωνα και της συμμετοχής του αυτοκράτορα στους Πυθικούς αγώνες το 67 μ.Χ.[11] Σε νεαρή ηλικία ο Πλούταρχος ταξίδεψε με τον Λούκιο Μέστριο Φλώρο στην Ιταλία στις αρχές της δεκαετίας του 70 μ.Χ., και χάρη στη σχέση αυτή απέκτησε πρόσβαση στην αυλή του Βεσπασιανού και τον αυτοκρατορικό κύκλο, εξυπηρετώντας με τον τρόπο αυτό και τις πολιτικές υποθέσεις της ιδιαίτερης πατρίδας του και κατά πάσα πιθανότητα τις υποθέσεις του δελφικού ιερού. Όπως αναφέρθηκε ήδη, οι επισκέψεις του στη Ρώμη συνεισέφεραν στην προώθηση του έργου και της φήμης του. Σε μια από τις σπάνιες περιπτώσεις που ο Πλούταρχος αναφέρεται στις δραστηριότητές του, μαθαίνουμε ότι ο Αρουληνός Ρουστικός συνέχισε να παρακολουθεί την ομιλία που έδινε ο Πλούταρχος στη Ρώμη, παρά το γεγονός ότι κατά τη διάρκειά της έλαβε ένα μήνυμα από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό (Περὶ πολυπραγμοσύνης 522d).[12] Οι επισκέψεις του Πλουτάρχου στη Ρώμη είχαν έναν ακόμα σημαντικό σκοπό, τη συλλογή πρωτογενούς υλικού για τους ρωμαϊκούς Βίους σε συνδυασμό με τη βιωματική εξοικείωση με την πόλη όπου έδρασαν οι ήρωές του. H φειδώ που χαρακτηρίζει τις αναφορές του Πλουτάρχου στις δραστηριότητές του είναι και εν προκειμένω εμπόδιο στην αποτίμηση της κλίμακας του πρωτογενούς υλικού που αξιοποίησε. Όπως όμως έχει δείξει ο Πάολο Ντεζιντέρι, ακόμα και οι ελάχιστες αναφορές στις εμπειρίες και τις εντυπώσεις του από τα ιερά, τα μνημεία και τις επιγραφές που έβλεπε στη Ρώμη και αποτύπωσε στο έργο του δείχνουν έναν ιστορικό επί το έργον. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα πρωτογενούς έρευνας είναι η μνεία ενός ανδριάντα που είχαν αφιερώσει οι Ρωμαίοι στον Κάτωνα τον Πρεσβύτερο, τον οποίο εντόπισε ο Πλούταρχος στον ναό της Υγείας και μετέφρασε την επιγραφή που τον συνόδευε στα ελληνικά (ἀλλ’ ὡς ἄν τις μεταφράσειε τὴν ἐπιγραφήν, Κάτων ὁ Πρεσβύτερος 19.3). Το γεγονός ότι η μαρτυρία αυτή απαντά μόνο στον Πλούταρχο πιστοποιεί τη σημασία που είχε η αυτοψία στο έργο του ως μέθοδος ανασύνθεσης του παρελθόντος.[13] Η χρήση βιβλίων και βιβλιοθηκών ήταν εξίσου απαραίτητη για το φιλόδοξο εγχείρημα της ανασύνθεσης της ζωής και των πεπραγμένων ανθρώπων που έζησαν σε διαφορετικές εποχές, πόλεις και πολιτισμούς. Δεδομένου ότι ο Πλούταρχος επέλεξε να καταγράψει κάποιες από τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε για τη συλλογή του υλικού του, είναι σκόπιμο να τον ακούσουμε: Αυτός όμως που προτίθεται να συντάξει ιστορία, όχι με βάση ό,τι βρίσκει πρόχειρο ή έχει στην κατοχή του, αλλά αντλώντας από συγγράμματα που δεν του ανήκουν και βρίσκονται διάσπαρτα σε διαφορετικά μέρη ως επί το πλείστον, πρέπει πράγματι, πρώτα και κύρια, να κατοικεί σε «πόλη φημισμένη, φιλόκαλη και πολυάνθρωπη», ούτως ώστε, έχοντας όλων των ειδών τα βιβλία σε αφθονία, να παραγάγει έργο χωρίς ουσιαστικές ελλείψεις, ακούγοντας ταυτοχρόνως και μαθαίνοντας όσα ξέφυγαν από την προσοχή των συγγραφέων, σώθηκαν όμως στη μνήμη των ανθρώπων και για τον λόγο αυτό έχουν μεγαλύτερη αξιοπιστία. Εγώ όμως κατοικώ σε μικρή πόλη και παραμένω σε αυτήν για να μη γίνει μικρότερη (Δημοσθένης 2). Οι μεγάλες βιβλιοθήκες και οι καλές ιδιωτικές συλλογές βιβλίων είναι εκ των ων ουκ άνευ για την έρευνα και τη συγγραφή, αλλά δεν αρκούν σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο οποίος θεωρεί πιο αξιόπιστη τη συλλογική μνήμη και την προφορική παράδοση. Ένα προφανές πλεονέκτημα της συλλογικής μνήμης είναι η ελαχιστοποίηση προσωπικών απόψεων και προκαταλήψεων, ένα ζήτημα το οποίο ο Πλούταρχος έχει αναπτύξει διά μακρών στην πραγματεία του Περὶ τῆς Ἡροδότου κακοηθείας. Η πολυφωνία που συνήθως χαρακτηρίζει τις προφορικές παραδόσεις ήταν ίσως ένα ακόμα πλεονέκτημα για τον Πλούταρχο, αλλά η βραχύτητα της θετικής αξιολόγησης της συλλογικής μνήμης και των προφορικών παραδόσεων δεν επιτρέπει εν προκειμένω κανενός είδους βεβαιότητα. Η άλλη μεγάλη δυσκολία που αντιμετώπισε ο Πλούταρχος για τη συλλογή υλικού για τους παράλληλους βίους αποτελεί πολύτιμη μαρτυρία για την ελληνομάθεια της ρωμαϊκής ελίτ και για τη λατινομάθεια του ιδίου και ως ένα βαθμό της ελληνικής ελίτ:[14] Κατά τη διάρκεια όμως των επισκέψεών μου στη Ρώμη και την Ιταλία δεν είχα ελεύθερο χρόνο να εξασκηθώ στη ρωμαϊκή γλώσσα και λόγω των πολιτικών υποχρεώσεών μου και λόγω των συναναστροφών μου με όσους ενδιαφέρονται για τη φιλοσοφία. Πρόσφατα μόνο και σε προχωρημένη ηλικία άρχισα να εντρυφώ στα ρωμαϊκά γράμματα και μου συνέβη κάτι αξιοθαύμαστο, αλλά αληθινό, δηλαδή να μην αναγνωρίζω και να κατανοώ τα πράγματα με γνώμονα τις λέξεις, αλλά με γνώμονα τα πράγματα, με τα οποία ήμουν με κάποιο τρόπο εξοικειωμένος, χάρη σε αυτά να παρακολουθώ τις λέξεις. Η αίσθηση της ομορφιάς και της ταχύτητας της εκφοράς του ρωμαϊκού λόγου, των μεταφορών, της αρμονίας των λέξεων και όλων όσων κοσμούν τον λόγο έχει, κατά τη γνώμη μου, και χάρη και προσφέρει απόλαυση. Η μελέτη όμως της γλώσσας και η εξάσκηση δεν είναι εύκολη παρά μόνον για όσους έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο και είναι ακόμα σε ηλικία που επιτρέπει ένα τέτοιο φιλόδοξο εγχείρημα (Δημοσθένης 2). Η γνώση της λατινικής γλώσσας δεν ήταν απαραίτητη για τη διεκπεραίωση πολιτικών υποθέσεων, γιατί προφανώς οι Ρωμαίοι συνομιλητές του Πλουτάρχου είτε ήξεραν ελληνικά είτε χρησιμοποιούσαν διερμηνείς. Είναι βέβαιο ότι ο Πλούταρχος έδινε τις ομιλίες του στη Ρώμη στα ελληνικά σε ένα κοινό που ήξερε καλά τη γλώσσα και μπορούσε να παρακολουθήσει φιλοσοφικές διαλέξεις. Η εμπειρία την οποίαν περιγράφει αναφορικά με μια γλώσσα που δεν ξέρει κανείς καλά αλλά καταλαβαίνει μέσες άκρες, όταν γνωρίζει το αντικείμενο, είναι απολύτως αναγνωρίσιμη. Η πολύ ενδιαφέρουσα αυτή ομολογία καταλήγει με ένα κολακευτικό σχόλιο για τη λατινική γλώσσα αφενός, συγκεκριμένα τη χάρη του προφορικού λόγου και την απόλαυση που προσέφερε στον ακροατή, και αφετέρου την αδυναμία του Πλουτάρχου να την κατακτήσει σε υψηλό επίπεδο και λόγω ηλικίας και λόγω έλλειψης χρόνου. Το γεγονός ότι ο Πλούταρχος αναφέρεται στη λατινομάθειά του και τους περιορισμούς της στον Βίο του Δημοσθένη, ο οποίος παραλληλίζεται με τον Βίο του Κικέρωνα, δείχνει ότι η ανάγκη εκμάθησης της λατινικής έγινε επιτακτική όταν καταπιάστηκε με την έρευνα και τη συγγραφή των βίων των Ρωμαίων. Προφανώς του χρειαζόταν για να διαβάζει λατινικές πηγές, όπως π.χ. την ενεπίγραφη βάση του ανδριάντα του Κάτωνα του Πρεσβύτερου, για την οποίαν μιλήσαμε ήδη. Η ροή του λόγου του στο χωρίο που εξετάζουμε δείχνει ότι του χρειαζόταν και για να την επιτόπια έρευνά του στη Ρώμη και συγκεκριμένα την καταγραφή προφορικών παραδόσεων, των οποίων οι φορείς δεν ανήκαν κατ’ ανάγκην στη ρωμαϊκή ελίτ ή σε άλλες ομάδες που μιλούσαν ελληνικά. Προτού επανέλθουμε στην επιτόπια έρευνα του Πλουτάρχου, αξίζει να σταθούμε λίγο ακόμα στη δήλωσή του ότι τόσο η ηλικία του όσο και οι υποχρεώσεις του αντιστρατεύονταν από ένα σημείο και πέρα την κατάκτηση της λατινικής σε υψηλό επίπεδο. Πρόκειται άραγε για αντίδραση σε παραινέσεις των Ρωμαίων φίλων του να γράψει κάτι και στα λατινικά ή απλώς για προσωπική ανάγκη να εξηγήσει για ποιο λόγο δεν φρόντισε να ανταποδώσει τη φιλοφρόνηση και να τελειοποιήσει τη λατινομάθειά του, αφιερώνοντας ανάλογο χρόνο και προσπάθεια με αυτή που οι Ρωμαίοι ακροατές και αναγνώστες του έργου του είχαν καταβάλει; To ερώτημα είναι δύσκολο να απαντηθεί, αλλά η επίκληση αδυναμίας από ένα συγγραφέα του βεληνεκούς του Πλουτάρχου θυμίζει την ευγενική άρνηση των Ρωμαίων ελεγειακών ποιητών να ευθυγραμμιστούν με την Αυγούστεια προπαγάνδα και να συνθέσουν έπος και μάλλον δεν πρέπει να ληφθεί τοις μετρητοίς. Ο νομοθέτης Λυκούργος, θρυλικός εισηγητής του σπαρτιατικού προτύπου εκπαίδευσης. Πίνακας του Ζαν-Ζακ-Φρανσουά Λε Μπαρμπιέ, 1791. Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη. Εκτός από την Αθήνα και τη Ρώμη ο Πλούταρχος επισκέφθηκε και την Αλεξάνδρεια, μια πόλη ξακουστή και για την αρχιτεκτονική της και φυσικά για τη βιβλιοθήκη της. Η μνεία της επίσκεψής του στην Αλεξάνδρεια γίνεται με την ευκαιρία της απαρίθμησης των συμποσίων στη Χαιρώνεια, στα οποία είχε κληθεί μετά την επιστροφή του (ἡμᾶς ἥκοντας ἀπὸ τῆς Ἀλεξανδρείας, Συμποσιακά 678c), μαρτυρία που οδήγησε τον Φίλιπ Στάτερ να υποθέσει ότι η οργάνωση τόσων συμποσίων οφείλεται σε κάποια διπλωματική επιτυχία του Πλουτάρχου, ο οποίος ίσως ταξίδεψε στην αιγυπτιακή πόλη για να συγχαρεί εκ μέρους της πόλης του τον Βεσπασιανό, ο οποίος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στην Αλεξάνδρεια το 69 μ.Χ., και να προωθήσει τοπικές υποθέσεις. O νεαρός τότε Πλούταρχος –περίπου 25 ετών– είχε την ευκαιρία να περιηγηθεί την Αλεξάνδρεια, να επισκεφθεί το Μουσείο το οποίο στέγαζε τη συλλογή βιβλίων που είχε σωθεί από την πυρκαγιά του 48 π.Χ. και είχε ήδη επεκταθεί χάρη στο ζωηρό ενδιαφέρον του αυτοκράτορα Κλαύδιου, να παρακολουθήσει διαλέξεις φιλοσοφικού περιεχομένου, να επισκεφθεί και άλλα λαμπρά κτίσματα που κοσμούσαν την πόλη.[15] Όπως φαίνεται στο έργο του, ο Πλούταρχος αξιοποίησε την ευκαιρία να γνωρίσει την πόλη και τους λογίους της. Ακριβώς για τον λόγο αυτό η απόλυτη σιωπή του είναι αινιγματική, εκτός αν μιλούσε για την επίσκεψή του σε κάποιο έργο που δεν έχει σωθεί. Από το έργο που έχει σωθεί, είναι εμφανής η γνώση της πόλης και των τοποσήμων της, η οποία επιτρέπει την εναργή ανασύνθεση σημαντικών επεισοδίων στον Βίο του Μάρκου Αντωνίου, όπως π.χ. η μνεία του γυμνασίου της πόλης όπου ο Μάρκος Αντώνιος απένειμε αξιώματα και ρωμαϊκά εδάφη στην Κλεοπάτρα και τα παιδιά της/τους και όπου αργότερα, μετά τη νίκη του επί του Αντωνίου, ο Οκταβιανός απευθύνθηκε στους Αλεξανδρείς (Αντώνιος 54 και 80.2-3 αντιστοίχως). Η επίσκεψη του Πλουτάρχου στην Αλεξάνδρεια ίσως έδωσε το έναυσμα για τη συγγραφή της πραγματείας Περὶ Ἴσιδος καὶ Ὀσίριδος, όπως εικάζει ο Στάτερ, ενώ αναφορές στην Αλεξάνδρεια και την ιστορία της βρίσκονται διάσπαρτες στο πλουταρχικό έργο, όπως π.χ. στον Βίο του Αλεξάνδρου, του Λούκουλου, του Καίσαρα κ.ά. Αν συγκρίνουμε τις αναφορές του Πλουτάρχου στη σύγχρονή του Ρώμη –και στο χωρίο που αναλύσαμε, αλλά και σε άλλες πραγματείες– με την αποσιώπηση των εντυπώσεών του από την Αλεξάνδρεια, η σιωπή του δεν μπορεί παρά να δηλώνει απογοήτευση και αποδοκιμασία, ιδιαίτερα αν συσχετιστεί με τις αρνητικές αναφορές του στους Πτολεμαίους, με εξαίρεση την Κλεοπάτρα, για την παιδεία της οποίας έτρεφε εκτίμηση. Σε μια υπό δημοσίευση μελέτη αποδίδω τη σιωπή του Πλουτάρχου στην απέχθειά του για το ανελεύθερο καθεστώς που επέβαλαν οι Πτολεμαίοι, αρχής γενομένης από τον Πτολεμαίο Β΄ Φιλάδελφο, και τη διοικητική τους ανικανότητα που οδήγησε στην παρακμή και εντέλει στην προσάρτηση του τελευταίου ανεξάρτητου ελληνιστικού βασιλείου στη Ρώμη.[16] Η άποψη του Πλουτάρχου για τη ρωμαιοκρατία είναι αντικείμενο διισταμένων απόψεων. Σε ένα κλασικό άρθρο ο Γιούεν Μπάουι (Ewen Bowie) υποστήριξε ότι ο θαυμασμός των Ελλήνων λογίων της ελληνορωμαϊκής περιόδου, συμπεριλαμβανομένου και του Πλουτάρχου, για την αττική διάλεκτο και την πνευματική παραγωγή των κλασικών χρόνων έχει και μια υπόρρητη πολιτική διάσταση.[17] Άλλοι πάλι, λαμβάνοντας υπόψη τις σχέσεις του Πλουτάρχου με τη ρωμαϊκή ελίτ, την ενασχόλησή του με ρωμαϊκά θέματα και φυσικά τη σύνθεση των ρωμαϊκών Βίων, θεώρησαν ότι στη ζυγαριά του βάραινε περισσότερο η ειρήνη που είχε επιτευχθεί χάρη στην κυριαρχία των Ρωμαίων παρά η ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων.[18] Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η σύλληψη και μόνο των Παράλληλων Βίων δείχνει την επιθυμία του Πλουτάρχου να κατανοήσει σε βάθος και την ελληνική και τη ρωμαϊκή ψυχοσύνθεση και κουλτούρα. Η επιδίωξη και η αποδοχή της ρωμαϊκής υπηκοότητας, οι επισκέψεις του στη Ρώμη και η συναναστροφή του με πλήθος Ρωμαίων, φανερώνει αναμφίβολα διάθεση ένταξης, προσαρμογής και συνεννόησης. Η σταδιοδρομία του Πλουτάρχου δείχνει ότι ως πολίτης επέλεξε αυτόν τον δρόμο. Η επιλογή ζωής, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι επέλεξε τον ίδιο δρόμο ως διανοητής. Η μελέτη του παρελθόντος μπορεί να εξυπηρετεί τους σκοπούς της κατανόησης και της ειρηνικής συνύπαρξης, αλλά δεν πρέπει oύτε να συγχέεται το δυνατόν με το ευκταίον ούτε να υποτιμώνται οι ελληνικές καταβολές του πλουταρχικού έργου, το οποίο διαμορφώθηκε από την ελληνική φιλοσοφική, ρητορική και ιστοριογραφική παράδοση και μπολιάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την τραγωδία και τη λυρική ποίηση, είδη που αναπτύχθηκαν και έλαμψαν σε συνθήκες ελευθερίας.[19] Δεν είναι τυχαίο ότι, εκτός από την Αθήνα που λαμβάνει τη μερίδα του λέοντος, ένα μεγάλο μέρος του πλουταρχικού έργου είναι αφιερωμένο στη Σπάρτη, μια πόλη με διαφορετικό πολίτευμα, αλλά εξίσου ταγμένη στο ιδεώδες της ελευθερίας. Επιπλέον δεν αρκεί να εξετάζουμε τις απόψεις του Πλουτάρχου για την ελευθερία και την πολιτική ανεξαρτησία μόνο αναφορικά με τη ρωμαιοκρατία αλλά ευρύτερα, λαμβάνοντας υπόψη ότι αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος του έργου του στη μακεδονική κυριαρχία, στην οποίαν θα επανέλθω. Αν υιοθετήσουμε τη διευρυμένη αυτή εστίαση, προκύπτει αβίαστα πως η Αλεξάνδρεια αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση. Η πλουταρχική Αλεξάνδρεια, έρμαιο αυταρχικών και παρανοϊκών ηγεμόνων, εμφανίζει έλλειμμα πολιτικής ελευθερίας αιώνες πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Είναι κατά πάσα πιθανότητα αυτό το έλλειμμα που βάρυνε στην κρίση του Πλουτάρχου, ο οποίος γνώριζε την τεράστια πολιτιστική συνεισφορά της Αλεξάνδρειας αλλά επέλεξε να μην τη φέρει σε πρώτο πλάνο.[20] Η σιωπή του σχετικά με την περίφημη βιβλιοθήκη σε συνδυασμό με την έμφασή του στη σημασία των βιβλιοθηκών για το έργο του ευσυνείδητου ιστορικού είναι φαινομενικά μόνον αντιφατική. Ο Πλούταρχος είχε πλήρη επίγνωση των κινδύνων που διέτρεχαν οι βιβλιοθήκες. Στον Βίο του Καίσαρα (κεφ. 49) μας πληροφορεί σχετικά με την φωτιά που κατέστρεψε μεγάλο μέρος της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας το 48 π.Χ. Στον Βίο του Αντωνίου αναφέρει ότι ο Αντώνιος δώρισε στην Κλεοπάτρα τα διακόσιες χιλιάδες βιβλία της βιβλιοθήκης της Περγάμου (κεφ. 58.5). Στον Βίο του Σύλλα μάς πληροφορεί ότι η κατάφυτη Ακαδημία, όπως και το Λύκειο, αποψιλώθηκαν από τον Σύλλα που χρειαζόταν άμεσα ξυλεία και ο οποίος φρόντισε να μεταφερθεί η βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη στη Ρώμη (Σύλλας 12 και 26). Είναι αυτονόητο ότι ο Πλούταρχος είχε μεγαλύτερη έγνοια για την Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη από όση για το Μουσείο και τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Η περιγραφή της πρωτοφανούς καταστροφής που υπέστη η Αθήνα από τον Σύλλα είναι σημαντική και για τη στάση του Πλουτάρχου απέναντι σε τυράννους και κατακτητές: Γιατί τον διακατείχε σφοδρή και αδυσώπητη επιθυμία να κυριεύσει την Αθήνα, είτε επειδή σκιαμαχούσε με ζήλο εναντίον της παλιάς δόξας της πόλης, είτε επειδή είχε εξοργιστεί από τις κοροϊδίες και τις βρισιές με τις οποίες ο τύραννος Αριστίων περιέλουζε από τα τείχη και τον ίδιο και την Μέτελλα (Σύλλας 13.1). Ο φθόνος του Ρωμαίου στρατηγού για την παλιά δόξα της Αθήνας και οι προσβολές του τυράννου της πόλης εναντίον του παρουσιάζονται ως εναλλακτικές αιτίες, αλλά μάλλον πρόκειται για ρητορική επιλογή παρά για ζήτημα ουσίας, γιατί ο Σύλλας θα μπορούσε κάλλιστα να τιμωρήσει σκληρά τον τύραννο και τον περίγυρό του χωρίς να καταστρέψει την πόλη, όπως άλλωστε έκανε ο Οκταβιανός μετά την επικράτησή του στην Αλεξάνδρεια.[21] Η εναλλακτική διατύπωση μετριάζει τη δύναμη του φθόνου και την αυθαιρεσία του κατακτητή και ταυτοχρόνως αναδεικνύει την αλαζονική μωρία του υποτελούς τυράννου. Η επισήμανση ωστόσο ότι ποτέ στο παρελθόν η Αθήνα δεν υπέστη τέτοιον όλεθρο, παρά το πλήθος των πολέμων, δείχνει ότι η Αθήνα βρέθηκε μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης, πεποίθηση που δεν αφήνει περιθώριο αμφιβολιών για την γνώμη που είχε ο Πλούταρχος και για την πολιτική υποτέλεια και για την τυραννία. Είναι καιρός να στραφούμε στην πιο αινιγματική ίσως πλουταρχική πραγματεία με κεντρικό ερώτημα το αν τα αθηναϊκά πολεμικά επιτεύγματα υπερέχουν των πνευματικών (Πότερον Ἀθηναῖοι κατὰ πόλεμον ἢ κατὰ σοφίαν ἐνδοξότεροι). Η απάντηση που δίνει ο Πλούταρχος είναι απρόσμενη και έχει ξενίσει γενεές μελετητών. Επαινεί και προκρίνει τις μεγάλες στρατιωτικές νίκες των Αθηναίων την κλασική περίοδο και θέτει σε δεύτερη μοίρα τα γράμματα και τις τέχνες. Μέσα από μια μικροσκοπική ανάλυση του κειμένου και μια μακροσκοπική θεώρηση των αθηναϊκών τοποσήμων, η οποία αναδεικνύει την αξιοθαύμαστη εξοικείωση του Πλουτάρχου με την αθηναϊκή αρχιτεκτονική και τις εικαστικές τέχνες, έχω υποστηρίξει ότι η επίθεση του Πλουτάρχου στα πολιτιστικά επιτεύγματα των Αθηναίων δεν πρέπει να ληφθεί τοις μετρητοίς, αλλά να ερμηνευθεί ως λόγος που αποσκοπεί στο να προκαλέσει αντίλογο, μια ανάλογη πραγματεία δηλαδή που θα υποστηρίζει το αντίθετο, όπως ήταν σύνηθες στις ρητορικές σχολές της εποχής.[22] Σύμφωνα με αυτή την άποψη ο Πλούταρχος δίνει την πρώτη θέση στη στρατιωτική ισχύ, αλλά δεν απαξιώνει τα γράμματα και τις τέχνες. Το ερώτημα είναι γιατί υιοθετεί αυτήν την προκλητική άποψη και γιατί δεν συνέθεσε ο ίδιος τον αντίλογο. Το ερώτημα αυτό σχετίζεται, κατά τη γνώμη μου, με την τεράστια σημασία της ελευθερίας και της πολιτικής ανεξαρτησίας. Η επιλογή του Πλουτάρχου να ανασυνθέσει την κοινωνική, θρησκευτική και πολιτική ζωή της Αθήνας σε διαφορετικές περιόδους, επιβάλλει να συνεξετάσουμε και τη μακεδονική κυριαρχία στην Αθήνα τις πρώτες δεκαετίες της ελληνιστικής περιόδου. Η μακεδονική κυριαρχία απασχολεί τον Πλούταρχο στους Βίους του Φωκίωνα και του Δημητρίου (Πολιορκητή), αλλά θα εστιάσουμε μόνο στον Βίο του Δημητρίου, ο οποίος «απελευθέρωσε» την Αθήνα για να γίνει ο ίδιος ηγεμόνας της.[23] Οι Αθηναίοι, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, του επιδαψίλευσαν πλήθος δουλοπρεπών τιμών, όπως π.χ. την ύφανση του πορτρέτου του ιδίου και του πατέρα του Αντίγονου στο πέπλο της θεάς Αθηνάς, την παραχώρηση του οπισθόδομου του Παρθενώνα, τον οποίον ο Δημήτριος μετέτρεψε σε οίκο οργίων, αλλαγές στο εορταστικό ημερολόγιο ούτως ώστε να διευκολυνθεί η συμμετοχή του κ.λπ. – όλες ενέργειες που αλλοίωσαν τη φυσιογνωμία του πολιτικού και θρησκευτικού βίου. Η αυθαιρεσία του «απελευθερωτή» της πόλης είχε ολέθριες συνέπειες και στη ζωή των πολιτών, όπως π.χ. του νεαρού Δημοκλή, ο οποίος αυτοκτόνησε για να μην υποκύψει στις ερωτικές ορέξεις του Δημήτριου που του είχε στήσει ενέδρα.[24] Η αναγκαστική ανοχή των Αθηναίων, οι δουλικές πρωτοβουλίες και ενέργειές τους ήταν φυσικά αδιανόητες την κλασική περίοδο, όταν η Αθήνα ήταν ελεύθερη και αυτόνομη χάρη στη στρατιωτική της ισχύ. Η στρατιωτική υπεροχή την οποίαν προκρίνει ο Πλούταρχος στο Πότερον Ἀθηναῖοι είναι με άλλα λόγια αναγκαία προϋπόθεση της άνθισης των γραμμάτων και των τεχνών που, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, φθάνει στο απόγειό της σε συνθήκες ελευθερίας, πολιτικής ανεξαρτησίας και οικονομικής αυτοδιάθεσης. Σε ένα περίφημο χωρίο στον Βίο του Περικλή ο Πλούταρχος περιγράφει την απαράμιλλη ομορφιά του Παρθενώνα και εκφράζει έξοχα τα συναισθήματα που προξενεί η θέαση του εμβληματικού ναού: Για τον λόγο αυτό τα έργα του Περικλή προκαλούν ιδιαίτερο θαυμασμό, καθώς κατασκευάστηκαν σε σύντομο χρόνο για να διαρκέσουν για πάντα. Γιατί ήδη τότε κάθε ένα ξεχωριστά ήταν τόσο ωραίο που έμοιαζε αρχαίο, αλλά είχε τέτοια δύναμη που μέχρι σήμερα δίνει την αίσθηση φρεσκάδας λες και φτιάχτηκε μόλις: έτσι θάλλει πάντα μια νεότητα που διατηρεί την όψη της ανέγγιχτη από τον χρόνο, σαν τα έργα να είχαν μέσα τους από την αρχή ένα αειθαλές πνεύμα και μια αγέραστη ψυχή (Περικλής 13.3). Ο Πλούταρχος υιοθετεί εδώ τη σκοπιά ενός στοχαστικού θεατή ο οποίος περιγράφει εύγλωττα τα γνωρίσματα της υψηλής τέχνης και τη μαγεία που ασκεί. Η αυτοψία έχει ακρογωνιαία σημασία, γιατί ο Πλούταρχος δεν ενδιαφέρεται να αποδώσει μόνο τα επιτεύγματα του Περικλή και του καλλιτεχνικού του κύκλου, αλλά να βιώσει και να αποδώσει τα συναισθήματα που προκαλεί το κλασικό αριστούργημα έξι αιώνες αργότερα. Όπως είναι φανερό στο συγκεκριμένο βίο, η αθηναϊκή γλυπτική και αρχιτεκτονική φθάνει στο απόγειό της σε συνθήκες πολιτικής ελευθερίας και κοινωνικής ευμάρειας. Εις προσθήκην της ενάργειας λοιπόν, η αυτοψία επιτρέπει στον Πλούταρχο να αποτυπώσει τα συναισθήματά του και να ενισχύσει την πολιτική στόχευση του συγκεκριμένου βίου. Η Τιμόκλεια η Θηβαία σκοτώνει έναν αξιωματικό του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά την άλωση της Θήβας. Πίνακας της Ελιζαμπέττα Σιράνι, 1659. Μουσείο Καποντιμόντε, Νάπολη. Η εξοικείωση του Πλουτάρχου με τα αθηναϊκά τοπόσημα υπηρετεί ενίοτε και τον αντίθετο σκοπό, τη στρατηγική αποσιώπησης την οποίαν υιοθετεί για πολιτικούς λόγους. Έχω υποστηρίξει ότι στην πραγματεία Πότερον Ἀθηναῖοι ο Πλούταρχος τοποθετεί εαυτόν νοερά στον ναό του Άρεως στην αρχαία Αγορά της Αθήνας, περιγράφει με ενάργεια έναν πίνακα του Ευφράνορος στη Στοά του Ελευθερίου Διός, και μέσω υπαινικτικών αναφορών ενθαρρύνει τον αναγνώστη που είναι επίσης εξοικειωμένος με τον χώρο να ανακαλέσει επιλεκτικά το καλλιτεχνικό περιβάλλον του ναού του Άρεως, ο οποίος είχε μεταφερθεί από την Παλλήνη έναν αιώνα νωρίτερα και ήταν χώρος της αυτοκρατορικής λατρείας. Αυτό που εντυπωσιάζει στην πλουταρχική πραγματεία είναι η πλήρης αποσιώπηση της ρωμαϊκής παρουσίας και επίδρασης, λατρευτικής και καλλιτεχνικής, που ήταν φυσικά έντονη και διάχυτη. Αντ’ αυτής ο Πλούταρχος καλεί τον αναγνώστη του να φανταστεί έναν θεατρικό χώρο που καταλαμβάνεται από δύο χορούς, αφενός τον χορό των Αθηναίων δραματουργών και αφετέρου των χορό των στρατηγών, οι οποίοι αμιλλώνται για τη συνεισφορά των κατορθωμάτων τους στην πόλη (Πότερον Ἀθηναῖοι 349b-350b). Ο αναγνώστης καλείται επίσης να ανακαλέσει έργα ζωγράφων και γλυπτών της κλασικής περιόδου.[25] Η ρωμαϊκή παρουσία και επίδραση είναι με άλλα λόγια αόρατη στην αινιγματική αυτή πραγματεία που προκρίνει τη δράση και την ισχύ, οι οποίες, αν συγκριθούν με τις πλουταρχικές απεικονίσεις της Αθήνας την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο, συνιστούν αναμφίβολα την αναγκαία συνθήκη για την άνθιση των γραμμάτων και των τεχνών. Η συγγραφή βίων Ελλήνων και Ρωμαίων και ηθικών πραγματειών ήταν ο τρόπος που επέλεξε ο Πλούταρχος να πάρει θέση στο μέγα ζήτημα της ελευθερίας και της πολιτικής ανεξαρτησίας, προσεγγίζοντάς το αποσπασματικά και κατά περίπτωση και διευρύνοντάς το έτσι ώστε να μη βάζει στο στόχαστρο τη Ρώμη του καιρού του και να μη φέρνει σε δύσκολη θέση τον εαυτό του, την οικογένειά του και τους φίλους του. Από το έργο του είναι φανερό ότι θεωρούσε κάποιους Ρωμαίους στρατηγούς και αυτοκράτορες καλύτερους και προτιμότερους από κάποιους Μακεδόνες ή άλλους κατακτητές. Ωστόσο, με γνώμονα την αξιολόγηση του ήθους και των πεπραγμένων τυράννων, μοναρχών και στρατηγών και των επιπτώσεών τους στις κοινωνίες που κυβερνούσαν, είναι βέβαιον ότι ο Πλούταρχος δεν προέκρινε την υποτέλεια έναντι της ανεξαρτησίας και την υποταγή έναντι της ελευθερίας. Ως φιλόσοφος ήξερε ότι η τέλεια πόλη δεν είναι επίγεια.[26] Ως πραγματιστής κατάφερε να υπηρετήσει τον τόπο του και το δελφικό μαντείο αποτελεσματικά στο ρευστό και επικίνδυνο πολιτικό τοπίο του πρώτου μεταχριστιανικού αιώνα, έχοντας πλήρη συνείδηση των περιορισμών και των δυσχερειών του εγχειρήματος. Ως διανοητής και ερευνητής έζησε στη μικρή Χαιρώνεια, αλλά ταξίδεψε και έζησε στα σημαντικά κέντρα του καιρού του και κατάφερε να πλάσει με ζωντάνια δημόσια πρόσωπα και τις κοινωνίες στις οποίες έδρασαν. Μέσα από την εναργή απόδοση προσώπων, κοινωνιών και γεγονότων έδωσε τη δυνατότητα στους αναγνώστες του να αποκωδικοποιήσουν τη σημασία της ελευθερίας και της πολιτικής ανεξαρτησίας.[27] [1] Βλ. Ε. Bowie, ‘Plutarch’s Chaeronea’, στο L. Athanassaki - F. B. Titchener (επιμ.), Plutarch’s Cities, Oxford University Press, Οξφόρδη 2022, σσ. 19-22. [2] H διαπίστωση αυτή προκύπτει αβίαστα από τα κοινά θέματα των Βίων και των Ηθικών. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι ο Αλέξανδρος π.χ. απασχολεί τον Πλούταρχο και στον ομώνυμο βίο και στα Ἠθικά (Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου τύχης ἢ ἀρετῆς λόγος α΄, λόγος β΄), επιλογή που οδηγεί σε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πολυπρισματική θεώρηση, η οποία σύμφωνα με τον Pelling αναδεικνύει μεταξύ άλλων και την ποιότητα της ιστορικής σκέψης του Πλουτάρχου: βλ. C. Pelling, “A man for all genres: Alexander in Plutarch”, στο A. Augoustakis - Μ. Αloumpi (επιμ.), Lux: Studies in Greek and Latin literature (Trends in Classics 166), Walter de Gruyter, Βερολίνο 2024, σσ. 611-626. Βλ. επίσης ευρύτερα και A. G. Nikolaidis (επιμ.), The Unity of Plutarch’s Work: ‘Moralia’ Themes in the ‘Lives’, Features of the ‘Lives’ in the ‘Moralia’ (Millennium Studies 19, Walter de Gruyter, Βερολίνο 2008. [3] Οι μεταφράσεις των πλουταρχικών χωρίων είναι δικές μου. Για το χωρίο αυτό βλ. Τ. Duff, Plutarch’s Lives. Exploring Vice and Virtue, Oxford University Press, Οξφόρδη 1999, σσ. 17-18. [4] Για πρόδρομες μορφές και τη συνεισφορά του Πλουτάρχου στην ανάπτυξη του είδους βλ. C. Pelling, “Plutarch and biography”, στο F. B. Titchener - A. V. Zadorojnyi (επιμ.), The Cambridge Companion to Plutarch, Cambridge University Press, Καίμπριτζ 2023, σσ. 11-28. [5] C. Pelling, “Plutarch’s adaptations of his source-material”, The Journal of Hellenic Studies 100 (1980), σσ. 127-140. Βλ. επίσης A. G. Nikolaidis, “Plutarch’s criteria for judging his historical sources”, στο C. Schrader - V. Ramón - J. Vela (επιμ.), Plutarco y la historia (Monografías de Filología Griega 8), Universidad de Zaragoza, Σαραγόσα 1997, σσ. 329-341. [6] P. Desideri, “Roman festivals in Plutarch’s Life of Romulus”, Prometheus 47 (2021), σσ. 203-213 και του ίδιου, “Plutarch and the city of Rome in Plutarch’s own times”, στο L. Athanassaki - F. B. Titchener, Plutarch’s Cities (παραπάνω, σημ. 1), σσ. 59-72. [7] Βλ. C. P. Jones, Plutarch and Rome, Clarendon Press, Οξφόρδη 1971, σσ. 13-19. Για τη μαθητεία του πλάι στον Αμμώνιο βλ. C. P. Jones, “The teacher of Plutarch”, Harvard Studies in Classical Philology 71 (1966), σσ. 205-213. [8] Βλ. A. Podlecki, “Plutarch and Athens”, Illinois Classical Studies 13.2 (1988), σσ. 231-42. [9] Βλ. E. Bowie, “Plutarch’s Chaeronea” (παραπάνω, σημ. 1). [10] Βλ. P. Stadter, “Plutarch and Delphi”, στο L. Athanassaki - F. B. Titchener, Plutarch’s Cities (παραπάνω, σημ. 1), σσ. 55-58. [11] Βλ. P. Stadter, Plutarch and his Roman Readers, Oxford University Press, Oξφόρδη 2014, σ. 72. [12] Βλ. P. Desideri, “Plutarch and the city of Rome” (παραπάνω, σημ. 6), σσ. 69-71. [13] Βλ. P. Desideri, ό.π., σσ. 63-67. [14] Για τη λατινομάθεια των ελληνόγλωσσων κοινοτήτων βλ. Β. Rochette, Le latin dans le monde grec. Recherches sur la diffusion de la langue et des lettres latines dans les provinces hellénophones de l'Empire romain, Latomus, Βρυξέλλες 1997. [15] Βλ. P. Stadter, Plutarch and his Roman Readers (παραπάνω, σημ. 11), σσ. 194-197. [16] Βλ. L. Athanassaki, “The fabric of Hellenic civic life in Alexandria according to Strabo, Dio of Prusa, and Plutarch”, στο E. Bowie - C. Maciver (επιμ.), The Fabric of Hellenism, Edinburgh University Press, Eδιμβούργο (υπό έκδοση, 2026). [17] Βλ. Ε. Bowie, “Greeks and their past in the Second Sophistic”, Past & Present 46 (1970), σσ. 3-41. [18] Βλ. C. P. Jones, Plutarch and Rome (παραπάνω, σημ. 7), ο οποίος διατείνεται ότι η κριτική της Ρώμης από τον Πλούταρχο δεν επηρεάζει τη θετική του στάση απέναντι στη ρωμαιοκρατία. Σε ανάλογο μήκος κύματος κινείται και ο P. Stadter, Plutarch and his Roman Readers (παραπάνω, σημ. 11). [19] Για τον πνευματικό ελληνοκεντρισμό του Πλουτάρχου βλ. Μ. Τröster, “Romanness and Greekness in Plutarch”, στο F. B. Titchener - A. V. Zadorojnyi, The Cambridge Companion to Plutarch (παραπάνω, σημ. 4), σσ. 29-46. [20] Για την Αλεξάνδρεια στο έργο του Πλουτάρχου γενικά βλ. P. Stadter, Plutarch and his Roman Readers (παραπάνω, σημ. 11), σσ. 188-198. Για την σιωπή του αναφορικά με την προσωπική εμπειρία του από την επίσκεψή του βλ. L. Athanassaki, “The fabric of Hellenic civic life” (παραπάνω, σημ. 16). [21] Στον Βίο του Αντωνίου, κεφ. 80. 1-3, ο Πλούταρχος μας πληροφορεί ότι ο Οκταβιανός απάλλαξε τον περίφοβο δήμο από κάθε ευθύνη λαμβάνοντας υπόψη ότι η πόλη είχε ιδρυθεί από τον Αλέξανδρο, την ομορφιά και το μέγεθός της, καθώς και την φιλία του με τον Αλεξανδρέα φιλόσοφο Άρειο. [22] Βλ. L. Athanassaki, “Athenian monumental architecture, iconography and topography in Plutarch’s De gloria Atheniensium”, στο L. Athanassaki - F. B. Titchener, Plutarch’s Cities (παραπάνω, σημ. 1), σσ. 81-101. [23] Για την απεικόνιση της αλγεινής πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης στην Αθήνα στο τέλος του τέταρτου αι. π.Χ. στον Βίο του Φωκίωνα βλ. D. Leão, “Athenian civic identities in Plutarch’s portrayals of Phocion and Demetrius of Phalerum: From the polites to kosmopolites”, στο L. Athanassaki - F. B. Titchener, Plutarch’s Cities (παραπάνω, σημ. 1), σσ. 166-182. [24] Για την απεικόνιση του Δημητρίου στον ομώνυμο πλουταρχικό βίο βλ. Λ. Αθανασάκη, «Μια εκθαμβωτική εμφάνιση, ένα ωραίο, δημιουργικό μυαλό; Το πορτρέτο του Δημήτριου Πολιορκητή στον ομώνυμο βίο του Πλουτάρχου και ο πλατωνικός Χαρμίδης», στο Β. Κιντή - Φ. Παιονίδης (επιμ.), Τρόποι του φιλοσοφείν. Τιμητικός τόμος για τον Στέλιο Βιρβιδάκη, Εκκρεμές, Αθήνα 2024, σσ. 59-71. [25] Βλ. L. Athanassaki, “Athenian monumental architecture” (παραπάνω, σημ. 16). [26] Βλ. L. van der Stockt, “Plutarch’s civitas dei”, στο L. Athanassaki - F. B. Titchener, Plutarch’s cities (παραπάνω, σημ. 1), σσ, 281-292, πραγμάτευση που συμπληρώνεται από τη μελέτη του G. Roskam, αυτόθι, σσ. 269-280, ο οποίος αναδεικνύει τον πραγματισμό του Πλουτάρχου και τη διαρκή ένταση ανάμεσα στις ιστορικές πόλεις και το πνευματικό του χρέος στις πλατωνικές ιδεώδεις πόλεις. [27] Θερμές ευχαριστίες στον Γιάννη Κωνσταντάκο και τον Τάσο Νικολαΐδη για τις πολύ χρήσιμες παρατηρήσεις τους.

Πλούταρχος, ένας κοσμοπολίτης ερευνητής και διανοητής

Σύνδεση