Ηθική και φιλοσοφική παιδεία στον Πλούταρχο

1. Εισαγωγή Όταν μας ζητηθεί να συσχετίσουμε τον Πλούταρχο με την έννοια της παιδείας, αυτό που σχεδόν αυτόματα μας έρχεται στο μυαλό είναι η πραγματεία Περὶ παίδων ἀγωγῆς, η οποία υπήρξε ιδιαιτέρως δημοφιλής από την Αναγέννηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Παρ’ όλο που το εν λόγω έργο περιέχει ιδέες που φαίνεται να συνάδουν με την πλουταρχική αντίληψη περί παιδείας, έχει γίνει πλέον σαφές από τους μελετητές ότι δεν πρόκειται για γνήσιο έργο του Πλουτάρχου. Ακόμη όμως και να ήταν, η εκπαιδευτική θεωρία του σπουδαίου φιλοσόφου είναι εξαιρετικά πλούσια και πολυδιάστατη για να περιληφθεί σε μια σύντομη πραγματεία, αφού η δυναμική και η γοητεία της εντοπίζονται σε όλο το εύρος της τεράστιας συγγραφικής του παραγωγής. Τόσο οι Παράλληλοι Βίοι, για τους οποίους είναι ευρέως γνωστός, όσο και τα εβδομήντα οκτώ μεμονωμένα έργα που συμβατικά υπάγονται στην κατηγορία των Ἠθικῶν διαποτίζονται από πληθώρα εκπαιδευτικών ζητημάτων, τα οποία συλλογικά μας δείχνουν πώς ο Πλούταρχος ορίζει την παιδεία, τι πιστεύει ότι προσφέρει στον άνθρωπο και πώς ακριβώς και σε ποια περιβάλλοντα την αναμένει να λειτουργήσει. Αρχικά θα μιλήσουμε για τα πρώτα χρόνια της επίσημης εκπαιδευτικής διαδικασίας υπό το φως της πλουταρχικής πραγματείας Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στην ηθική και φιλοσοφική διαπαιδαγώγηση συγκριτικά ανδρών και γυναικών με αναφορά κυρίως στα Γαμικὰ παραγγέλματα. Αυτή η συζήτηση θα πλαισιωθεί από αναφορά στις εκπαιδευτικές πρακτικές που συντελούνται στο πλαίσιο της πολιτικής ζωής, όπως αυτές περιγράφονται στα Πολιτικὰ παραγγέλματα. Πριν από όλα αυτά, όμως, είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε πώς ακριβώς ο Πλούταρχος αντιλαμβάνεται την έννοια της παιδείας σε σχέση με τα φιλοσοφικά δεδομένα της εποχής του. 2. Η αντίληψη του Πλουτάρχου για την παιδεία Με τον όρο «παιδεία» ο Πλούταρχος αναφέρεται κυρίως στην ηθική και όχι στην αυστηρά γνωστική κατάρτιση. Όπως υποδηλώνει το όνομά της, η ηθική αγωγή αποσκοπεί στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα (ἦθος) και στην επίτευξη της ηθικής αριστείας (ἠθικὴ ἀρετή). Ακολουθώντας την ψυχολογική θεωρία του εκλεκτού του στοχαστή Πλάτωνα, ο Πλούταρχος πιστεύει ότι η ανθρώπινη ψυχή υποδιαιρείται σε δύο τμήματα, το λογικό (νοερὸν καὶ λογιστικόν), που διαχειρίζεται σκέψεις, υπολογισμούς και νοητικές κρίσεις, και το μη λογικό (παθητικὸν καὶ ἄλογον), το οποίο σχετίζεται με πάθη, πρωτόγονες ανάγκες και επιθυμίες (Περὶ ἠθικῆς ἀρετῆς 442a-c). Ενώ το λογικό μέρος της ψυχής είναι σταθερό, το μη λογικό είναι αενάως μεταβλητό, έτσι ώστε το πρώτο θα πρέπει να επικρατεί έναντι του δεύτερου και να ρυθμίζει τα πάθη διατηρώντας τα σε μια ισορροπημένη κατάσταση μεταξύ υπερβολής και έλλειψης (Περὶ ἠθικῆς ἀρετῆς 444b–445b). Επηρεασμένος κατά βάση από αριστοτελικά δόγματα, ο Πλούταρχος υποστηρίζει επιπροσθέτως ότι η υποταγή του άλογου μέρους στο λογικό δεν συμβαίνει απότομα, αλλά μέσω μακροχρόνιας εξοικείωσης (ἔθος), δημιουργώντας έτσι συνήθειες (ἕξεις). Η συνήθεια οδηγεί στη διαμόρφωση αρετής αν το πάθος έχει τύχει ορθής διαχείρισης από το λογικόν, και σε κακία αν κάτι τέτοιο δεν έχει επιτευχθεί (Περὶ ἠθικῆς ἀρετῆς 443d). Αυτό σημαίνει πρακτικά δύο πράγματα: πρώτον, ότι ένα άτομο είναι ικανό και για μεγάλο καλό και για μεγάλο κακό ανάλογα με την ανατροφή που λαμβάνει (έννοια που δηλώνεται με τους όρους ἄσκησις, διδασκαλία ή παιδαγωγία), και δεύτερον, ότι μια καλή φύση (φύσις) από μόνη της (δηλαδή τα σωστά εγγενή χαρακτηριστικά), εάν δεν συνοδεύεται από μια εξίσου καλή ανατροφή, δεν εγγυάται έναν καλό χαρακτήρα. Αυτή η διατύπωση προέρχεται από τον Πλάτωνα, κυρίως την Πολιτεία (491e-492a) και τον Γοργία (525e), και είναι γνωστή στην αρχαία ηθική ως «η θεωρία των μεγάλων φύσεων». Ο Πλούταρχος αναπτύσσει τη σημαντική αυτή θεωρία αρκετές φορές στο έργο του με ελαφρώς διαφορετικούς όρους (π.χ. Βίος Δημητρίου 1.7, Περὶ ἠθικῆς ἀρετῆς 450d-e, Περὶ τῶν ὑπὸ τοῦ θείου βραδέως τιμωρουμένων 552c-d), αλλά πάντοτε προκρίνοντας το περιβάλλον σε σχέση με την κληρονομικότητα. Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής και η ερωμένη του Λάμια διασκεδάζουν στην Αθήνα. Πίνακας του Φρανκ Κάβτσιτς, 1800. Ιδιωτική συλλογή, Νέα Υόρκη. Σε γενικές γραμμές, ο Πλούταρχος θεωρεί ότι η παιδεία είναι μια εξωτερική, κοινωνικά θεσμοθετημένη δύναμη που έχει ως στόχο να διαμορφώσει την ηθική μας υπόσταση μέσω της φιλοσοφίας. Κατά την άποψή του, αυτό επιτυγχάνεται όχι μόνο μέσω της μετάδοσης φιλοσοφικού υλικού κατά την περίοδο της επίσημης σχολικής εκπαίδευσης, αλλά και με τη συνεχή επαναφορά και επανεφαρμογή αυτού του υλικού κατά την ενήλικη ζωή. Θεωρώντας την παιδεία ως μια διαδικασία αδιάλειπτης αυτοεξερεύνησης, ο Χαιρωνεύς φιλόσοφος εναρμονίζεται με τις φιλοσοφικές παραδόσεις της ύστερης ρωμαϊκής δημοκρατίας και της πρώιμης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (Τουσκουλανές Διατριβές του Κικέρωνα, Σάτιρες του Οράτιου, Ηθικές Επιστολές και Περί οργής του Σενέκα). Ωστόσο, οι εκπαιδευτικές του ιδέες παρουσιάζονται από μια ευδιάκριτα αισιόδοξη σκοπιά ότι η αρετή επικρατεί έναντι της κακίας. Επίσης, οι παιδαγωγικές του συμβουλές μεταδίδονται μέσω πρακτικής καθοδήγησης και όχι θεωρητικού στοχασμού και είναι συστηματικά εμποτισμένες με μια αίσθηση συμπόνιας για τις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης, τη γνωστή φιλανθρωπία του Πλουτάρχου. Αυτά είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της πλουταρχικής ηθικής φιλοσοφίας, τα οποία απαντώνται τόσο σε δημόσιες όσο και σε ιδιωτικές εκφάνσεις ηθικής αγωγής, όπως θα δούμε πιο κάτω. 3. Εκπαίδευση στο διδασκαλείο Έχοντας αυτά κατά νου, ας στραφούμε τώρα στην κατεξοχήν εκπαιδευτική διαδικασία. Στην εποχή του Πλουτάρχου (τέλη πρώτου με αρχές του δεύτερου αιώνα μ.Χ.), για τα πρώτα επτά χρόνια, τα παιδιά των ανώτερων κοινωνικών τάξεων εκπαιδεύονταν στο σπίτι με τη βοήθεια των γονέων, του παιδαγωγού και της τροφού. Με το πέρας αυτής της ηλικιακής περιόδου, η παιδεία παρεχόταν από την πολιτεία με τη μορφή ενός γενικού προγράμματος σπουδών που ονομαζόταν «εγκύκλιος παιδεία». Το κατά βάση εκπαιδευτικό σύγγραμμα του Πλουτάρχου είναι το Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν, το οποίο διερευνά τον ρόλο της ποίησης ως προκαταρκτικού σταδίου για τη μελέτη της φιλοσοφίας. Η γνώση της ποίησης υπήρξε ασφαλώς βασικός πυλώνας της εκπαίδευσης στην αρχαιότητα, και όπως μαρτυρούν οι σχολικοί πάπυροι από την ελληνορωμαϊκή Αίγυπτο, στην ελληνιστική και αυτοκρατορική περίοδο τα έργα του Ομήρου, του Ευριπίδη και του Μενάνδρου αποτελούσαν τα δημοφιλέστερα σχολικά αναγνώσματα. Σχετικές παρατηρήσεις προσφέρει η σημαντική μελέτη της Τερέζα Μόργκαν, Literate Education in the Hellenistic and Roman Worlds, που δημοσιεύθηκε από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις του Κέιμπριτζ το 1998. Παρά ταύτα, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η χρήση της ποίησης από τον Πλούταρχο δεν είναι απλή απόρροια της τρέχουσας εκπαιδευτικής πρακτικής, αλλά σε μεγάλο βαθμό ενημερώνεται από τις αρχές της δικής του εκπαιδευτικής θεωρίας. Η συζήτηση για την αξία της ποίησης ήταν κεντρική στην ελληνική σκέψη πολύ πριν από την εποχή του Πλουτάρχου. Κάποιοι στοχαστές ενέκριναν την ποίηση, άλλοι όχι. Οι στωικοί, για παράδειγμα, την υπερασπίστηκαν ως λεωφόρο προς τη γνώση και εκτίμησαν τον διδακτικό της ρόλο. Οι πρώτοι επικούρειοι, αντίθετα, δεν την έβλεπαν ως μια σοβαρή ενασχόληση που θα μπορούσε να προωθήσει τον φιλοσοφικό προβληματισμό. Κινούμενος στο ίδιο πνεύμα, ο Πλάτωνας τάχθηκε σθεναρά κατά της ποίησης: ως μίμησις του κόσμου των αισθήσεων, που με τη σειρά της αποτελούσε μίμηση του κόσμου των ιδεών, η ποίηση ήταν «τρία στάδια απομακρυσμένη από τη φιλοσοφική αλήθεια» (Πολιτεία 597e, 602c). Ο Πλάτωνας μάλιστα περιφήμως εκδίωξε τους ποιητές από την ιδανική πολιτεία με το σκεπτικό ότι διαστρέφουν τα ήθη των νέων με τα μυθεύματα που λένε στα έργα τους (Πολιτεία 377a-398b, Ἴων 533e-535a). Αποδίδοντας στους θεούς ανθρώπινες αδυναμίες όπως κλοπή και μοιχεία, οι ποιητές διεγείρουν άνομα πάθη στο κοινό τους αντί να τα μετριάζουν, και έτσι ενεργοποιούν το άλογο μέρος της ψυχής, υπονομεύοντας τη βασική λειτουργία της εκπαίδευσης ως μέσο ψυχικής ισορροπίας. Η νύμφη Ηγερία υπαγορεύει τους νόμους της Ρώμης στον βασιλέα Νουμά. Πίνακας του Ουλπιάνο Τσέκα, 1885. Πράδο. Με βάση όσα αναφέραμε στην προηγούμενη ενότητα, θα ανέμενε κανείς ότι ο Πλούταρχος, όντας θιασώτης της πλατωνικής φιλοσοφίας και υπερασπιστής της ηθικής τελείωσης μέσω της παιδείας, θα απέρριπτε την ποίηση. Κι όμως δεν το κάνει, παρά τη γενική του δέσμευση στην πλατωνική φιλοσοφία. Αυτή του η επιλογή ανταποκρίνεται στις ιδιαίτερες συνθήκες της φιλοσοφικής του στοχοθεσίας. Ο Πλάτων αξιολόγησε την ποίηση από τη σκοπιά του ουτοπικού του οράματος περί ιδεώδους πολιτείας και συνεπώς εφάρμοσε κριτήρια για την αποδοχή της τα οποία ήταν σχεδόν, ίσως και παντελώς, αδύνατο να εκπληρωθούν. Η οπτική του Πλουτάρχου είναι σαφώς πιο πραγματιστική, καθώς δίνει συμβουλές στους εφήβους της ελληνορωμαϊκής ελίτ, τις οποίες τους ενθαρρύνει να εφαρμόζουν κατά τη διάρκεια της ενασχόλησής τους με την ποίηση. Οφείλει επομένως να είναι λιγότερο αυστηρός και απόλυτος σε σχέση με τον προκάτοχό του. Το μυθολογικό, πλασματικό στοιχείο που ενυπάρχει στα ποιήματα τα κάνει ελκυστικά στους νεαρούς αναγνώστες, αλλά όντως τίθεται στον αντίποδα της απόδοσης της αλήθειας, ώστε ελλοχεύει ο κίνδυνος οι μαθητές να παρασυρθούν από την απατηλή φύση της ποιητικής αναπαράστασης. Ακριβώς αυτόν τον κίνδυνο είναι που ο Πλούταρχος θέλει να εξαλείψει, όχι απορρίπτοντας εντελώς την ποίηση, αλλά εφαρμόζοντας αναγνωστικές στρατηγικές που θα ευαισθητοποιήσουν τον αναγνώστη στη φύση του κειμένου και θα τον κάνουν να αντιληφθεί τα βαθύτερα νοήματά του πέρα από επιφανειακές αναγνώσεις. Ο Πλούταρχος θεωρεί ότι ο καλύτερος τρόπος για να καταπολεμήσεις τον κίνδυνο είναι να τον γνωρίσεις εις βάθος. Το έργο του Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν, σε αντίθεση με την Ρητορική αγωγή του Κοϊντιλιανού, δεν είναι σχολικό εγχειρίδιο, ούτε ασχολείται με θέματα λογοτεχνικής κριτικής όπως η Ποιητική του Αριστοτέλη. Στόχος του είναι ξεκάθαρα η ηθική καθοδήγηση του κοινού σε καθημερινά διδακτικά ζητήματα. Το κείμενο περιλαμβάνει πληθώρα ποιητικών παραθεμάτων από τους μεγάλους κλασικούς συγγραφείς. Κάποια από αυτά προέρχονται από πλήρη κείμενα ή ανθολογίες (florilegia) και ομηρικά σχόλια που συμβουλεύτηκε ο Πλούταρχος, ενώ κάποια άλλα προέρχονται αναμφίβολα από τις προσωπικές του σημειώσεις (ὑπομνήματα) ή ακόμα και απευθείας από τη μνήμη του. Σε όλες όμως τις περιπτώσεις ο συγγραφέας στοχευμένα επιλέγει υλικό που να είναι ηθικά εποικοδομητικό. Τα ποιητικά παραθέματα που διατρέχουν το κείμενο είναι μια πρόκληση για τον αναγνώστη, ο οποίος θα πρέπει να τα αναλύσει προσεκτικά με στόχο να ελέγξει την ηθική τους βαρύτητα και καταλληλότητα. Υπό το πρίσμα αυτό, το Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα ηθικοδιδακτικό δοκίμιο μέσω του οποίου οι αναγνώστες εξασκούν την κριτική ικανότητα (κρίσις) που θα τους επιτρέπει να συγκρατούν επικίνδυνα συναισθήματα και παρορμητικές τάσεις. Όπως συμβαίνει συχνά στα έργα του Πλουτάρχου, ο συγγραφέας αναθέτει σημαντικό μερίδιο ευθύνης στους αναγνώστες του, οι οποίοι καλούνται να είναι εκλεκτικοί, πειθαρχημένοι και πάντοτε σε εγρήγορση. Ας εξετάσουμε τώρα πρακτικές περιπτώσεις στις οποίες ο Πλούταρχος δείχνει στους νεαρούς αναγνώστες του Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν πώς να προσεγγίζουν ποιητικά παραθέματα των οποίων το ηθικό τους περιεχόμενο είναι ύποπτο. Αρχικά αναγνωρίζει ότι οι ποιητές λένε όντως πολλά ψέματα (πολλὰ ψεύδονται ἀοιδοί, Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 16a) είτε εκούσια είτε ακούσια. Το ψέμα είναι η πρώτη ύλη της ποιητικής σύνθεσης («δεν υφίσταται ποίηση χωρίς μύθο και ψεύδος», λέει στο Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 16c), και επομένως οι αναγνώστες δεν πρέπει να θεωρούν ότι όλα όσα διαβάζουν στα ποιήματα είναι αληθινά. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να καταπνίξουν τη θλίψη τους στο θέαμα του νεκρού Αχιλλέα και Αγαμέμνονα, επειδή οι δύο ήρωες είναι νεκροί μόνο στην Οδύσσεια, όχι στην πραγματικότητα. Οι ίδιοι οι ποιητές γνωρίζουν ότι οι αφηγήσεις τους αποτελούν σαγηνευτικές μυθοπλασίες, όπως, για παράδειγμα, όταν περιγράφουν τα θαυμαστά επεισόδια του Kάτω Kόσμου. Αφότου λοιπόν εξοικειωθούν με την ιδέα ότι η ποίηση είναι μια μιμητική τέχνη, οι αναγνώστες θα πρέπει να την αξιολογήσουν ανάλογα με τον βαθμό στον οποίο επιτυγχάνει να μοιάσει με το πρωτότυπο. Όταν λοιπόν συναντούμε αναπαραστάσεις ποταπών πράξεων ή κατακριτέων χαρακτήρων, αυτό που θαυμάζουμε είναι στην ουσία η δεξιοτεχνία της μίμησης και όχι η πράξη ή ο χαρακτήρας αυτά καθεαυτά. Ο Πλούταρχος εδώ παραθέτει ένα παράδειγμα από τη ζωγραφική (ζωγραφία), την οποία, ακολουθώντας τον Σιμωνίδη, τη βλέπει ως ένα είδος σιωπηλής ποίησης (σιγῶσα ποίησις). Ο Τιμόμαχος ο ζωγράφος απεικόνισε τη φοβερή πράξη της Μήδειας που σκοτώνει τα παιδιά της. Η παιδοκτονία θα πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο αισθητικής ευχαρίστησης μόνο για την ποιότητα της απεικόνισής της (Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 18b-c). Ο Πλούταρχος συνεχίζει τονίζοντας ότι το να μιμηθεί κανείς κάτι όμορφο και το να μιμηθεί κάτι όμορφα είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα, και έτσι όταν συναντάμε στα ποιήματα άσχημες λέξεις που ωστόσο ταιριάζουν στον χαρακτήρα που τις προφέρει, δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι υπάρχει κάτι ηθικά μεμπτό σε αυτό το λογοτεχνικό φαινόμενο. Γι’ αυτό πρέπει να είμαστε ευχαριστημένοι με τα λόγια του γελωτοποιού Θερσίτη, του Σίσυφου του διαφθορέα γυναικών ή του Βάτραχου του μαστροπού, αρκεί να είναι αισθητικά πετυχημένα. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι ίδιοι οι ποιητές υποδεικνύουν τις ετυμηγορίες τους για ηθικά αμφισβητήσιμα ζητήματα: ο Όμηρος καταδίκασε τον εκφυλισμό του Πάρη, την οξυθυμία του Αχιλλέα και την αλαζονεία του Έκτορα. Ομοίως, ο Ευριπίδης τιμώρησε τον Ιξίωνα στη σκηνή επειδή προσπάθησε να βιάσει την Ήρα. Στη συνέχεια ο Πλούταρχος προσφέρει συμβουλές για το πώς να ανατρέψουμε το φαινομενικά ανήθικο νόημα ποιητικών αποσπασμάτων. Θα πρέπει, μας λέει, να βρούμε αντισταθμιστικές, πιο αξιέπαινες απόψεις που εκθέτει ο ίδιος ποιητής για το ίδιο θέμα. Στον Ισθμιόνικο 4.48, ο Πίνδαρος υποστηρίζει ότι «πρέπει να κάνεις τα πάντα για να εξαφανίσεις τον εχθρό σου». Σε αυτή τη ρήση θα πρέπει να αντιτάξουμε τη δήλωσή του στον Ισθμιόνικο 7.47 σύμφωνα με την οποία «είναι πολύ πικρό το τέλος που αναμένει τη γλυκιά αδικία» (Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 21a). Κατά την τροποποίηση ποιητικών παραπομπών αυτού του είδους, ο Πλούταρχος χρησιμοποιεί όρους όπως ἀντιπαρατίθημι («αντιπαραβάλω»), παραβάλλω («παρεμβάλλω»), μεταγράφω («ξαναγράφω») και κυρίως ἐπανορθόω («τροποποιώ»). Η συγκεκριμένη ορολογία είχε χρησιμοποιηθεί εκτενώς από τους αλεξανδρινούς φιλολόγους για τις κειμενικές παρεμβάσεις που έκαναν στα ομηρικά ποιήματα. Ιδιαίτερα η εκδοτική πρακτική της ἐπανορθώσεως, όσο τεχνική κι αν ακούγεται, επαναπροσδιορίζεται από τον Πλούταρχο σε έναν αμιγώς ηθικό όρο. Στο πλαίσιο του Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν, η ἐπανόρθωσις αναφέρεται στην τροποποίηση ποιητικών αποσπασμάτων προκειμένου να συνάδουν με την ηθική στοχοθεσία του συγγραφέα που τα χρησιμοποιεί, όπως παρατηρήθηκε προηγουμένως. Πέρα από αυτό, η ἐπανόρθωσις υποβαστάζει την ηθική θεωρία του Πλουτάρχου στο βιογραφικό του έργο: στον Βίο του Αιμίλιου Παύλου 1.4 προγραμματικά δηλώνει την πρόθεσή του να συνθέσει τους Παράλληλους Βίους για την ηθική βελτίωση (πρὸς ἐπανόρθωσιν ἠθῶν) τόσο του κοινού του όσο και του εαυτού του. Για τον Πλούταρχο επίσης ζωτικής σημασίας είναι το να γνωρίζει ο αναγνώστης ποιημάτων τα διάφορα νοήματα μεμονωμένων λέξεων και όχι μόνο γλωσσών (γλῶσσαι), σπάνιων δηλαδή λέξεων με δύσκολες σημασιολογικές αποχρώσεις. Εφιστά την προσοχή ιδιαίτερα στη χρήση των ονομάτων των θεών, που άλλοτε αναφέρονται στους ίδιους τους θεούς και άλλοτε, μέσω μετωνυμίας ή μεταφοράς, στις ιδιότητες που αυτοί αντιπροσωπεύουν. Όταν ο Ευριπίδης λέει σε όρκο: «Με τον Δία ανάμεσα στα αστέρια και τον Άρη τον δολοφόνο» (Φοίνισσαι 1006), είναι προφανές ότι κατονομάζει τους ίδιους τους θεούς. Αλλά όταν ο Σοφοκλής λέει: «Ο τυφλός και αόρατος Άρης, ω γυναίκες, με γουρουνίσιο πρόσωπο προκαλεί κάθε είδους κακοτυχίες» (απόσπασμα 838 Radt), το όνομα του Άρη εδώ σηματοδοτεί μετωνυμικά τον πόλεμο (Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 23b-c). Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι και οι σημασίες που εκλαμβάνει η αρετή στα ποιήματα, η οποία αναφέρεται κυρίως στην «ορθότητα σκέψης, στο άκρον άωτον της λογικής αίσθησης και στη διάθεση μιας ισορροπημένης ψυχής», όπως στο ποιητικό χωρίο: «Μα μπρος στην αρετή ιδρώτα βάλανε οι θεοί οι αθάνατοι» (Ησίοδος, Ἔργα καὶ Ἡμέραι 289). Αρετή όμως θα μπορούσε επίσης να σημαίνει «φήμη, δύναμη ή ευημερία», όπως στο παράθεμα: «Ο Δίας κάνει την αρετή στους ανθρώπους και να αυξάνεται και να μειώνεται» (Ιλιάδα Υ 242, Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 24d-e). Η ποίηση είναι μίμηση της πραγματικότητας (ὁμοιότης τοῦ ἀληθοῦς, Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 25b) και κατά συνέπεια οι πράξεις και οι χαρακτήρες που αναπαριστά δεν μπορούν να είναι τέλειοι αλλά ένα μίγμα καλού και κακού. Συνεπώς ο Πλούταρχος καλεί το κοινό του να υιοθετήσει κριτική στάση απέναντι σε ό,τι διαβάζει στα ποιήματα: πέφτοντας σε βαθύ έρωτα με τον Οδυσσέα, η Ναυσικά λαχταρά να τον παντρευτεί. Αν υποκινείται από το ασυγκράτητο πάθος της για σεξουαλική συνεύρεση, τότε η πράξη της θα πρέπει να κατακριθεί ως ένδειξη ασωτίας. Αν, από την άλλη, είναι ο θαυμασμός της για τον ενάρετο χαρακτήρα του Οδυσσέα που προκαλεί τη συζυγική της επιθυμία, δεν θα πρέπει να κατακριθεί καθόλου (Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 27a-b). Το Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν απευθύνεται σε όσους αναγνώστες προσεγγίζουν την ποίηση όχι για αναψυχή αλλά για ηθική βελτίωση (μὴ παιγνίας ἀλλὰ παιδείας ἕνεκα, Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν 30e). Αυτοί οι αναγνώστες διδάσκονται πώς να δίνουν ιδιαίτερη προσοχή σε παραθέματα που αναφέρονται στις βασικές αρετές του θάρρους, της σοφίας και της δικαιοσύνης. Η φράση «η Αθηνά ικανοποιήθηκε με τον φρόνιμο και έντιμο άνθρωπο» (Οδύσσεια γ 52) εξυψώνει τη σύνεση και τη δικαιοσύνη, καθώς η θεά δεν είναι ευχαριστημένη, για παράδειγμα, με τον πλούτο ή τη σωματική δύναμη. Ο Πλούταρχος συνήθως υποβαθμίζει την αξία των φυσικών χαρακτηριστικών σε σχέση με τις ηθικές ιδιότητες. Ενθαρρύνει επίσης τον έλεγχο του θυμού, φέρνοντας για παράδειγμα τις περίφημες απεικονίσεις του Αχιλλέα και του Οδυσσέα, και ολοκληρώνει το δοκίμιό του υποστηρίζοντας τη δυνατότητα διδασκαλίας της αρετής. Ανακεφαλαιώνοντας, καταφεύγει εκ νέου στη μέθοδο της τροποποίησης ποιητικών στίχων, την οποία σε αυτό το σημείο αποκαλεί παραδιόρθωσις, προσφέροντας πιο σαφή παραδείγματα αυτής της πρακτικής. Στο ρητό του Ευριπίδη «Πώς μπορεί κάτι να είναι ντροπιαστικό εάν αυτός που το πράττει δεν το θεωρεί ντροπιαστικό;» (Αἴολος, απόσπασμα 19 Kannicht), ο Πλούταρχος προτάσσει με αποφασιστικότητα: «Η ντροπή είναι ντροπή, ανεξάρτητα από το αν κάποιος το θεωρεί ντροπή ή όχι»! Τέτοιου είδους ηθικές παρεμβάσεις και διορθώσεις προτείνει ο Πλούταρχος κατά τη μελέτη της ποίησης. Οι γιατροί, μας λέει ο Χαιρωνεύς φιλόσοφος, συνήθως χρησιμοποιούν ένα φάρμακο όχι μόνο για έναν συγκεκριμένο σωματικό πόνο αλλά για όλες τις άλλες ασθένειες παρόμοιας φύσης, και έτσι και η ποίηση πρέπει να εξυπηρετεί έναν σκοπό πέρα από τον αυτονόητα αισθητικό, οδηγώντας μας να χειριζόμαστε πληθώρα περιπτώσεων εσωτερικής πειθαρχίας σε ευρύ φάσμα ιδιωτικών και δημόσιων περιστάσεων. Η ποίηση έχει τα πλεονεκτήματα και τα ελαττώματά της. Εάν δεν χρησιμοποιηθεί με κακό τρόπο, μπορεί να είναι πραγματικά ευεργετική στην περίοδο διαμόρφωσης των εφήβων και στον ενήλικο βίο που ακολουθεί. 4. Η παιδεία των γυναικών Έχουμε δει κάποιους από τους τρόπους με τους οποίους η μελέτη της ποίησης προετοιμάζει τους νεαρούς μαθητές για τη μύησή τους στη σοβαρή φιλοσοφία. Σε αυτό το περίπλοκο θέμα ο Πλούταρχος αφιερώνει ένα ολόκληρο δοκίμιο, το Περὶ τοῦ ἀκούειν, μέσω του οποίου συμπληρώνει και τεκμηριώνει περαιτέρω τις ιδέες που αναπτύσσει στο Πῶς δεῖ τὸν νέον ποιημάτων ἀκούειν. Ένα τρίτο δοκίμιο, το Πῶς ἄν τις αἴσθοιτο ἑαυτοῦ προκόπτοντος ἐπ᾿ ἀρετῇ, εξετάζει συγκεκριμένα την έννοια της ηθικής προόδου (προκοπή). Αυτά τα τρία δοκίμια μαζί αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της παιδαγωγικής θεωρίας και πρακτικής του Πλουτάρχου, η οποία, όπως φαίνεται, αφορά κυρίως το ανδρικό του κοινό. Είναι και τα τρία αφιερωμένα σε στενούς του συνεργάτες, εξέχοντες διανοούμενους της αριστοκρατίας στην αυτοκρατορική περίοδο: τον Μάρκο Σήδατο, τον Νίκανδρο και τον Σόσσιο Σενεκίωνα, αντίστοιχα. Ωστόσο, ο Πλούταρχος αφιέρωσε ολόκληρες πραγματείες και σε μορφωμένες γυναίκες με βαθιά γνώση των γραμμάτων, όπως για παράδειγμα στη σύζυγό του, Τιμοξένα, και τις φίλες του Ευρυδίκη και Κλέα. Πώς λοιπόν αντιλαμβάνεται ο Πλούταρχος την παιδεία των γυναικών στο πολυδιάστατο έργο του; Και μπορούμε να εντοπίσουμε τυχόν περιορισμούς που της επιβάλλονται; Ο Πλούταρχος σαν βυζαντινός άγιος. Τοιχογραφία από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Γαργαρέττα, Αθήνα. Ας ξεκινήσουμε με τη σχέση μεταξύ άνδρα και γυναίκας όπως αυτή παρουσιάζεται στην πραγματεία Γαμικὰ παραγγέλματα. Επηρεασμένος από τον Οἰκονομικὸ του Ξενοφώντα, ο Πλούταρχος στο εν λόγω κείμενο δίνει στο νεόνυμφο ζευγάρι, την Ευρυδίκη και τον Πολλιανό, ηθικές συμβουλές ώστε να ωφεληθούν και οι δύο κατά τη διάρκεια του έγγαμου τους βίου. Αυτή η συνθήκη από μόνη της, ωστόσο, δεν συνεπάγεται ισότητα μεταξύ των δύο συζύγων, τουλάχιστον όχι όσον αφορά τους συζυγικούς τους ρόλους. Διαβάζοντας το κείμενο, σύντομα αντιλαμβάνεται κανείς ότι είναι καθήκον του συζύγου να μεταδίδει ηθική αγωγή στη σύζυγό του, και καθήκον της συζύγου να αποδέχεται τις σχετικές οδηγίες ως υπάκουη μαθήτρια. Ο συζυγικός θάλαμος περιγράφεται με όρους «σχολείου εύρυθμης συμπεριφοράς» για τη σύζυγο (διδασκαλεῖον εὐταξίας, Γαμικὰ παραγγέλματα 145a), στο οποίο θα πρέπει να θεωρεί τον άνδρα της «οδηγό, φιλόσοφο και δάσκαλο για τα πιο όμορφα και θεϊκά πράγματα» (Γαμικὰ παραγγέλματα 145c). Ας αναφερθούμε τώρα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις στις οποίες ο άνδρας διδάσκει τη σύζυγό του και οι οποίες αποκαλύπτουν τα χαρακτηριστικά της γυναικείας μαθητείας. Ο σύζυγος ενθαρρύνεται να επικοινωνεί λεκτικά με τη γυναίκα του (προσδιαλέγου, Γαμικὰ παραγγέλματα 145b), ενόσω η σύζυγος τον ακούει σιωπηλά. Στην καλύτερη περίπτωση, αυτό που της ανατίθεται είναι η λεκτική δραστηριότητα που προσδιορίζεται με τον όρο λαλεῖν αλλά ουδέποτε με τον όρο λέγειν. Η επιλογή του λεξιλογίου δεν είναι τυχαία. Το προσδιαλέγομαι αναφέρεται στην παραχώρηση επικοινωνιακών δεξιοτήτων στον άνδρα και είναι ένας όρος που εμφανίζεται ευρέως σε συζητήσεις που σχετίζονται με τη φιλοσοφική εκπαίδευση των ανδρών αναγνωστών του Πλουτάρχου στο Περὶ τοῦ ἀκούειν. Το προσλαλεῖν αντιθέτως συχνά προσλαμβάνει αρνητικές συνυποδηλώσεις που αποκρυσταλλώνουν τους περιορισμούς που επιβάλλονται στη γυναικεία ομιλία, όπως έχει δείξει σε μια μελέτη ο Ζανίκ Ωμπερζέ.[1] Η σεμνότητα (αἰδώς) είναι μια ιδιότητα που διακρίνει όχι μόνο τις παντρεμένες αλλά και τις ανύπαντρες γυναίκες από μικρή ηλικία. Η Εύμητις ή Κλεοβουλίνη, μια σοφή νεαρή κοπέλα στο έργο του Πλουτάρχου Τῶν ἑπτὰ σοφῶν συμπόσιον, παρά την προθυμία της να προβάλει την άποψή της ενώπιον ενός ανδρικού ακροατηρίου, συγκρατείται με σεμνότητα και κοκκινίζει. Αυτή η σεμνότητα είναι χαρακτηριστικό συμπεριφοράς που παρατηρείται και στην αγωγή των ανδρών, αλλά δεν είναι ακριβώς ανάλογη. Ο άνδρας μαθητής στο Περὶ τοῦ ἀκούειν ενθαρρύνεται να συγκρατείται με σεμνότητα όσο ο δάσκαλός του μιλάει ακόμα, θα έχει όμως την ευκαιρία εν ευθέτω χρόνω να θέσει τις ερωτήσεις του και να συνεισφέρει στη συζήτηση. Η γυναικεία αἰδώς περιορίζει τις γυναίκες στη σιωπή και τη συμμόρφωση, ενώ η ανδρική αἰδώς λειτουργεί ως ένδειξη αυτοελέγχου (σωφροσύνη) που προετοιμάζει για τη δέουσα εφαρμογή της ομιλίας (λόγος). Η εκπαιδευτική στοχοθεσία του Πλουτάρχου στηρίζεται στη ρύθμιση της ακοής τόσο για τον αρχάριο όσο και για τον προχωρημένο άρρενα μαθητή στο Περὶ τοῦ ἀκούειν και το Πῶς ἄν τις αἴσθοιτο ἑαυτοῦ προκόπτοντος ἐπ᾿ ἀρετῇ αντίστοιχα. Οι γυναίκες στα Γαμικὰ παραγγέλματα λαμβάνουν παρόμοιες συμβουλές, αλλά είναι όντως ανάλογες οι δύο περιπτώσεις; Οι διαφωνίες με τον σύζυγό της, λέει ο Πλούταρχος, μπορούν να ανοίξουν τα αυτιά της συζύγου στα κακόβουλα σχόλια κακών γυναικών θέτοντας σε κίνδυνο τη συζυγική αρμονία. Στην ανδρική αγωγή, η εύρυθμη χρήση του ακούειν σχετίζεται με την ηθική βελτίωση του άνδρα και είναι μια επίσημη διαδικασία εντός του διδασκαλείου. Στη γυναικεία αγωγή, αντίθετα, το ορθώς ακούειν φαίνεται να ωφελεί τον σύζυγο και όχι τη σύζυγο, αφού αποτρέπει τους κακόβουλους υπαινιγμούς άλλων γυναικών εναντίον του. Από την άλλη πλευρά, η γυναικεία εκπαίδευση είναι άτυπη (δηλαδή, μη θεσμοθετημένη), περιορισμένη στο συζυγικό περιβάλλον. Το γενικό μοτίβο μέχρι στιγμής σκιαγραφεί τον σύζυγο ως ηγέτη του έγγαμου βίου. Διακόπτεται καθόλου αυτό το μοτίβο; Και αν ναι, υπό ποιες προϋποθέσεις; Μια σπάνια περίπτωση στα Ἠθικὰ κατά την οποία μια γυναίκα επιθυμεί να κυριαρχήσει και να εξουσιάσει έναν άνδρα (ἄρχειν καὶ κρατεῖν δοκοῦσαν, 752e) μαρτυρείται στον διάλογο Ἐρωτικός. Μια πλούσια χήρα ονόματι Ισμηνοδώρα ερωτεύεται τον Βάκχωνα, έναν άντρα με τα μισά της χρόνια, και είναι αποφασισμένη να τον παντρευτεί, αν όχι με τη συγκατάθεσή του, τότε με τη βία. Η διακριτή ιδιότητα του Βάκχωνα στην πλοκή είναι η απουσία ανεξάρτητου χαρακτήρα ως αποτέλεσμα του νεαρού της ηλικίας του: συστηματικά αποκαλείται μειράκιον (έφηβος δηλαδή, πιθανότατα μεταξύ δεκαέξι και δεκαοκτώ ετών), εξακολουθεί να φοράει τη χλαμύδα και έχει ανάγκη από παιδαγωγό. Πιο συγκεκριμένα, το παθητικό και σε κάποιες περιπτώσεις εκθηλυμένο προφίλ του Βάκχωνα καθίσταται ιδιαιτέρως εμφανές: όλη του η δραστηριότητά περιορίζεται στην καθημερινή του άσκηση στην παλαίστρα, τον αρπάζουν οι άνδρες της Ισμηνοδώρας, τον ντύνουν βίαια και τον στέφουν γαμπρό, χωρίς ο ίδιος να επιδεικνύει καμία αντίσταση. Σε αυτή την περίπτωση, λοιπόν, η κυριαρχία του θηλυκού καθίσταται δυνατή εξαιτίας της ανωριμότητας και της αδυναμίας του αρσενικού. Αυτή η περίπτωση μελέτης αποτελεί παράδειγμα ανωμαλίας. Ο Πλούταρχος δεν προχωρά να εξετάσει τα αποτελέσματα μιας τέτοιας κατανομής ρόλων. Είναι μήπως επειδή τα θεωρεί σε μεγάλο βαθμό αμφισβητήσιμα; Ο Βίος του Μάρκου Αντώνιου μπορεί να μας διαφωτίσει ως προς αυτό, καθώς προσφέρει μια παρόμοια περίπτωση στην οποία οι ρόλοι των φύλων σε έναν γάμο αντιστρέφονται. Η Φουλβία, η πρώτη σύζυγος του Αντώνιου, ασκεί υπερβολικό έλεγχο πάνω στον Αντώνιο τόσο στις ιδιωτικές όσο και στις πολιτικές υποθέσεις. Στο κεφάλαιο 10.5 διαβάζουμε ότι «εξουσίαζε έναν εξουσιαστή και καταστρατηγούσε έναν στρατηγό» (ἄρχοντος ἄρχειν καὶ στρατηγοῦντος στρατηγεῖν). Είναι ενδιαφέρον ότι η Κλεοπάτρα με τη σειρά της, ως μια άλλη σημαντική γυναίκα στη ζωή του Αντώνιου, σύμφωνα με την πλουταρχική εκδοχή οφείλει να πληρώσει δίδακτρα (διδασκάλια) στη Φουλβία επειδή έμαθε στον Αντώνιο να αντέχει την κυριαρχία μιας γυναίκας και έτσι τον παρέλαβε αρκετά εξημερωμένο, δηλαδή εύκολα κυβερνώμενο (πάνυ χειροήθη), και μαθημένο (πεπαιδαγωγημένον) στο να υπακούει τις γυναίκες. Η γλώσσα είναι ιδιαζόντως ισχυρή και αντλεί τεχνικούς όρους από τον χώρο του διδασκαλείου. Παρ’ όλα αυτά η ουσία της παιδευτικής της Φουλβίας συνίσταται στην ασέβεια και την υπερβολή. Αυτό φέρνει στο μυαλό την εύστοχη παρατήρηση των σύγχρονων μελετητών σύμφωνα με την οποία κάθε φορά που μια γυναίκα στον Πλούταρχο παίρνει κυρίαρχη θέση, δεν είναι για καλό. Είναι επίσης ενδεικτικό ότι ο Πλούταρχος παρουσιάζει τους αυταρχικούς ρόλους της Φουλβίας και της Κλεοπάτρας ως το αποτέλεσμα της αδυναμίας του Αντωνίου, όπως στην περίπτωση του Βάκχωνα πιο πάνω. Ο Αντώνιος είναι ένας παθητικός νεαρός (οι πράξεις του αποκαλούνται συχνά μειρακιώδεις και ο ίδιος μειράκιον, Βίος του Μάρκου Αντώνιου 10.7, 16.3, 28.1, 30.1), ενώ σε διάφορες ιστορίες της αφήγησης παιδιαρίζει και δεν επιδεικνύει ιδιαίτερη πρωτοβουλία. Ο Λυκούργος θεσπίζει τους νόμους της Σπάρτης. Πίνακας του Καίσαρ φαν Έφερντινγκεν, 1662. Μουσείο της Πόλης του Άλκμααρ, Ολλανδία. Ωστόσο, για να αντιληφθούμε καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο ο Πλούταρχος χρησιμοποιεί τις συζύγους στο έργο του, θα πρέπει να διερευνήσουμε το ζήτημα ευρύτερα. Στους Παράλληλους Βίους ο Πλούταρχος απεικονίζει αρκετές δραστήριες συζύγους που επηρεάζουν τις δημόσιες αποφάσεις των συζύγων τους αλλά που δεν είναι πάντα τόσο αυταρχικές όσο η Φουλβία ή η Κλεοπάτρα. Η Κάριν Μπλόμκβιστ έχει σίγουρα δίκαιο που ταξινόμησε τις γυναικείες μορφές στον Πλούταρχο σε δύο κατηγορίες, τις κυρίαρχες και τις υποστηρικτικές, με τις πρώτες να οδηγούν στην πτώση του άνδρα και τις δεύτερες να επιφέρουν πολιτική ομόνοια.[2] Μια διεξοδική ανάλυση τέτοιων περιπτώσεων δεν θα μπορούσε να γίνει εδώ, και έτσι αρκεί να πούμε ότι, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμά της, η συνεισφορά της συζύγου στους Βίους είναι εν γένει περιορισμένη, γιατί οι γυναίκες «αυτονομούνται» μόνο όταν οι άνδρες βρίσκονται σε κατάσταση σωματικής, πολιτικής ή ηθικής ευθραυστότητας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του βασιλιά Κλεομένη της Σπάρτης, ο οποίος ήταν παντρεμένος με τη χήρα του βασιλιά Άγιδος, την Αγιάτιδα. Η Αγιάτιδα οπωσδήποτε δεν είναι κακή, αλλά μεταδίδει πολιτική διδασκαλία σε έναν σύζυγο με ψυχολογικές αδυναμίες: ο Κλεομένης έχει εμμονή με τις καινοτομίες του Άγιδος, προτρέποντας την Αγιάτιδα και ιδιαίτερα τον ακόλουθό του, Ξενάρη, να του διηγούνται τα ίδια πράγματα ξανά και ξανά μέχρι που ο τελευταίος «τον επέπληξε με θυμό αποκαλώντας τον τρελό και τελικά σταμάτησε να τον επισκέπτεται και να συνομιλεί μαζί του» (Βίος Άγιδος και Κλεομένους 24.4). Δεν θα μπορούσαμε να μην κάνουμε αναφορά και στο έργο του Πλουτάρχου Γυναικῶν ἀρεταί, το οποίο περιλαμβάνει σύντομες ιστορίες διαπρεπών γυναικών. Ο Πλούταρχος αποδίδει ίσο μερίδιο αρετής στον άνδρα και στη γυναίκα (τὸ μίαν εἶναι καὶ τὴν αὐτὴν ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς ἀρετήν, Γυναικῶν ἀρεταί 242f) και παραθέτει περιπτώσεις στις οποίες οι γυναίκες γίνονται ηθικά πρότυπα για τους άνδρες (exempla). Είναι ενδιαφέρον, ωστόσο, ότι αυτές οι υποδειγματικές γυναίκες διδάσκουν με έμμεσο τρόπο, μέσω των ενάρετων ιδιοτήτων τους και της παραδειγματικής συμπεριφοράς τους και κυρίως μέσω της σιωπής. Δεν είναι πραγματικοί δάσκαλοι που χρησιμοποιούν συμβουλευτικό λόγο ή το συνηθισμένο λεκτικό διδασκαλίας. Υπάρχει ίσως μία μόνο περίπτωση στο κείμενο στην οποία χρησιμοποιείται ρητά η αναλογία από τον χώρο της επίσημης διδασκαλίας. Στο 245a η παθητική μετοχή διδαχθέντες αναφέρεται στους άνδρες και το ενεργητικό ρήμα ἐκέλευον στις γυναίκες, αλλά αυτό πρέπει να ληφθεί ως εξαίρεση που επιβεβαιώνει, αντί να ακυρώνει, τον γενικό κανόνα: οι υποδειγματικές γυναίκες στο Γυναικῶν ἀρεταὶ ανήκουν σε ένα μακρινό, εξιδανικευμένο παρελθόν και δρουν σε εξαιρετικές περιστάσεις κοινωνικής αταξίας και κρίσης, συνθήκες που είναι πολύ λιγότερο πιθανές σε μια εποχή που η Ρώμη είχε καθιερώσει παγκόσμια ειρήνη (pax romana). Γνωρίζουμε ότι ο Πλούταρχος έγραψε μια πραγματεία που δεν επιβίωσε με τίτλο Ὅτι καὶ γυναῖκα παιδευτέον, η οποία πρέπει να επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Πλάτωνα (Νόμοι 804d-e) αλλά και τον ρωμαϊκό στωικισμό και συγκεκριμένα ένα δοκίμιο του Μουσώνιου Ρούφου που φέρει παρόμοιο τίτλο. Ωστόσο, όπως είδαμε, ο Πλούταρχος δεν υποστηρίζει ότι η φιλοσοφική εκπαίδευση ενδυναμώνει πραγματικά τις γυναίκες ώστε να τις καταστήσει ανεξάρτητους πομπούς ή δέκτες αγωγής. Θεωρεί αρχικά ότι τις καθιστά κατάλληλα υποκατάστατα έως ότου οι άντρες μπορέσουν να αναλάβουν τον πρωταγωνιστικό τους ρόλο, και εν συνεχεία ότι η υπέρβαση των γυναικείων ορίων μπορεί να βλάψει τον κόσμο των ανδρών. Στη βιβλιογραφία αυτή η αξιολόγηση των γυναικών αποτυπώνεται στη γνωστή πλέον διατύπωση του Φίλιπ Στάτερ «ίσες αλλά δευτερεύουσες» (equal but secondary), που σημαίνει ότι οι γυναίκες έχουν μεν τις ίδιες ευκαιρίες για φιλοσοφική εκπαίδευση υπό τον όρο όμως ότι παραμένουν υποδεέστερες, όπως υποτίθεται ότι απαιτούσε ο φυσικός τους ρόλος και οι συνθήκες της ευνομούμενης κοινωνίας στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.[3] Ο Πλούταρχος δεν ξεφεύγει από τις πατριαρχικές προκαταλήψεις της εποχής του. Αυτό δεν μας επιτρέπει να τον θεωρούμε μισογύνη με τη σύγχρονη έννοια του όρου, καθώς οι πραγματικότητες των δυτικών μας κοινωνιών δεν έχουν καμία σχέση με αυτές ενός αρχαίου πολιτισμού που χρονολογείται δύο χιλιετίες πίσω. Ο Πλούταρχος, μάλιστα, μπορεί να αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις αρχαίου συγγραφέα που σεβόταν τις γυναίκες με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. 5. Παιδεία και πολιτική Είδαμε λοιπόν ότι η εκπαίδευση στον Πλούταρχο είναι μια διαδικασία διαρκούς ηθικής προόδου σε διάφορα περιβάλλοντα δράσης. Αυτή η διαπίστωση ισχύει και για την παιδεία στην πολιτική ζωή, για την οποία ο Πλούταρχος επέδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο θαυμασμός του για την πολιτική φαίνεται από την ανάμιξή του στις τοπικές υποθέσεις της γενέτειράς του Χαιρώνειας στη Βοιωτία και στα λοιπά πολιτικά καθήκοντα που ανέλαβε, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών πρεσβειών στη Ρώμη, το διοικητικό κέντρο της αυτοκρατορίας. Τα έργα του Πλουτάρχου αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικοπολιτικές ιδιαιτερότητες της εποχής του, στην οποία η ηγέτιδα Ρώμη και η κατακτημένη Ελλάδα εν τέλει συνυφαίνονται παρά τις φαινομενικές ή πραγματικές αντιφάσεις τους. Βασική πτυχή στη διαδικασία της πολιτισμικής επαφής των δύο κόσμων υπήρξε η ελληνική παιδεία, όπως αυτή διαμορφώθηκε στο ιδιαίτερο πλαίσιο του πνευματικού κινήματος της λεγόμενης Δεύτερης Σοφιστικής, που χαρακτηρίζεται από τη ζωηρή αναβίωση της φιλοσοφίας και της ρητορικής της κλασικής εποχής. Η ελληνική παιδεία έγινε τόσο σημαντική στην περίοδο του Πλουτάρχου ώστε λειτουργούσε ως ισχυρό όπλο στα χέρια οποιουδήποτε ατόμου (πεπαιδευμένου) φιλοδοξούσε την κοινωνική άνοδο και την πολιτική δύναμη. Η ελληνική παιδεία απευθυνόταν συχνά σε μη Έλληνες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός νέου κώδικα ταυτότητας κατά τον οποίο κάποιος θεωρούνταν Έλληνας όχι με βάση την καταγωγή του αλλά την ηθική αρετή, τη φιλοσοφική, ρητορική και γλωσσική κατάρτιση και την εν γένει εξευγενισμένη του παρουσία, έτσι ώστε πολλοί Ρωμαίοι ή βάρβαροι που μυήθηκαν στις αρχές της ελληνικής παιδείας θεωρούνταν (πολιτισμικά) Έλληνες. Ο Πλούταρχος απαντά με τον πιο ζωντανό τρόπο σε αυτά τα ενδιαφέροντα θέματα. Οι μελετητές έχουν εστιάσει την προσοχή τους σε αυτό που συμβατικά ονομάζεται «ελληνική παιδεία και Ρωμαίοι ήρωες». Το προβάδισμα πήραν οι Κρις Πέλλινγκ και Σάιμον Σουαίιν, οι οποίοι έδειξαν πώς η μερική ή πλήρης απουσία ελληνικού πολιτισμικού κεφαλαίου στους Ρωμαίους ήρωες του Πλουτάρχου οδηγεί σε πολιτική αποτυχία και εν τέλει στην προσωπική τους πτώση.[4] Ωστόσο, η εικόνα δεν εξαντλείται εκεί, αφού η συμπεριφορά στο πλαίσιο της πολιτικής ζωής εν γένει φαίνεται να ενέχει σημαντικές εκπαιδευτικές διαστάσεις. Η αρχική εκπαίδευση που λαμβάνει κανείς στο διδασκαλείο έχει ως στόχο να κάνει τους νέους να αφομοιώσουν ένα πρότυπο ορθής ενήλικης συμπεριφοράς, παρέχοντας έτσι στον επίδοξο πολιτικό, όπως και σε κάθε άλλο άτομο, τις ιδιότητες που χρειάζεται για να διάγει έναν ενάρετο βίο. Η φιλοσοφική παιδεία καθιστά τον πολιτικό ικανό ηθικό διδάσκαλο για το πολιτικό σώμα. Διαπιστώνονται, για παράδειγμα, ενδιαφέροντα παράλληλα ανάμεσα στα κατεξοχήν εκπαιδευτικά και τα πολιτικά δοκίμια του Πλουτάρχου, γεγονός που μαρτυρεί την κεντρική θέση της φιλοσοφίας στην πολιτική σύμφωνα με τον συγγραφέα μας. Τα βασικά κείμενα του Πλουτάρχου σε αυτό το θέμα είναι τα Πολιτικὰ παραγγέλματα, αφιερωμένα στον νεαρό Μενέμαχο από τις Σάρδεις με την ευκαιρία της εισόδου του στη δημόσια ζωή, και το Εἰ πρεσβυτέρῳ πολιτευτέον, που έχει ως στόχο να αποθαρρύνει τον Ευφάνη από το να αποσυρθεί από την πολιτική ζωή λόγω της προχωρημένης ηλικίας του. Το βασικό μήνυμα που διακηρύσσουν και τα δύο δοκίμια είναι πρώτον ότι η πολιτική δραστηριότητα δεν είναι μια τυπική υποχρέωση (λειτουργία), πόσο μάλλον μια ταπεινή ενασχόληση, αλλά τρόπος ζωής (βίος), και δεύτερον ότι η συμμετοχή στην πολιτική και στην φιλοσοφία συγκλίνουν (ὅμοιον δ᾽ ἐστὶ τῷ φιλοσοφεῖν τὸ πολιτεύεσθαι, Πολιτικὰ παραγγέλματα 796d). Στα Πολιτικὰ παραγγέλματα ο Πλούταρχος συμβουλεύει τον επίδοξο πολιτικό να εισέλθει στην πολιτική αρένα μόνο αφότου αναπτύξει σταθερή ηθική πρόθεση (προαίρεσις), η οποία πρέπει να στηρίζεται στην ικανότητα διάκρισης (κρίσις) και τη λογική (λόγος). Αποδοκιμάζει μάλιστα την είσοδο στην πολιτική που υποκινείται από τυχαίες παρορμήσεις. Η προαίρεσις είναι μια σημαντική έννοια της αριστοτελικής ηθικής, η οποία τυγχάνει πραγμάτευσης στα Ἠθικὰ Νικομάχεια, ενέχει όμως και πλατωνικές συνυποδηλώσεις που της προσδίδουν την επιπρόσθετη διάσταση της ικανότητας διαβούλευσης που προέρχεται από τη φιλοσοφική εκπαίδευση (Φαίδρος 245b, Πολιτικός 257c). Για να καταστήσει πιο σαφή την άποψή του, ο Πλούταρχος παρουσιάζει το αποτέλεσμα δύο αντιθετικών σεναρίων: αφενός, η πολιτική σταδιοδρομία που απορρέει από την προαιρετική επιλογή έχει σταθερά θεμέλια (ἄτρεπτον καὶ δυσμετάθετον, Πολιτικὰ παραγγέλματα 799b), απόρροια του αμετάβλητου λογικού μέρους της ψυχής. Αφετέρου, η πολιτική καριέρα που καθοδηγείται από επιθυμίες διακρίνεται από διαρκή αταξία (ταραττόμενοι, Πολιτικὰ παραγγέλματα 798d, ταραχὰς ἄγωνται, Πολιτικὰ παραγγέλματα 798e), όπως ακριβώς και το άλογο μέρος της ψυχής. Η ομαλή λειτουργία του κράτους εξαρτάται από την επικράτηση της λογικής, η οποία αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο του εκπαιδευτικού προγράμματος στο έργο Πῶς ἄν τις αἴσθοιτο ἑαυτοῦ προκόπτοντος ἐπ᾿ ἀρετῇ (79a-79b). Από την άλλη, στους Βίους ο Πλούταρχος μας δίνει συχνά περιπτώσεις πολιτικών των οποίων τα ανεξέλεγκτα πάθη οδηγούν όχι μόνο στην αστάθεια του χαρακτήρα τους (μεταβολαί) αλλά και στην κατάρρευση της πολιτικής τους καριέρας. Πολιτεία και ψυχή είναι ένα και το αυτό, μια σύζευξη που ο Πλούταρχος δανείζεται από τον Πλάτωνα (Πολιτεία 435b). Ο Φειδίας επιδεικνύει τη ζωφόρο του Παρθενώνα στους φίλους του, Περικλή, Ασπασία και Αλκιβιάδη. Πίνακας του Λώρενς Άλμα-Τάντεμα, 1868. Μουσείο του Μπέρμιγχαμ. Ο Πλούταρχος στη συνέχεια αποτρέπει τους επίδοξους πολιτικούς από το να καθοδηγούνται από την τάση τους για ανταγωνισμό και επιδίωξη φήμης. Η παιδεία στα ρωμαϊκά χρόνια προωθούσε τον ανταγωνισμό ως προετοιμασία για μια ιδιαίτερα ανταγωνιστική κοινωνία ενηλίκων. Οι πηγές μάς δείχνουν ότι τα παιδιά συμμετείχαν σε σχολικούς διαγωνισμούς και λάμβαναν επαίνους για τη νίκη τους. Στην περίπτωση των ενηλίκων, υπήρχαν όχι μόνο οργανωμένοι μουσικοί και αθλητικοί αγώνες, αλλά και διαγωνισμοί ρητορικών δεξιοτήτων ανάμεσα σε επαγγελματίες σοφιστές. Στον Πλούταρχο η υγιής ανταγωνιστικότητα για δημόσια αξιώματα και τιμές είναι γνωστή ως φιλοτιμία. Πολλές φορές όμως αυτή η φιλοτιμία μπορεί επίσης να είναι ένα αρνητικό πάθος, η νοσηρή φιλοδοξία που θολώνει τη νηφάλια κρίση και προκρίνει το προσωπικό συμφέρον έναντι της κοινής ευημερίας. Ο Πλούταρχος συζητά εκτενώς τις δύο εκφάνσεις της φιλοτιμίας, οι οποίες είναι ήδη ορατές κατά την πρώιμη εκπαίδευση. Στα παιδαγωγικά δοκίμια η φιλοτιμία μερικές φορές καθοδηγεί το πάθος του μαθητή για μάθηση και την επιθυμία του να διαπρέψει, ενώ άλλες φορές θρέφει την αυτοπροβολή και τις εγωκεντρικές τάσεις. Αφότου ο πολιτικός ρυθμίσει τον χαρακτήρα του, χρειάζεται «να προσπαθήσει να διαμορφώσει τον χαρακτήρα των συμπολιτών του, οδηγώντας τον σταδιακά και διακριτικά προς τη βελτίωση» (Πολιτικὰ παραγγέλματα 800a-b). Αυτή είναι μια χρονοβόρα διαδικασία, που διατυπώνεται εν προκειμένω μέσω της παρομοίωσης με το κρασί: όπως το κρασί, το οποίο αρχικά ελέγχεται από τον χαρακτήρα του πότη αλλά σταδιακά λόγω της θερμότητας του σώματος μετασχηματίζει τον χαρακτήρα του, με παρόμοιο τρόπο ο πολιτικός πρέπει πρώτα να προσαρμοστεί (εὐάρμοστον εἶναι, Πολιτικὰ παραγγέλματα 799c) στις προϋπάρχουσες τάσεις του λαού και αργότερα να τις αναδιαμορφώσει προοδευτικά. Η ικανότητα του πολιτικού ηγέτη να διαμορφώνει τον χαρακτήρα των πολιτών προϋποθέτει την προσωπική του αφομοίωση σε ένα μωσαϊκό εξατομικευμένων χαρακτήρων. Αυτή η προσαρμοστικότητα είναι μια ιδιότητα στην οποία οι ακροατές φιλοσοφικών διαλέξεων έχουν μυηθεί ήδη από τα αρχικά στάδια της επίσημης εκπαίδευσής τους, όπου έμαθαν να ακολουθούν τον κώδικα συμπεριφοράς της τάξης σε σχέση με τους άλλους σπουδαστές: λ.χ. μη διακόπτετε τον ομιλητή, να είστε υπομονετικοί και να συγκρατείτε τον παρορμητισμό σας ακόμη και αν διαφωνείτε με όσα λέγονται, μη ζηλεύετε τον συμμαθητή σας, μιμηθείτε τον καλύτερο κ.ά. Επίσης σημαντική είναι και η προσαρμοστικότητα του ίδιου του δασκάλου, αφού η παραίνεσή του είναι προσαρμοσμένη στον ατομικό χαρακτήρα του κάθε μαθητή του. Είναι ενδιαφέρον από αυτή την άποψη ότι στα Συμποσιακά, όπου το συμπόσιο παρουσιάζεται ως ένα είδος εύρυθμης πολιτείας, ο συμποσίαρχος παίρνει τον ρόλο του δασκάλου των καλεσμένων (διαπαιδαγωγῇ τοὺς πίνοντας, Συμποσιακά 614b) και εμφανίζεται εξίσου προσαρμοστικός στο ότι ανταποκρίνεται στους τρόπους διασκέδασης του καθενός από τους συνδαιτημόνες του. Αυτός ο παραλληλισμός δείχνει ότι οι ηθικές αρετές που αποκτήθηκαν κατά τη φιλοσοφική παιδεία αναμένεται να έχουν ευρεία εφαρμογή σε συγκεκριμένες σφαίρες της ενήλικης ζωής, είτε πρόκειται για το συμπόσιο είτε για την πολιτική ζωή. Στον Πλούταρχο η εκπαίδευση είναι μια διαδικασία κοινωνικοποίησης, που εξοικειώνει τους νέους με αποδεκτά πολιτισμικά πρότυπα. Η πολιτική είναι για τον Πλούταρχο μια σημαντική επέκταση της ενάρετης συμπεριφοράς, και έτσι στο Εἰ πρεσβυτέρῳ πολιτευτέον ο αρχαίος διανοητής υποστηρίζει ότι, παρά τη σωματική τους αδυναμία, οι γηραιοί πολιτικοί πρέπει να παραμείνουν ενεργοί, για να μεταδίδουν στους νεότερους πολιτικούς τις αρχές της πολιτικής ηγεσίας (παιδείας ἕνεκα τῶν νέων καὶ διδασκαλίας, 790e). Είναι αλήθεια, ωστόσο, ότι ο ρόλος του πολιτικού ως δασκάλου δεν είναι πάντοτε ανάλογος με αυτόν του φιλοσόφου-δασκάλου, καθώς ο πρώτος χρειάζεται να αναπτύξει ένα είδος «σοφίας του δρόμου» που μπορεί να έρχεται σε ρήξη με την ηθική εκπαίδευση που έχει λάβει. Για τον Πλούταρχο η πολιτική είναι μια δραστηριότητα της πραγματικής ζωής (Realpolitik), που επηρεάζεται από τη συχνά πεζή ή ωμή καθημερινή επαφή και εμπειρία, όχι την εξιδανικευμένη θεωρία. Ανεξάρτητα από τυχόν παραλλαγές, η αίθουσα διαλέξεων μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος της πολιτικής αρένας. 6. Συμπεράσματα Βιώνοντας από πρώτο χέρι τις ιδιαίτερες απαιτήσεις της αριστοκρατικής ζωής στην αυτοκρατορική περίοδο, ο Πλούταρχος αντιλήφθηκε τη σπουδαιότητα της παιδείας για κοινωνική και πολιτική ανάδειξη. Αλλά σε αντίθεση με τις τάσεις του σύγχρονου πνευματικού του κόσμου, επέλεξε να ακολουθήσει το δρόμο του ηθικού φιλοσόφου, αφήνοντας σε άλλους τη σοφιστική δράση. Ο Δίωνας από την Προύσα, ο Αίλιος Αριστείδης και ο Λουκιανός στράφηκαν σε ρητορικές επιδείξεις με στόχο την ευχαρίστηση, την προσωπική αναγνώριση, την επιτήδευση και τον ανταγωνισμό μεταξύ των ομότεχνών τους όσον αφορά την τέχνη της πειθούς. Ο Πλούταρχος, όμως, πίστευε σε μια άλλη τέχνη, την τέχνη του βίου, τη φιλοσοφία, τον ακρογωνιαίο λίθο της αληθινής παιδείας, στην οποία απέδωσε ένα ευρύ φάσμα ρόλων. Όντας ένας από τους πιο καλλιεργημένους άνδρες της εποχής του, απόφοιτος της Πλατωνικής Ακαδημίας, πολυγραφότατος συγγραφέας που πραγματεύτηκε πληθώρα θεμάτων, ο Πλούταρχος ήταν επιπλέον ο ιδρυτής μιας άτυπης φιλοσοφικής σχολής στη Χαιρώνεια, όπου συνέρρεαν νεαροί μαθητές των ανώτερων κοινωνικών τάξεων από σημαντικά κέντρα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας για να σπουδάσουν φιλοσοφία. Έδωσε διαλέξεις στη Ρώμη και δίδαξε τους ισχυρούς φίλους του είτε μέσω συζητήσεων είτε αφιερώνοντάς τους τα έργα του. Ωστόσο, ο Πλούταρχος αποτελεί σήμερα σημείο αναφοράς στην ιστορία της εκπαίδευσης για λόγους που δεν περιορίζονται στη διάρκεια της ζωής του. Κυριολεκτικά εκπαίδευσε την Ευρώπη από το Βυζάντιο έως την Αναγέννηση και από τον Διαφωτισμό έως τη σύγχρονη εποχή. Και δεν ήταν απλώς ένα έργο που του αποδόθηκε εσφαλμένα, το Περὶ παίδων ἀγωγῆς, που τον καθιστά τόσο σημαντικό παιδαγωγό, αλλά το άθροισμα της εκπαιδευτικής του δυναμικής όχι μόνο για δασκάλους και μαθητές, αλλά για κάθε σκεπτόμενο άτομο που ασχολείται με την ηθική διάσταση της ύπαρξής του. [1] Βλ. J. Auberger, “Parole et silence dans les Préceptes du mariage de Plutarque”, Les Études Classiques‎ 61 (1993), σσ. 297-308. [2] Βλ. K. Blomqvist, “From Olympias to Aretaphila: Women in Politics in Plutarch”, στο J. Mossman (επιμ.), Plutarch and His Intellectual World, Duckworth, Λονδίνο 1997, σσ. 73-90. [3] Βλ. P. A. Stadter, “Philosophos kai Philandros: Plutarch’s View of Women in the Moralia and Lives”, στο S. B. Pomeroy (επιμ.), Plutarch’s Advice to the Bride and Groom and A Consolation to His Wife. English Translations, Commentary, Interpretive Essays, and Bibliography, Oxford University Press, Νέα Υόρκη - Οξφόρδη 1999, σ. 181. [4] Βλ. C. B. R. Pelling, “Aspects of Plutarch’s Characterisation”, Illinois Classical Studies 13.2 (1988), σσ. 257-274· του ίδιου, “Plutarch: Roman Heroes and Greek Culture”, στο M. Griffin - J. Barnes (επιμ.), Philosophia Togata I. Essays on Philosophy and Roman Society, Clarendon Press, Οξφόρδη 1989, σσ. 199-232· S. C. R. Swain, “Plutarch’s Lives of Cicero, Cato, and Brutus”, Hermes 118 (1990), σσ. 192-203· του ίδιου, “Hellenic Culture and the Roman Heroes of Plutarch”, στο B. Scardigli (επιμ.), Essays on Plutarch’s Lives, Clarendon Press, Οξφόρδη 1995, σσ. 229-264.

Ηθική και φιλοσοφική παιδεία στον Πλούταρχο

Σύνδεση