Οι Έλληνες στον τομέα της γεωπολιτικής

Οι Έλληνες επινόησαν την έννοια της αλληλεπίδρασης γεωγραφίας και πολιτικής. Και όντως την επεξεργάστηκαν κατά χιλιάδες τρόπους. Οι Έλληνες, καταρχάς, δεν διέθεταν ούτε μια λέξη γι’ αυτήν. Η «Γεωπολιτική» έχει ελληνικές ρίζες: «Γη» και «πολιτική», κυριολεκτικά, «οι υποθέσεις της πόλης – άστεως / χώρας / κράτους». Παρότι όμως οι αρχαίοι Έλληνες διέθεταν τις λέξεις «γεωμετρία», «γεωγραφία» και «γεωργία», εντούτοις δεν διέθεταν τη λέξη «γεωπολιτική». Αυτός είναι ένας νεολογισμός που επινοήθηκε από τον Σουηδό πολιτικό επιστήμονα Ρούντολφ Κιέλλεν (Rudolf Kjellén) το 1900. Στην πραγματικότητα επινόησαν την γεωπολιτική και κατόπιν την απο-επινόησαν, για να το πούμε έτσι. Δηλαδή οι Έλληνες συνέλαβαν την έννοια της αλληλεπίδρασης γεωγραφίας και πολιτικής. Και όντως την επεξεργάστηκαν κατά χιλιάδες τρόπους. Οι ελληνικές αντιλήψεις περί γεωπολιτικής μπορούν να χαρακτηριστούν από τρεις βασικές έννοιες: τον δυϊσμό, τον ντετερμινισμό και τη δημογραφία. Μεταξύ άλλων, οι αρχαίοι Έλληνες ανακάλυψαν και τον πρόγονο της λεγόμενης σύγκρουσης των πολιτισμών και τον θεμελίωσαν σταθερά στο πεδίο της γεωγραφίας. Πάντως, με τον καιρό κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ορισμένες υποκείμενες έννοιες ξεπερνούν τη γεωγραφία και τα εθνικά σύνορα: αυτές είναι οι έννοιες που ισχύουν για την ανθρώπινη φύση εν γένει. Για να είμαστε σίγουροι, θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε την καταγωγή της γεωπολιτικής ακόμα νωρίτερα από την αρχαία Ελλάδα, στη χώρα των Αιγυπτίων, για τους οποίους ο τόπος τους ήταν «Η Γη», με την οποία κανένα άλλο μέρος δεν μπορούσε να συγκριθεί. Εξίσου εθνοκεντρικοί ήταν και οι Έλληνες, εκείνοι όμως υπέβαλαν την ιδέα αυτή σε μια αυστηρότερη ανάλυση. Η εμπειρία των Ελλήνων τους δίδαξε την αλληλεπίδραση πολέμου και γεωγραφίας. Οι πρώτοι Έλληνες ήταν φιλόνικοι και πολεμοχαρείς. Η πατρίδα τους, μια χερσόνησος στη νότια άκρη των Βαλκανίων, διασχίζεται από βουνά, κατά συνέπειαν αυτοί έπρεπε να λαμβάνουν υπ’ όψιν τους τη γεωγραφία προκειμένου να συναντηθούν για να συζητήσουν ή να συγκρουστούν με άλλους λαούς και ανθρώπους. Έτσι, αναζήτησαν εδάφη σε μακρινά μέρη. Επιτύμβια στήλη με σκηνή μάχης οπλιτών, Αττική, περ. 390 π.Χ. Σε μια στιγμή απελπισίας, τόσο ο όρθιος στρατιώτης όσο και ο πεσμένος αντίπαλός του είναι έτοιμοι να αλληλοσκοτωθούν. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. Οι Έλληνες είχαν μια μακραίωνη ιστορία ένοπλης εξάπλωσης, που τους έφερε από την πατρίδα τους σε όλη την ελληνική χερσόνησο και κατά μήκος του Αιγαίου Πελάγους: στα νησιά, στην Μικρασιατική ενδοχώρα και στην Κύπρο, χίλια χρόνια πριν από τους Ελληνο-Περσικούς Πολέμους του 5ου π.Χ. αιώνα και ακόμα πιο πίσω, στην Εποχή του Χαλκού. Γύρω στο 1490 π.Χ. οι Αχαιοί της ηπειρωτικής Ελλάδας κατέκτησαν τη Μινωική Κρήτη και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τις αποικίες της στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και στην ενδοχώρα της Μ. Ασίας στη Μίλητο. Ακολούθησαν δυο αιώνες πολέμων και επιδρομών στην Μικρά Ασία και την Κύπρο, με αποκορύφωμα τον Τρωικό Πόλεμο (ο οποίος στην πραγματικότητα διέφερε κατά πολύ από τον μύθο, αφού βασίζεται σε ένα πυρήνα αληθινών γεγονότων). Η κατάρρευση του πολιτισμού της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο γύρω στο 1180 π.Χ. οδήγησε τελικά, μετά από αρκετούς αιώνες σχετικής φτώχειας και απομόνωσης, σε μια εποχή εξάπλωσης, κατά την οποία οι Έλληνες έμποροι διέσχιζαν τις θάλασσες και οι Έλληνες άποικοι ίδρυαν νέες αποικίες από την Ισπανία μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα (αρχής γενομένης από το 750 π.Χ.). Οι Ελληνο-Περσικοί πόλεμοι της κλασικής περιόδου του 5ου και του 4ου π.Χ. αιώνα έληξαν με κατακτήσεις υπό την ηγεσία των Μακεδόνων βασιλέων, Φίλιππου και Αλέξανδρου (359-323 π.Χ.). Οι ελληνόφωνοι ανέλαβαν τον έλεγχο της Περσικής Αυτοκρατορίας και διέδωσαν τον Ελληνικό πολιτισμό στα βάθη της Ανατολής, φθάνοντας ως την Ινδία (323-30 π.Χ.). Όπως ο Πλάτων κατέγραψε στον διάλογό του «Φαίδων», οι Έλληνες γνώριζαν θαυμάσια τι εννοούσε ο Σωκράτης όταν έλεγε ότι οι λαοί της Μεσογείου ζουν γύρω από τη θάλασσα «όπως τα μυρμήγκια ή οι βάτραχοι γύρω από ένα τέλμα».[1] Ελλείψει καλών χαρτών, οι Έλληνες είχαν την τάση να σκέφτονται με εμφανή γεωγραφικά χαρακτηριστικά, ιδίως τα εντυπωσιακά, όπως βουνά (ο Όλυμπος), στενά περάσματα (οι Θερμοπύλες), νησιά ή θαλάσσιες οδοί (όπως ο Ελλήσποντος ή ο πορθμός της Μεσσήνης). Από την ελληνική χερσόνησο απουσιάζουν τα μεγάλα ποτάμια, κι έτσι οι Έλληνες θεωρούσαν εντυπωσιακό τον Νείλο. Δεν είναι να απορεί κανείς, γιατί ο Ηρόδοτος στις Ιστορίες του συμπεραίνει ότι η Αίγυπτος «είναι το δώρο του ποταμού [Νείλου]». Σύγχρονοι στοχαστές τόνισαν στα έργα τους ότι η ορεινή φύση της Ελλάδας δυσχέρανε την ένωση των πόλεων-κρατών, οι αρχαίοι όμως δεν έδειχναν να ενοχλούνται πολύ από αυτό. Είχαν την τάση να θεωρούν δεδομένη την ιδιαιτερότητα της πόλης-κράτους. Εκτός αυτού, πολλές ενώσεις, συνομοσπονδίες και μοναρχίες κατόρθωναν να επιβάλλουν τον έλεγχό τους σε μεγάλα τμήματα της Ελλάδας, αν όχι στο σύνολο της χώρας, κατά το ένα ή το άλλο διάστημα. Η ελληνική σκέψη λειτουργούσε με δυϊσμούς, όπως, λόγου χάρη, το είναι και το γίγνεσθαι, τα λόγια και τα έργα, η φύση και ο πολιτισμός. Όταν η συζήτηση έφθανε στη γεωπολιτική, τότε οι Έλληνες εστίαζαν στη διαφορά μεταξύ Ευρώπης και Ασίας. Θα μπορούσαμε να το πούμε και Ανατολή εναντίον Δύσης, όμως οι Έλληνες σκέφτονταν μάλλον με όρους Βορράς εναντίον Νότου. Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος (περίπου 560-480 π.Χ.) δίνει ένα παράδειγμα της πρώιμης γεωπολιτικής σκέψης των Ελλήνων. Όντας κοσμογυρισμένος άνθρωπος, εκτίμησε το μέγεθος και την ισχύ της Αυτοκρατορίας των Περσών και συμβούλεψε τους συμπολίτες του να μην εξεγερθούν. Μάταια∙ η Ιωνική Επανάσταση (499-494 π.Χ.) εξερράγη και απέτυχε οικτρά. Συνέγραψε το έργο Περίοδος ή Περιήγησις Γης, το οποίο αποτελεί μια «Περιγραφή του Κόσμου» βασισμένη σε ταξίδια στη Μεσόγειο που συνήθως ακολουθούσαν τις ακτές, ξεκινώντας από την Ισπανία και τραβώντας ανατολικά μέσω της Ευρώπης, της Ασίας, της Αιγύπτου, της Λιβύης και πίσω στις Στήλες του Ηρακλέους. Παραμένει ασαφές σε ποιο βαθμό ταξίδεψε ο ίδιος ή βασίστηκε στα γραφόμενα άλλων. Σχεδίασε επίσης ένα χάρτη του κόσμου, βελτιώνοντας μια προγενέστερη εκδοχή. Γράφοντας αργότερα, και πάλι στις Ιστορίες του, ο Ηρόδοτος ίσως να περιγράφει στην κριτική του τον Εκαταίο: «Γελώ ακόμα και βλέποντας ότι πολλοί κιόλας σχεδίασαν χάρτες της οικουμένης, κι όμως κανείς δεν έδωσε λογικές εξηγήσεις απ’ αυτούς που εικονίζουν τον Ωκεανό να κυλά τα ρεύματά του γύρω γύρω από τη γη, που την παρασταίνουν ολοστρόγγυλη, λες κι έγινε με τόρνο, και που κάνουν την Ασία και την Ευρώπη ίσες. Γιατί εγώ θα δώσω με λίγα λόγια και το μέγεθος της καθεμιάς από τις δυο και ποια εικόνα παρουσιάζουν και η μια και η άλλη».[2] Ο Εκαταίος είχε διαιρέσει τον κόσμο μεταξύ της Ευρώπης και της Ασίας, καθιστώντας την Αφρική μέρος της δεύτερης, καθώς θεωρούσε τόσο την Αφρική όσο και την Ασία μέρος του Νότου. Ένα άλλο έργο, μερικές γενιές αργότερα, επεκτείνει την αντίθεση μεταξύ Βορρά και Νότου. Στη συλλογή των γραπτών του Ιπποκράτη, υπάρχει μια σύντομη πραγματεία γνωστή με τον τίτλο Περί αέρων, υδάτων, τόπων, η σύνταξη της οποίας τοποθετείται μεταξύ 450-400 π.Χ. Παρουσιάζει ένα πρώιμο παράδειγμα ανθρώπινης οικολογίας ή βιοκλιματολογίας. Το έργο υποστηρίζει μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ κλίματος και εθνικού χαρακτήρα. Για τον συγγραφέα (ο οποίος συμβατικά είναι γνωστός ως Ιπποκράτης, η πραγματική του ταυτότητα όμως παραμένει άγνωστη), η Ασία και η Ευρώπη γεννούν πολύ διαφορετικούς λαούς. Το κλίμα της Ευρώπης (ο Βορράς ) αλλάζει δραματικά με τις εποχές και συχνά είναι βαρύ, ενώ το κλίμα της Ασίας (ο Νότος) φαίνεται ήπιο και χωρίς αλλαγές. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι λαοί της Ευρώπης να δουλεύουν σκληρά, να είναι παθιασμένοι, δυνατοί και θαρραλέοι, ενώ οι λαοί της Ασίας είναι νωχελικοί, αργοκίνητοι, αδύναμοι και δειλοί. Μια περαιτέρω συνέπεια είναι ότι οι Ευρωπαίοι τείνουν να είναι ελεύθεροι και ανεξάρτητοι, ενώ οι Ασιάτες τείνουν να υποτάσσονται στις απόλυτες μοναρχίες. Το έργο συνοψίζει ως εξής την Ασία: «Η ανδρεία και η αντοχή στις ταλαιπωρίες και η φιλοπονία και το ψυχικό σθένος δεν μπορούν να αναπτυχθούν σε τέτοιες συνθήκες ούτε στους ντόπιους ούτε στους αλλόφυλους, αλλά [στην Ασία] κατ’ ανάγκην επικρατεί η φιληδονία».[3] Για τον Ιπποκράτη, η γεωγραφία ήταν πεπρωμένο. Μεταγενέστεροι Έλληνες συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και προσωπικότητες όπως ο Αριστοτέλης, επιχειρηματολογούν με ένα παρόμοιο ντετερμινιστικό πνεύμα. Στο έβδομο Βιβλίο των Πολιτικών του, ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι οι Έλληνες έχουν την τύχη να βρίσκονται μεταξύ του ψυχρού κλίματος της Ευρώπης και του θερμού κλίματος της Ασίας. Οι Ευρωπαίοι διαθέτουν ψυχικό σθένος, υστερούν όμως σε διάνοια και δεξιότητες. Οι Ασιάτες είναι ευφυείς και διαθέτουν δεξιότητες, τους λείπει όμως η ψυχική δύναμη. Οι Ευρωπαίοι είναι ελεύθεροι, αλλά τους λείπει η πολιτική οργάνωση και η ικανότητα να κυβερνούν. Οι Ασιάτες είναι ως εκ τούτου καταδικασμένοι να είναι υποτελείς αν όχι δούλοι. Αλλά η Ελλάδα βρίσκεται στο μέσον όχι μόνο γεωγραφικά: οι Έλληνες είναι ευφυείς, διαθέτουν ικανότητες και ψυχικό σθένος και ελεύθερο φρόνημα, και είναι τόσο καλοί στην πολιτική ώστε θα μπορούσαν να κυβερνήσουν όλη την ανθρωπότητα, εάν ξεπερνούσαν τις διαιρέσεις τους και ενώνονταν.[4] Το έργο του Ιπποκράτη Περί αέρων, υδάτων και τόπων προηγείται κατά μερικές χιλιετίες των πρόσφατων εννοιών για τη σύγκρουση των πολιτισμών. Εντούτοις, η εξέταση δεν είναι σχολαστική, αλλά φέρει το αποτύπωμα της πολιτικής της εποχής της. Η περιφρόνηση του έργου έναντι των Ασιατών ταιριάζει με τις θριαμβολογίες των Ελλήνων που ακολούθησαν την ήττα της Περσικής εισβολής στην Ελλάδα, κατά την περίοδο 480-479 π.Χ., υπό την ηγεσία του ίδιου του βασιλιά των Περσών Ξέρξη. Η νίκη των Ελλήνων ήταν ένας θρίαμβος της εκπαίδευσης, της πειθαρχίας και της οργάνωσης, μαζί με μια μεγάλη δόση πανουργίας, έναντι των ωμών αριθμών, καθώς οι δυνάμεις των Περσών υπερέβαιναν κατά πολύ το ανθρώπινο δυναμικό των Ελλήνων. Η αντίθεση αυτή απλώς αύξανε την αίσθηση της αλαζονείας των Ελλήνων. Ωστόσο, δεν ήταν όλοι οι Έλληνες σωβινιστές. Στην πραγματικότητα, ο μέγιστος των Ελλήνων σχολιαστών των Ελληνο-Περσικών πολέμων υιοθετεί μια οικουμενική άποψη. Ο Ηρόδοτος (περ. 485 - 424 π.Χ.), ο επιλεγόμενος «Πατέρας της Ιστορίας», έγραψε ένα μεγάλο έργο, εξιστορώντας την ανάδυση της Περσίας μεταξύ των πολιτισμών της αρχαίας Μεσογείου, τη σύγκρουσή της με τους Έλληνες στο διάστημα 540-479 π.Χ., και την ήττα της λόγω της δύναμης και της πονηρίας των Ελλήνων. Σίγουρα τονίζει τις διαφορές μεταξύ των Ελλήνων και των βαρβάρων, εννοώντας με τον όρο «βάρβαροι» όλους εκείνους που δεν μιλούσαν ελληνικά, και ιδιαίτερα τους Πέρσες. Δεν ξέρουμε αν ο όρος «βάρβαρος» ήταν αρχικά ουδέτερος, χωρίς υποτιμητικό νόημα, αν όμως συνέβαινε αυτό, τότε από την εποχή του Ηροδότου σύντομα άλλαξε και πήρε την έννοια του άγριου, βάναυσου και απολίτιστου. Εντούτοις ο Ηρόδοτος δεν κριτικάρει απλώς τους μη Έλληνες. Επαινεί, για παράδειγμα, τους Αιγυπτίους, για τη θρησκευτική και φιλοσοφική σοφία τους. Θαυμάζει τους Σκύθες για την ελευθερία και το κουράγιο και την ικανότητά τους να νικήσουν τους Πέρσες εισβολείς. Και βλέπει τους Πέρσες όχι τόσο ως αντίθεση προς τον Ελληνισμό, όσο ως μια προειδοποίηση για τους κινδύνους που διατρέχουν οι Έλληνες και όλα τα ανθρώπινα πλάσματα. Ο Ηρόδοτος αφηγείται την ιστορία του θριάμβου των Ελλήνων έναντι μιας μαζικής εισβολής των Περσών στο διάστημα 480-479 π.Χ., μιλά για μια νίκη που όχι μόνον οδήγησε τον εισβολέα εκτός της Ελληνικής χερσονήσου, αλλά και απελευθέρωσε τους Έλληνες της Μ. Ασίας μετά από 60 χρόνια Περσικής κυριαρχίας. Ο Ηρόδοτος κλείνει τις Ιστορίες του με ένα ανέκδοτο από μια προγενέστερη γενεά. Αφού εξιστόρησε την τελική ήττα της Περσίας στην Ελλάδα υπό την ηγεσία του Ξέρξη (ο οποίος κυβέρνησε το 486-465 π.Χ.) και την επακόλουθη ναυτική εισβολή των Ελλήνων στην Μ. Ασία μέσω του Αιγαίου, ανατρέχει στον βασιλιά Κύρο τον Μέγα, ιδρυτή της Περσικής Αυτοκρατορίας (ο οποίος βασίλευσε στο διάστημα 559-530 π.Χ.). Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, αφού ο Κύρος κατέκτησε την αυτοκρατορία του, του υποβλήθηκε μια πρόταση από εξέχοντες Πέρσες της ακολουθίας του. Το σχέδιό τους αποσκοπούσε στη μετανάστευση των Περσών από την τραχιά ορεινή πατρίδα τους στο νοτιοδυτικό Ιράν, σε μια πιο εύκρατη και πιο εύφορη χώρα, κι αυτή ήταν μια ιδέα που την υιοθέτησαν όλοι με ενθουσιασμό. Ο Κύρος όμως απέρριψε την άποψη αυτή. Είπε ότι κάτι τέτοιο θα μετέτρεπε τους Πέρσες από κυρίαρχους σε υπηκόους και ο λόγος ήταν ο εξής: «η θηλυκή γη βγάζει εκθηλυμένους άντρες· γιατί δεν γίνεται απ’ την ίδια γη να βλασταίνουν και το ένα και το άλλο, και καρποί θαυμαστοί και άντρες με πολεμική αρετή».[5] Οι Πέρσες σύμβουλοι του Κύρου συμφώνησαν μαζί του. Ο Ηρόδοτος γράφει: «Μ’ αυτά οι Πέρσες κατάλαβαν την πλάνη τους κι αποσύρθηκαν γρήγορα γρήγορα, μια και η γνώμη τους αποδείχτηκε κατώτερη απ’ τη γνώμη του Κύρου, και προτίμησαν να είναι αφέντες ζώντας σε φτωχή γη παρά να καλλιεργούν πεδιάδα και να είναι δούλοι άλλων».[6] Είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή είναι η τελευταία φράση του μεγάλου βιβλίου του Ηροδότου. Το επιχείρημα είναι γεωπολιτικό, και δεν θα παραξένευε τους αναγνώστες του Ιπποκράτη. Κι όμως, σε αντίθεση με τον Ιπποκράτη, ο Ηρόδοτος δεν χρησιμοποιεί την ανάλυση για να υποθάλψει την αίσθηση ανωτερότητας των Ελλήνων. Αντιθέτως, τονίζει το πόσο ευάλωτοι είναι αυτοί. Ας προσέξουμε την αλληλουχία των χωρίων στο κείμενό του. Ο Ηρόδοτος καταλήγει στο ανέκδοτο για τον Κύρο ύστερα από την ιστορία της πολιορκίας από τους Αθηναίους της πόλης Σηστού, στον Ελλήσποντο, το 479 π.Χ. Όταν οι κάτοικοι της πόλης περιήλθαν σε κατάρρευση λόγω πείνας, οι Πέρσες διοικητές διέφυγαν αλλά συνελήφθησαν. Οι Αθηναίοι τιμώρησαν σκληρότατα τον Πέρση στρατηγό, τον Αρταΰκτη. Τον σταύρωσαν και μπροστά στα μάτια του λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τον γιο του. Σημειώστε μερικά σημαντικά σημεία: Ο Αρταΰκτης ήταν απόγονος του ίδιου εκείνου ανθρώπου που πρότεινε να μεταναστεύσουν οι Πέρσες σε μια νέα χώρα. Επικεφαλής των Αθηναίων στη Σηστό ήταν ο Ξάνθιππος, ο άνθρωπος του οποίου ο γιος, ο Περικλής, θα γινόταν αργότερα ο μέγας πολιτικός των Αθηνών. Η σταύρωση ήταν ένα άγριο έθιμο, αλλά ο Περικλής το χρησιμοποίησε εκ νέου, περίπου 40 χρόνια αργότερα, για να τιμωρήσει εξεγερμένους κατά των Αθηνών, εξεγερμένους που ήταν Έλληνες, όχι Πέρσες. Τέλος, το σημαντικότερο ήταν ότι την εποχή που ο Ηρόδοτος δημοσίευσε τις Ιστορίες γύρω στο 425 π.Χ. η Αθήνα δεν ήταν πια ο ανδρείος Δαυίδ που πολεμούσε τον Πέρση Γολιάθ. Αφότου νίκησε την Περσία, η Αθήνα έγινε η ίδια μια αυτοκρατορική δύναμη. Ηγούνταν μιας συμμαχίας που περιελάμβανε 250 περίπου ελληνικές πόλεις-κράτη. Θεωρητικά, η Αθήνα ήταν απλώς πρώτη μεταξύ ίσων στη συμμαχία αυτή, στην πράξη όμως είχε μεταβληθεί σε μια αυτοκρατορική δύναμη. Μεταχειριζόταν κατά τρόπο σκαιό τους υπηκόους της και κατέστελλε τις εξεγέρσεις. Στην πραγματικότητα, η Αθήνα κατά κάποιο τρόπο είχε ως πρότυπό της την Περσική Αυτοκρατορία, εκείνο ακριβώς το κράτος στο οποίο παλαιότερα αντιτάχθηκε. Ο Ηρόδοτος γεννήθηκε στην Μικρά Ασία, έζησε όμως μέρος της ζωής του ως ενήλικος στην Αθήνα του Περικλή, τον οποίο πιθανότατα γνώρισε. Οι Ιστορίες του κυκλοφόρησαν στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.), της μεγάλης σύγκρουσης μεταξύ των δύο αντίπαλων συνασπισμών με επικεφαλής τη Σπάρτη και την Αθήνα. Ο πόλεμος δίχασε τον Ελληνικό κόσμο και άνοιξε την πόρτα στην Περσία για να επανέλθει στα ελληνικά πράγματα. Κατά την έναρξη του πολέμου, ο Περικλής ήταν ηγέτης της Αθήνας και το σημαντικότερο «γεράκι του πολέμου», αλλά η πολιτική του είχε πια αποτύχει την εποχή που ο Ηρόδοτος τελείωνε το βιβλίο του. Ποιος είναι λοιπόν ο στόχος του Ηροδότου καθώς τελειώνει το βιβλίο του με την ιστορία του Κύρου; Είναι ένα μάθημα για τους Αθηναίους αναγνώστες σχετικά με την αλαζονεία της εξουσίας. Όπως ακριβώς ο Κύρος κατάλαβε πόσο εύθραυστη ήταν η αυτοκρατορία των Περσών, κατά τον ίδιο τρόπο κατάλαβε ο Ηρόδοτος πόσο ασταθής ήταν η εξουσία των Αθηναίων. Όταν η Περσία εισέβαλε στην Ελλάδα το 480 π.Χ., η Αθήνα ήταν μια νεαρή, φτωχή, τραχιά δημοκρατία, ικανή να ατσαλωθεί για τις θυσίες και τις κακουχίες που απαιτούσε η νίκη. Τρεις γενιές αργότερα, γύρω στο 425 π.Χ., ένας επικριτής θα μπορούσε να πει ότι η Αθήνα είχε γίνει μια επηρμένη αυτοκρατορική δημοκρατία, κακομαθημένη από την πολυτέλεια και τα προνόμια. Ο ίδιος επικριτής θα μπορούσε να διακρίνει ότι τη σκηνή της Αθήνας τη βρώμιζαν οι δημαγωγοί, η κακομαθημένη νεολαία, οι διπρόσωποι μαθητές των Σοφιστών, οι εύκολα χειραγωγούμενες μάζες που ήταν άπληστες για κατακτήσεις στο εξωτερικό, και οι δυσαρεστημένοι ολιγαρχικοί, που ένιωθαν μεγαλύτερη αφοσίωση προς τη Σπάρτη παρά προς την ίδια τους τη χώρα. Με λίγα λόγια, θα μπορούσε να συμπεράνει ότι η Αθήνα κινδύνευε τώρα να μεταβληθεί σε μια μαλθακή χώρα που έβγαζε μαλθακούς ανθρώπους. Το μήνυμα είναι τούτο: Οι Έλληνες δεν ήταν άτρωτοι από τις δυνάμεις εκείνες που οδήγησαν τις αυτοκρατορίες στην άνοδο ή στην πτώση. Στην πραγματικότητα, είχαν την ίδια ανθρώπινη φύση με τους βαρβάρους. Άρα, ο Ηρόδοτος απομακρυνόταν με ένα τεράστιο βήμα από τον εθνοκεντρισμό του Ιπποκράτη ή, αργότερα, του Αριστοτέλη. Ο διάδοχος του Ηρόδοτου ως μέγας ιστορικός, ο Θουκυδίδης (460 - 397 π.Χ. περίπου), ενδιαφέρεται ακόμα περισσότερο να ανακαλύψει οικουμενικούς νόμους παρά νόμους που να ισχύουν για ένα και μοναδικό έθνος. Στην έναρξη του έργου του, με θέμα την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, ο Θουκυδίδης αναγγέλλει ότι αποφάσισε να γράψει για τον πόλεμο από την αρχή, εξαιτίας της πρακτικά οικουμενικής του κλίμακας: «Η κίνησις αυτή ετάραξε τωόντι βαθύτατα την Ελλάδα, και μέρος υπό τους βαρβάρους και σχεδόν τον κόσμον όλον».[7] Διατείνεται ότι ανακάλυψε οικουμενικές αλήθειες που υπερβαίνουν τα σύνορα. Γράφει: «Ο αποκλεισμός του μυθώδους από την ιστορίαν μου ίσως την καταστήση ολιγώτερον τερπνήν ως ακρόαμα, θα μου είναι όμως αρκετόν, εάν το έργον μου κρίνουν ωφέλιμον όσοι θελήσουν να έχουν ακριβή αντίληψιν των γεγονότων, όσα έχουν ήδη λάβει χώραν, και εκείνων τα οποία κατά την ανθρωπίνην φύσιν μέλλουν να συμβούν περίπου όμοια. Διότι την ιστορίαν μου έγραψα ως θησαυρόν παντοτεινόν και όχι ως έργον προωρισμένον να υποβληθή εις διαγωνισμόν και ν’ αναγνωσθή εις επήκοον των πολλών, διά να λησμονηθή μετ’ ολίγον».[8] Το ενδιαφέρον του Θουκυδίδη δεν εστιάζεται στους Έλληνες ή τους Πέρσες αυτούς καθαυτούς, αλλά μάλλον στην κατάσταση των ανθρωπίνων πραγμάτων. Όπως προγενέστεροι Έλληνες συγγραφείς, ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τις διχοτομίες ως εργαλεία ανάλυσης. Ενδιαφέρεται επίσης, όπως προγενέστεροι συγγραφείς, γι’ αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε γεωπολιτική. Ο Θουκυδίδης κατανοεί βαθιά την επίδραση της γεωγραφίας στον πόλεμο και στη διπλωματία. Για παράδειγμα, τονίζει την δυσχερή θέση της θαλασσοκράτειρας Αθήνας, που είναι ευάλωτη σε μία από ξηράς εισβολή. Αναγνωρίζει τη στρατηγική σημασία της μικρής πόλης-κράτους των Μεγάρων, εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγεί διά ξηράς από την Αθήνα στη Σπάρτη. Υπογραμμίζει τη σημασία της γεωγραφικής θέσης της Κόρκυρας (Κέρκυρα) στην θαλάσσια οδό από την Ελλάδα στην Ιταλία. Εντούτοις, σε αντίθεση με άλλους Έλληνες στοχαστές, ο Θουκυδίδης ελάχιστα ενδιαφέρεται για το κλίμα ή το περιβάλλον. Εκείνο που τον ενδιαφέρει περισσότερο είναι μάλλον τα καθεστώτα. Επικεντρώνεται στην αντιπαράθεση μεταξύ της Σπάρτης και της Αθήνας, η οποία έφερε την ολιγαρχία αντιμέτωπη με τη δημοκρατία. Όπως τυπικά συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα, η ολιγαρχική Σπάρτη ήταν μια δύναμη της ξηράς. Δεν ήταν όλες οι δημοκρατίες θαλασσοκράτειρες, η Αθήνα όμως ήταν. Κατά συνέπεια, η ξηρά εναντίον της θάλασσας γίνεται μία κομβική διχοτομία στον Θουκυδίδη. Οι νικητές της Σαλαμίνας, 1889. Φωτογκραβούρα βασισμένη σε έργο του Φερνάν Κορμόν. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. «Μέγα το της θαλάσσης κράτος», λέει ο Περικλής στους Αθηναίους, σύμφωνα με όσα παραθέτει ο Θουκυδίδης. Ως πρώην στρατηγός της Αθήνας –με τον όρο να έχει τη διττή σημασία, στρατηγός και ναύαρχος– ο Θουκυδίδης μεταφέρει στο έργο του τη βαθιά γνώση του πολέμου στη θάλασσα, και το βιβλίο του γίνεται κλασικό της ναυτικής ιστορίας. Παρά ταύτα, θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε τον Θουκυδίδη υπέρμαχο της ναυτικής ισχύος. Πίστευε ότι οι κωπηλάτες πολίτες της Αθήνας επέδειξαν απληστία και έλλειψη αυτοσυγκράτησης και τους αποκαλεί «ο ναυτικός όχλος». Πιστεύει πως, όσον αφορά τα ζητήματα της πολιτικής, η φωνή αυτού του όχλου υπερκάλυψε εκείνη των μετριοπαθών και προνοητικών ιδιοκτητών, και τελικά επέβαλε ένα βαρύ τίμημα στην Αθήνα. Όπως πολύ καλά γνώριζε, η κατά ξηράν ισχύς της Σπάρτης κέρδισε τελικά τον πόλεμο, παρότι αυτό συνέβη μόνον όταν η Σπάρτη απέκτησε ναυτικό χάρις στη συμμαχία με την Περσία, και αυτή η συμμαχία προϋπέθετε την παράδοση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στην εξουσία των Περσών. Αυτό είχε μεγάλο κόστος, ήταν όμως μια νίκη. Ο Θουκυδίδης συμπεραίνει ότι η θλιβερή, αλλά σταθερή και προσγειωμένη ολιγαρχία, ήταν ικανότερη να χειριστεί την πίεση ενός πολέμου από την λαμπρή αλλά επιπόλαιη αθηναϊκή δημοκρατία. Σε αντίθεση με τον σύγχρονο Αμερικανό στοχαστή περί ναυτικής ισχύος, Άλφρεντ Θάιερ Μάχαν (Alfred Thayer Mahan), ο Θουκυδίδης θεωρούσε ότι ο έλεγχος της θάλασσας δεν αποτελούσε καθοριστικό παράγοντα της Ιστορίας. Τον θεωρούσε ιδιαιτέρως σημαντικό, σε τελική ανάλυση όμως πίστευε ότι μάλλον η φύση του καθεστώτος καθόριζε πολύ περισσότερο την επιτυχία ή την αποτυχία στον πόλεμο, παρά ο τύπος των όπλων που κάποιος χρησιμοποιούσε. Ισχυρίζεται ότι η Αθήνα έχασε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο όχι επειδή διέθετε ναυτικό ή εν προκειμένω ένα ανεπαρκές ναυτικό, αλλά επειδή είχε ένα κακό σύστημα διακυβέρνησης, την άμεση και χωρίς δεσμεύσεις δημοκρατία. Η δημοκρατία, κατά τον Θουκυδίδη, τείνει να οδηγεί στον φατριασμό και τον θρίαμβο των προσωπικών σχεδίων έναντι του κοινού συμφέροντος. Κατά την κρίση του, αποκλειστικά και μόνο η παρουσία ενός Ολύμπιου πολιτικού παράγοντα, όπως ο Περικλής, κράτησε την Αθηναϊκή Δημοκρατία στον σωστό δρόμο. Κανένας δεν διέθετε το κύρος του Περικλή ώστε να τον διαδεχθεί. Ο θάνατός του νωρίς στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου άνοιξε τον δρόμο στον φατριασμό, ο οποίος οδήγησε τελικά την Αθήνα στην πτώση. Στην εποχή μας, από την ανάγνωση του Θουκυδίδη δεν επωφελούνται μόνον οι ιστορικοί ή οι κλασικιστές, αλλά και οι πολιτικοί επιστήμονες και οι επαγγελματίες στρατιωτικοί. Αυτό είναι μια ένδειξη ότι ο Θουκυδίδης ενδιαφερόταν περισσότερο για τις υποκείμενες αντιλήψεις σχετικά με τη φύση των καθεστώτων και τη χρήση των ενόπλων δυνάμεων, παρά για τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες ή τον περιβαλλοντικό ντετερμινισμό. Κατά μία έννοια, ο Θουκυδίδης απέσπασε την «γη» από την «γεωπολιτική». Απέρριπτε τον γεωγραφικό ντετερμινισμό. Το βιβλίο του είναι κλασικό επειδή υπερβαίνει τις έννοιες του Έλληνα και του Βαρβάρου, και αναφέρεται γενικότερα στην ανθρώπινη κατάσταση. Αν όμως ήθελε να κατανοήσει καλύτερα το μέλλον, ο Θουκυδίδης θα μπορούσε να δώσει μεγαλύτερη σημασία στη δημογραφία. Ένας Έλληνας της γενιάς του Θουκυδίδη, ουδέποτε θα μπορούσε να φανταστεί ότι κάποτε το σύνολο του Ελληνικού κόσμου θα καταλαμβανόταν από μια μικρή πόλη-κράτος της Ιταλίας. Κι όμως, 250 χρόνια μετά το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 146 π.Χ., η Ρώμη, διά της ισχύος των όπλων, ανέλαβε τον έλεγχο ολόκληρης της Ελληνικής χερσονήσου. Προκειμένου να κρίνουμε δίκαια την κατάκτηση της Ελλάδας από τη Ρώμη, θα χρειαστούν πολλές εξηγήσεις και θα πρέπει να σταθμιστούν ποικίλοι παράγοντες. Η καλύτερη αρχαία ανάλυση βρίσκεται στο έργο του Πολύβιου, Έλληνα που έγραψε μια κλασική ιστορία για την άνοδο της Ρώμης στην εξουσία, εστιάζοντας στο καθεστώς της και τις συγκριτικές δυνάμεις της. Ωστόσο, από την άποψη των ελληνικών αντιλήψεων περί γεωπολιτικής, σημασία έχει ένας διαφορετικός παράγων, και αυτός είναι μια ωμή δημογραφική στατιστική. Λόγω της ισχυρής Ιταλικής Συμμαχίας της, η Ρώμη ήταν ένας πληθυσμιακός γίγαντας. Κανένα άλλο αρχαίο κράτος δεν εγγυάτο την υπηκοότητα στη μαζική κλίμακα που το έκανε η Ρώμη, και κανένα άλλο αρχαίο κράτος δεν είχε τόσο πολλούς πιστούς συμμάχους. Κατά συνέπεια, η Ρώμη είχε πρόσβαση σε έναν εκπληκτικό αριθμό στρατιωτών της τάξεως των 750.000. Κι αυτή ήταν μια τρομερή μαχητική δύναμη. Ακόμα και όταν ενώθηκαν, οι Έλληνες δεν κατόρθωσαν να επιτύχουν τίποτε ανάλογο σε αριθμητικό μέγεθος. Η δημογραφία δεν είναι το πεπρωμένο, η γιγάντια Ρώμη όμως κατέλαβε τη μικρή Ελλάδα. Κι αυτό, κανένας Έλληνας θεωρητικός της Γεωπολιτικής δεν θα το περίμενε ποτέ. © 2025 Barry Strauss / Engelsberg Ideas ― Μετάφραση: Σταυρούλα Αργυροπούλου Σημειώσεις: Μανώλης Βασιλάκης Σημ. Το κείμενο του Μπάρρυ Στράους “Duality, determinism and demography: The Greeks on geopolitics” δημοσιεύθηκε Engelsberg Ideas. Για πρώτη φορά δημοσιεύτηκε στον τόμο The Return of Geopolitics: Perspectives from the Engelsberg Seminar, Axess Publishing, 2019. [1] «ὥσπερ περὶ τέλμα μύρμηκας ἢ βατράχους περὶ τὴν θάλατταν οἰκοῦντας» (Πλ. Φαίδων, 109b). [2] «γελῶ δὲ ὁρέων γῆς περιόδους γράψαντας πολλοὺς ἤδη καὶ οὐδένα νοονεχόντως ἐξηγησάμενον· οἳ Ὠκεανόν τε ῥέοντα γράφουσι πέριξ τὴν γῆν ἐοῦσαν κυκλοτερέα ὡς ἀπὸ τόρνου, καὶ τὴν Ἀσίην τῇ Εὐρώπῃ ποιεύντων ἴσην. ἐν ὀλίγοισι γὰρ ἐγὼ δηλώσω μέγαθός τε ἑκάστης αὐτέων καὶ οἵη τις ἐστὶ ἐς γραφὴν ἑκάστη». (Ηροδότου, Ιστορίαι, Δ΄, 36.2, μτφρ. Η. Σπυρόπουλος, Γκοβόστης 1992). [3] «τὸ δὲ ἀνδρεῖον καὶ τὸ ταλαίπωρον καὶ τὸ ἔμπονον καὶ τὸ θυμοειδὲς οὐκ ἂν δύναιτο ἐν τοιαύτῃ φύσει ἐγγίνεσθαι οὔτε ὁμοφύλου οὔτε ἀλλοφύλου, ἀλλὰ τὴν ἡδονὴν ἀνάγκη κρατεῖν.» (Ιπποκράτους, Περί αέρων, υδάτων, τόπων, 12). [4] Εδώ ο συγγραφέας κάνει μια ελεύθερη απόδοση του Αριστοτελικού κειμένου: «… βλέψας ἐπί τε τὰς πόλεις τὰς εὐδοκιμούσας τῶν Ἑλλήνων καὶ πρὸς πᾶσαν τὴν οἰκουμένην, ὡς διείληπται τοῖς ἔθνεσιν. τὰ μὲν γὰρ ἐν τοῖς ψυχροῖς τόποις ἔθνη καὶ τὰ περὶ τὴν Eὐρώπην θυμοῦ μέν ἐστι πλήρη, διανοίας δὲ ἐνδεέστερα καὶ τέχνης, διόπερ ἐλεύθερα μὲν διατελεῖ μᾶλλον, ἀπολίτευτα δὲ καὶ τῶν πλησίον ἄρχειν οὐ δυνάμενα· τὰ δὲ περὶ τὴν Ἀσίαν διανοητικὰ μὲν καὶ τεχνικὰ τὴν ψυχήν, ἄθυμα δέ, διόπερ ἀρχόμενα καὶ δουλεύοντα διατελεῖ· τὸ δὲ τῶν Ἑλλήνων γένος, ὥσπερ μεσεύει κατὰ τοὺς τόπους, οὕτως ἀμφοῖν μετέχει. καὶ γὰρ ἔνθυμον καὶ διανοητικόν ἐστιν· διόπερ ἐλεύθερόν τε διατελεῖ καὶ βέλτιστα πολιτευόμενον καὶ δυνάμενον ἄρχειν πάντων, μιᾶς τυγχάνον πολιτείας». (Πολιτικά Η΄, 1327b, 20-30). [5] «…ἐκ τῶν μαλακῶν χώρων μαλακοὺς ἄνδρας γίνεσθαι· οὐ γάρ τι τῆς αὐτῆς γῆς εἶναι καρπόν τε θωμαστὸν φύειν καὶ ἄνδρας ἀγαθοὺς τὰ πολέμια». (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 9.122.3, μτφρ. Η. Σπυρόπουλος). [6] «ὥστε συγγνόντες Πέρσαι οἴχοντο ἀποστάντες, ἑσσωθέντες τῇ γνώμῃ πρὸς Κύρου, ἄρχειν τε εἵλοντο λυπρὴν οἰκέοντες μᾶλλον ἢ πεδιάδα σπείροντες ἄλλοισι δουλεύειν». (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, 9.122.4, μτφρ. Η. Σπυρόπουλος). [7] «κίνησις γὰρ αὕτη μεγίστη δὴ τοῖς Ἕλλησιν ἐγένετο καὶ μέρει τινὶ τῶν βαρβάρων, ὡς δὲ εἰπεῖν καὶ ἐπὶ πλεῖστον ἀνθρώπων». (Θουκυδίδου, Ιστορίαι, 1.1.2, μτφρ. Ελευθερίου Βενιζέλου). [8] «καὶ ἐς μὲν ἀκρόασιν ἴσως τὸ μὴ μυθῶδες αὐτῶν ἀτερπέστερον φανεῖται· ὅσοι δὲ βουλήσονται τῶν τε γενομένων τὸ σαφὲς σκοπεῖν καὶ τῶν μελλόντων ποτὲ αὖθις κατὰ τὸ ἀνθρώπινον τοιούτων καὶ παραπλησίων ἔσεσθαι, ὠφέλιμα κρίνειν αὐτὰ ἀρκούντως ἕξει. κτῆμά τε ἐς αἰεὶ μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν ξύγκειται». (Θουκυδίδου, Ιστορίαι, 1.22.4, μτφρ. Ελ. Βενιζέλου).

Οι Έλληνες στον τομέα της γεωπολιτικής

Σύνδεση